مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك قايدان شىقتى؟
جالپى مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك سەرىكتەستىك يدەياسىنىڭ زاماناۋي تۇسىنىگى، قايتا جاڭعىرۋى حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا ۇلىبريتانيادا تۋىندادى دەپ سانالادى. بۇل باعىت سوڭعى جىلدارى حالىقارالىق جانە ۇلتتىق دەڭگەيدە ەڭ الدىمەن ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا باعىتتالعان يننوۆاسيا رەتىندە قابىلدانعانىمەن، كوپتەگەن ەلدە بيلىك پەن جەكە سەكتور اراسىنداعى بايلانىس بۇرىننان قالىپتاسقان. برازيليا، يسپانيا، يتاليا، مەكسيكا، امەريكا قۇراما شتاتتارى جانە فرانسيادا مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك جوبالارىنىڭ تاريحى تەرەڭدە.
بريتانيالىق عالىم ستيۆەن حوكينگ ليندەر «سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭىنداعى سەرپىن مەن قاجەتتى رەفورمالىق دارەجە العانىنا قاراماستان، مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك بيلىك ءۇشىن جاڭاشىلدىق ەمەس. ون جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن اقش فەدەرالدىق ۇكىمەتتە مۇنداي ارىپتەستىك ەشقانداي سالتاناتسىز، رەفورمالىق ءمورسىز-اق، قالا ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋدا جەكە ينۆەستيسيانى ىنتالاندىرۋ قۇرالى رەتىندە قولدانىلدى»، – دەپ پىكىر بىلدىرگەن. مۇنىمەن قوسا، عالىمنىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك وڭىرلىك ەكونوميكانى قالىپتاستىرۋدا فەدەرالدىق باستامالاردىڭ شوعىرلاندىرۋدىڭ تەتىگىنە اينالعان.
«مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك» تەرمينى باستاپقىدا امەريكادا پايدا بولعان. ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن قارجىلاندىرۋدا مەملەكەت پەن جەكە سەكتوردىڭ بىرلەسىپ جۇمىس اتقارۋىنان باستالعان. كەيىننەن 1950-جىلدارى قوعامدىق پايدالانۋ نىساندارىن قارجىلاندىرۋ قولعا الىنسا، 1960-جىلدارى قالانى مودەرنيزاسيالاۋ مەن قايتا قۇرۋدا جەكمەنشىك كاسىپورىندا قاتىسىپ، بۇل بايلانىس نىعايا ءتۇستى. وسىلايشا مەملەكەتتىك ماڭىزى بار تاس جولدار مەن ماگيسترالداردى سالۋ جانە پايدالانۋعا بەرۋدە جەكە مەنشىك سەكتور نەگىزگى ءرول اتقاردى. سونىمەن قاتار جاپونيادا بۇل ءتاسىلدى پايدالانىپ، العاشىندا جەكە سەكتوردىڭ قاراجىلاي كومەگى ارقىلى كوپىر سالىنعان.
ەلىمىزدەگى ىرگەلى ىستەر
قازاقستاندا دا ۇتىمدى ءارى ءتيىمدى تاسىلدەردى يگەرۋ قولعا الىنىپ وتىر. ەلىمىزدە مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك باعىتىنا كوڭىل ءبولىنىپ، الەۋمەتتىك ماڭىزى بار سالالاردا جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى.
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «جەكەمەنشىك ينۆەستيسيالاردى تارتۋ جونىنەن مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك تەتىگى وراسان زور الەۋەتكە يە بولىپ وتىر. ءبىز قازاقستاندا بۇل تەتىكتى ىسكە قوستىق، ءبىراق تا ول وزىق الەمدىك پراكتيكاعا سايكەس جەتىلدىرۋدى تالاپ ەتەدى»، – دەپ پىكىر بىلدىرگەن. سونىمەن قاتار كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ، مەملەكەت پەن بيزنەس اراسىنداعى ءتيىمدى بايلانىستى نىعايتۋ ماسەلەلەرى ەلباسىنىڭ قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋلارىندا دا كەڭىنەن ايتىلىپ كەلەدى.
ق ر ۇكىمەتى 2011 جىلعى 29 ماۋسىمدا 2011-2015 جىلدارعا ارنالعان قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك-جەكە ارتىپتەستىكتى دامىتۋ جونىندەگى باعدارلاما، سونىمەن قاتار 2015 جىلى 31 قازاندا مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك تۋرالى زاڭ قابىلداندى. اتالعان زاڭنىڭ 3-بابىندا مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىكتىڭ مىندەتتەرى انىق كورسەتىلگەن:
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورنىقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك ارىپتەس پەن جەكەشە ارىپتەستىڭ ءتيىمدى ءوزارا ءىس-قيمىلى ءۇشىن جاعدايلار جاساۋ؛
ينفراقۇرىلىمدى جانە حالىقتىڭ تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ جۇيەلەرىن دامىتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ارىپتەس پەن جەكەشە ارىپتەستىڭ رەسۋرستارىن بىرىكتىرۋ ارقىلى مەملەكەت ەكونوميكاسىنا ينۆەستيسيالار تارتۋ؛
حالىقتىڭ، سونداي-اق وزگە دە مۇددەلى تۇلعالاردىڭ مۇددەلەرى مەن قاجەتتىلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، تاۋارلاردىڭ، جۇمىستار مەن كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردىڭ قولجەتىمدىلىگى دەڭگەيىن جانە ساپاسىن ارتتىرۋ؛
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى جالپى يننوۆاسيالىق بەلسەندىلىكتى ارتتىرۋ، ونىڭ ىشىندە جوعارى تەحنولوگيالىق جانە عىلىمدى قاجەتسىنەتىن وندىرىستەردى دامىتۋعا جاردەمدەسۋ.
مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك جۇزەگە اسىرىلۋ ءتاسىلى بويىنشا ينستيتۋسيونالدىق جانە كەلىسىمشارتتىق بولىپ بولىنەدى. ينستيتۋسيونالدىق مەملەكەتتiك-جەكەمەنشىك ءارiپتەستiكتى مەملەكەتتiك-جەكەمەنشىك ءارiپتەستiك شارتىنا سايكەس مەملەكەتتiك-جەكەمەنشىك ءارiپتەستiك كومپانياسى iسكە اسىرادى. وزگە جاعدايلاردا مەملەكەتتiك-جەكەمەنشىك ءارiپتەستiك كەلىسىمشارتتىق مەملەكەتتiك-جەكەمەنشىك ءارiپتەستiك ءتاسىلى بويىنشا جۇزەگە اسىرىلادى.
ارىپتەستىكتىڭ ارقاسىندا 893 جوبا پايدا بولدى
ال كەلىسىمشارتتىق مەملەكەتتiك-جەكەمەنشىك ءارiپتەستiك كونسەسسيا، مەملەكەتتىك مۇلىكتى سەنىمگەرلىك باسقارۋ، مەملەكەتتىك مۇلىكتى مۇلىكتىك جالداۋ (جالعا الۋ)؛ ليