قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعايدى، سونداي-اق مەملەكەتتىك رامىزدەردى پايدالانۋ نورمالارىن رەتتەيدى. الايدا، ءبىزدىڭ قوعامدا وسى قاستەرلى سيمۆولدارىمىزعا نەمقۇرايدى قاراپ، ونىڭ قۇندىلىعىنا، رۋحاني باعاسىنا، ەلدىك سالماعىنا سالعىرتتىق تانىتىپ جۇرگەن زامانداستارىمىز از ەمەس. سوندىقتان دا زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرمەتتى زاڭگەرى (م. نارىكبايەۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك زاڭ ۋنيۆەرسيتەتى) مارات قوعاموۆپەن قازاقستاننىڭ تۋىن، ەلتاڭباسىن جانە ءانۇرانىن قولدانۋدىڭ قىر-سىرى تۋرالى اڭگىمەنى وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.
– مارات چەكىش ۇلى، بىزگە مەملەكەتتىك رامىزدەر كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ اجىراماس اتريبۋتى ەكەنىن مەكتەپتەن ۇيرەتەدى. بۇل زاڭ تۇرعىسىنان نەنى بىلدىرەدى؟
– ارينە، نەگىزگى مەملەكەتتىك رامىزدەر – رامىزدىك كاتەگوريالار رەتىندە تۋ، ەلتاڭبا جانە مەملەكەتتىڭ مۋزىكالىق بەلگىسى رەتىندە ءانۇران – قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىن ءبىلدىرۋ مەن كورسەتۋدىڭ تەك وزەكتى نىساندارى بولدى جانە بولىپ قالا بەرەدى. ياعني، ءوز اۋماعىندا تولىق بيلىكتى يەلەنۋ، ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتى ءوز بەتىنشە انىقتاۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ بەلگىلەرى دەۋىمىز كەرەك. سول سەبەپتەن دە قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگىن بىلدىرەتىن تۋ، ەلتاڭبا، ءانۇران ۇعىمدارى تىزبەسىنىڭ قاتاڭ كونستيتۋسيالىق تارتىبىمەن كەڭەس وداعى تۇسىندا - 1978 جىلعى قازاق كسر-نىڭ ىدىراعان كونستيتۋسياسىندا، 1991 جىلعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭىندا، سونداي-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1993 جىلعى كونستيتۋسياسىندا دايەكتى تۇردە قاراستىرىلدى..
قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ 1990 جىلعى «قازاق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى» دەكلاراسياسىنا سايكەس، قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىنىڭ نىشاندارى – ەلتاڭبا، تۋ، ءانۇران – قاسيەتتى، وعان قارسى كەز كەلگەن ارەكەت زاڭمەن جازالانادى.
سونىمەن قاتار، كونستيتۋسيانىڭ 9-بابىندا بەكىتىلگەن جانە ونىڭ نورمالارىن ورىنداۋ ماقساتىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى تۋرالى» 2007 جىلعى 4 ماۋسىمداعى كونستيتۋسيالىق زاڭ ءۇش نەگىزگى مەملەكەتتىك رامىزدەردى وڭدەۋدىڭ يدەولوگياسىن ازىرلەيدى، ولاردىڭ ءارقايسىسىندا اۆتورلار ۇلى كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ ومىرىنە ۋاقىت پەن ۇرپاق بايلانىسىن جەتكىزە وتىرىپ، تەرەڭ ادامگەرشىلىك، مادەني-تاريحي، ساياسي، قۇقىقتىق ماعىنانى وبەكتيۆتى تۇردە سالدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تۋى مەن ەلتاڭباسىن جانە ولاردىڭ بەينەلەرىن، سونداي-اق مەملەكەتتىك گيمننىڭ ءماتىنىن ورنالاستىرۋدى قوسا العاندا، پايدالانۋدىڭ نەگىزگى قاعيدالارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 2007 جىلعى 2 قازانداعى ءتيىستى قاۋلىسىندا تولىعىراق سيپاتتالعان. ماسەلەن، تۋ –ورتاسىندا كۇن، ساۋلەلەرى بار، ونىڭ استىندا قالىقتاعان قىران بەينەلەنگەن ءتورتبۇرىشتى كوك ءتۇستى. ەلتاڭبانىڭ شەڭبەر ءپىشىنى بار، ول كوگىلدىر ءتۇس اياسىنداعى شاڭىراق بەينەسىنە نەگىزدەلگەن، ونداعى ۋىقتار، ياعني تىرەك، كۇن ساۋلەسى تۇرىندە جان-جاققا ساۋلە شاشادى. بۇل ءتىزىم اتالعان كونستيتۋسيالىق زاڭدا كوزدەلگەن جاعدايلاردا ورىندالاتىن مۋزىكالىق-پوەتيكالىق تۋىندى رەتىندە انۇرانمەن تولىقتىرىلادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ رەزيدەنسياسى مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ ەتالوندارىن ساقتاۋ ورنى بولىپ بەلگىلەندى.
– بىلتىر مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ مەملەكەتتىك رامىزدەردى قولدانۋ ەرەجەلەرىن قايتا قاراۋدى تاپسىردى. قانداي وزگەرىستەر قابىلداندى؟
– 2022 جىلعى قاراشادا مەملەكەت باسشىسىنىڭ 2022 جىلعى 16 ناۋرىزداعى جولداۋىن ىسكە اسىرۋ تۋرالى كونستيتۋسيالىق زاڭ قابىلداندى، وندا ءبىزدى قىزىقتىراتىن باسقا ەرەجەلەرمەن قاتار جاڭا قۇقىق سۋبەكتىلەرىنىڭ شەڭبەرى دە قامتىلدى. سونداي-اق كونستيتۋسيالىق سوت، جوعارعى سوت كەڭەسى، جوعارعى سوت كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، ولار بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرىن قولدانۋ ەرەجەلەرى دە مىندەتتى تۇردە قولدانىلادى. سونىمەن قاتار، 2023 جىلعى ساۋىردە اكىمشىلىك رەفورما تۋرالى كەزەكتى كونستيتۋسيالىق زاڭدا ۇكىمەتتىڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى سالاسىنداعى ۋاكىلەتتى ورگانداردىڭ قۇزىرەتى ايتارلىقتاي قايتا قارالدى. اتاپ ايتقاندا، ۇكىمەت جاڭا رەداكسيادا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۋىن، ەلتاڭباسىن جانە ولاردىڭ بەينەلەرىن، سونداي-اق مەملەكەتتىك ءانۇرانىنىڭ ءماتىنىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرىن مەرەكەلەردە قولدانۋ قاعيدالارىن بەكىتۋدى ساقتاپ قالدى.
وسىلايشا، تەحنيكالىق رەتتەۋ جانە مەترولوگيا سالاسىنداعى ۋاكىلەتتى ورگانعا مەملەكەتتىك تۋ مەن ەلتاڭبانىڭ ۇلتتىق ستاندارتتارىن ازىرلەۋ مەن بەكىتۋ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 2008 جىلعى 18 جەلتوقسانداعى № 109 قاۋلىسىمەن بەكىتىلگەن ۇلتتىق ستاندارتتارعا سايكەس كەلەتىن ولاردىڭ ەتالوندارىن ءوندىرۋ جونىندەگى جۇمىستى ۇيىمداستىرۋ جۇكتەلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرىن پايدالانۋ جونىندەگى ۋاكىلەتتى ورگانعا مەملەكەتتىك رامىزدەردى پايدالانۋ جونىندەگى ۇلتتىق ستاندارتتارعا سايكەس كەلمەيتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۋى مەن ەلتاڭباسىن اۋىستىرۋ جانە جويۋ، مەملەكەتتىك رامىزدەر مەن گەرالديكالىق بەلگىلەر ماسەلەلەرى بويىنشا ساراپتامالىق كەڭەس قۇرۋ، سونداي-اق ول تۋرالى ەرەجەنى ازىرلەۋ جانە بەكىتۋ جۇكتەلەدى. ال جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاننىڭ فۋنكسيالارىنا ءتيىستى اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىك اۋماعىندا مەملەكەتتىك رامىزدەردى پايدالانۋدى (ورناتۋدى، ورنالاستىرۋدى) باقىلاۋ بويىنشا تىكەلەي جاۋاپكەرشىلىك قوسىلدى.
– قاراپايىم ازامات مەملەكەتتىك تۋدى قايدان ساتىپ الا الادى جانە مەملەكەتتىك كەرەك-جاراقتاردى شىعارۋعا كىم قۇقىلى؟
– كونستيتۋسيالىق زاڭ مەن ۇكىمەت قاۋلىسىندا بۇل سۇراققا تىكەلەي جاۋاپ جوق. مەملەكەتتىك تۋدى ساتىپ الۋعا تىيىم سالىنباعان. دەگەنمەن، مەملەكەتتىك تۋ ونىڭ كولەمىنە قاراماستان، ۇلتتىق ستاندارتقا سايكەس بولۋى كەرەك ەكەنى ءسوزسىز. بۇل – جوعارىدا اتالعان قۇقىقتىق اكتىلەر نورمالارىنىڭ وزگەرمەيتىن تالابى.
مەملەكەتتىك تۋ مەن ەلتاڭبانى ءوندىرۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىندا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن بەرىلگەن ءتيىستى ليسەنزيا بولعان جاعدايدا جۇزەگە اسىرىلادى. وسىلايشا، مەملەكەتتiك تۋدى دايىنداۋعا رۇقسات ەتiلگەن ادام ونى تiكەلەي نەمەسە تيiستi ءوندiرiستiك قاتىناستارى بار ساۋدا ورىندارى ارقىلى ساتۋعا قۇقىلى.
– قازاقستاندىقتار سىيلىق رەتىندە شەتەلگە مەملەكەتتىك تۋ بەينەلەنگەن شوكولاد الىپ كەتىپ جاتادى. ءبىراق كونديتەرلىك ءونىمنىڭ قاپتاماسىندا مەملەكەتتىك اتريبۋتتاردىڭ سۋرەتىن قولدانۋ قانشالىقتى زاڭدى، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇل ەتيكاعا قانشالىقتى ساي كەلەدى؟
– نەگىزىندە كونستيتۋسيالىق زاڭدا مەملەكەتتىك تۋدى ءارتۇرلى ماتەريالدىق وبەكتىلەردە بەينەلەۋگە تىكەلەي تىيىم سالۋ قاراستىرىلماعان. ال ءبىزدىڭ زاۋىتتاردا وندىرىلەتىن قازاقستاندىق شوكولاد – ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ۇلكەن، تاۋەلسىز جانە دەربەس مەملەكەت رەتىندە ونى جەيتىن ءاربىر ادامنىڭ ەسىنە سالادى. سوندىقتان، بۇل مورالدىق تۇرعىدان، ۇلتتىق ماقتانىشىمىزدى تۋدىراتىن ءونىم جانە مەملەكەتىمىزدىڭ تۋى وبەكتيۆتى تۇردە باسىلعان.
– سوندا قانداي جاعدايلاردا مەملەكەتتىك تۋدى پايدالانۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى؟
– بىرىنشىدەن، مەملەكەتتىك تۋ كولەمىنە قاراماستان، ۇلتتىق ستاندارتقا سايكەس كەلمەسە. وسىعان بايلانىستى ول ۋاكىلەتتى ورگان ايقىنداعان تارتىپپەن اۋىستىرىلۋعا جانە جويىلۋعا جاتادى. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك تۋدى جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار قورلاۋ وبەكتىسى رەتىندە پايدالانا المايدى. ءۇشىنشى، جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ مەنشiگiندەگi عيماراتتارعا، ءۇي-جايلارعا نەمەسە ولاردىڭ جەكەلەگەن ءبولiكتەرiنە مەملەكەتتiك تۋدى ورنالاستىرۋ كەزiندە ول مەملەكەتتiك ستاندارتقا سايكەس ەستەتيكالىق جاعىنان رەسiمدەلiپ، قوسالقى ءۇي-جايلاردان، وتكەلدەر مەن ءقاۋىپتى ورىنداردان الشاق ورنالاستىرىلۋعا تيiس.
سونىمەن قاتار، عيماراتتاردىڭ كىرەبەرىس توبىنا زاڭدى تۇلعالار مەملەكەتتىك تۋدى قويۋ كەزىندە بەلگىلى ءبىر پارامەترلەردى ساقتاۋى قاجەت. بۇل جەردە ارحيتەكتۋرالىق ەرەكشەلىكتەر مەن قاباتتاردىڭ سانى ەسكەرىلۋى ءتيىس، ياعني عيمارات نەعۇرلىم بيىك بولسا، تۋ سوعۇرلىم ۇلكەن بولۋى كەرەك. مەملەكەتتىك تۋدىڭ بەينەسىن قوعامدىق بىرلەستىكتەر مەن باسقا دا ۇيىمداردىڭ تۋلارىنىڭ گەرالديكالىق نەگىزى رەتىندە پايدالانۋعا بولمايدى. مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ بەينەلەرىن ستەندتەرگە نەمەسە پلاكاتتارعا ورنالاستىرۋ كەزىندە ولاردىڭ ءبىر دەڭگەيلى ورنالاسۋى، سونداي-اق كونستيتۋسيادا بەلگىلەنگەن تىزبەلىك ءتارتىبى ساقتالۋى ءتيىس.
سونداي-اق، مەملەكەتتىك تۋ مەن ەلتاڭبانىڭ ۇلتتىق ستاندارتتارىن بۇزۋ جەكە جانە لاۋازىمدى تۇلعالارعا، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋشى سۋبەكتىلەرگە نەمەسە كوممەرسيالىق ەمەس ۇيىمدارعا ءارتۇرلى مولشەردەگى ايىپپۇل سالۋ تۇرىندەگى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە اكەپ سوعاتىنىن ەسكە سالامىن. قىلمىستىق زاڭدا مەملەكەتتىك رامىزدەردى قورلاۋدىڭ ءار الۋان تۇرلەرىن قاتاڭ جازالايدى، قىلمىستىڭ قوعامدىق قاۋىپتىلىگى مەن كىنالى تۇلعاسىنا قاراي ايىپپۇلدان باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا دەيىن جازا بەلگىلەيدى.
كونستيتۋسيالىق زاڭ نورمالارىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرىنە قۇرمەتپەن قاراۋدى جانە ولارعا دەگەن كوزقاراستى قالىپتاستىرۋ ماڭىزدى ورىن الاتىنىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. اتاپ ايتقاندا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى، سونداي-اق ەل اۋماعىندا ورنالاسقان تۇلعالار مەملەكەتتىك رامىزدەرىمىزدى قۇرمەتتەۋگە مىندەتتى. سونىمەن قاتار، ازاماتتىق پەن وتانسۇيگىشتىككە، ءوز وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە تاربيەلەۋدى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرىنە قۇرمەتپەن قاراۋدى، سونداي-اق ولاردىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن ءتۇسىنۋدى دامىتۋ ماقساتىندا مەكتەپتەردىڭ، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ جانە كوللەدجدەردىڭ نەگىزگى جالپى ءبىلىم بەرەتىن باعدارلامالارىندا وسى تاقىرىپقا ارنالعان ساباقتار وتكىزىلەدى. ولار ورنالاسقان عيماراتتاردا مەملەكەتتىك تۋ ارنايى بەلگىلەنگەن كورنەكتى جەرگە ورناتىلادى، مەملەكەتتىك ەلتاڭبا نەمەسە ولاردىڭ بەينەلەرى، سونداي-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ءانۇرانىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى ءماتىنى ورنالاستىرىلادى.
– مەملەكەتتىك ءانۇرانعا كەلسەك، ونى ورىنداۋ كەزىندە ازاماتتىڭ زاڭسىز ارەكەتى زاڭمەن جازالانادى ما؟ ال باسقا مەملەكەتتىڭ ءانۇرانى ورىندالسا، ءوزىڭدى قالاي ۇستاۋ كەرەك؟
– ءبىرىنشى سۇراققا جاۋاپ: ءيا. بۇل جاعدايدا جاۋاپكەرشىلىك ازاماتتىڭ زاڭسىز مىنەز-قۇلقىنىڭ سيپاتىنا بايلانىستى بولادى.
ەكىنشى سۇراققا كەلەسىدەي جاۋاپ بەرۋگە بولادى: ءسىز شەت ەلدە ونىڭ ءانۇرانى ورىندالاتىن بەلگىلى ءبىر رەسمي ءىس-شاراعا قاتىساسىز دەلىك. باسقاشا ايتقاندا، قابىلداۋشى مەملەكەتتىڭ حاتتامالىق تاجىريبەسى، جەرگىلىكتى ادەت-عۇرىپتار مەن داستۇرلەر تالاپ ەتەتىندەي ارەكەت ەتۋ كەرەك.
– مەملەكەتتىك ءانۇراندى ويىن-ساۋىق ورىندارىندا، مىسالى، كاراوكە كلۋبتارىندا ورىنداۋعا بولاتىن ءىس-شارالاردىڭ ءتىزىمى زاڭمەن رەتتەلە مە؟
– ناقتى جانە جالپى سالتاناتتى ءىس-شارالاردى كورسەتە وتىرىپ، مەملەكەتتىك ءانۇراندى قولدانۋ مەن ورىنداۋ ءتارتىبى كونستيتۋسيالىق زاڭنىڭ 8 جانە 9-باپتارىندا جانە جوعارىدا اتالعان ۇكىمەتتىڭ قاعيدالارىندا بەلگىلەنگەن. وسىلايشا، بۇل ءتىزىم تولىق جانە كەڭ تۇسىندىرۋگە جاتپايدى. بۇعان ويىن-ساۋىق مەكەمەلەرىندە گيمندى ورىنداۋ كىرمەيتىنى ابدەن قيسىندى. الايدا، قۇقىقتىق اكتىلەردە ونى وسى جەرلەردە پايدالانۋعا تىكەلەي تىيىم سالىنباعان.
مىسالى، جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار مەملەكەتتىك تۋدى عيماراتتارعا، ونىڭ ىشىندە بالكوندارعا جانە ارنايى ءىس-شارالار وتكىزىلەتىن ورىندارعا ءىلىپ جاتادى، بۇل ولاردىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن، قازاقستاندىق بىرەگەيلىكتى، ەلىمىزدىڭ جانە ونىڭ جەتىستىكتەرىن ماقتان ەتۋىنە قاتىستى. وسى ورايدا، مۇنداي مەكەمەلەردە نەگە ءانۇراندى شىرقاماسقا، ورىنداماسقا؟
سالتاناتتى ءىس-شاراعا قاتىسۋشىلاردىڭ مەملەكەتتىك ءانۇراندى ورىنداۋ ءتارتىبىن ءپرينسيپتى تۇردە ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت. اتاپ ايتقاندا، كونستيتۋسيالىق زاڭ نورمالارىنا سايكەس، گيمندى كوپشىلىك الدىندا ورىنداۋ كەزىندە جينالعاندار قوسىلا ايتادى نەمەسە تىڭدايدى، ال قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى وڭ قولىن جۇرەك تۇسىنا قوياتىنىن ەسكە سالعان ءجون. مەملەكەتتىك تۋدى سالتاناتتى تۇردە كوتەرۋ جانە ورناتۋ كەزىندە، ءانۇران وينالعاندا، سالتاناتتى راسىمگە قاتىسقاندار تۋعا بەت بۇرىپ تۇرۋى كەرەك. گيمندى قىسقارتىپ ورىنداۋعا رۇقسات ەتىلەدى، ءبىراق بۇل بەكىتىلگەن ماتىنگە جانە مۋزىكالىق باسىلىمعا قاتاڭ سايكەس مەملەكەتتىك تىلدە ورىندالۋى ءتيىس.
جالپى العاندا، مەملەكەتتىك رامىزدەردى قولدانۋ تاجىريبەسى دامىدى، ءبىراق ونى زەردەلەۋ مەن جالپىلاۋ، سونداي-اق ولاردى قولدانۋ ءتارتىبىن نەعۇرلىم ناقتى زاڭنامالىق رەتتەۋ قاجەت.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
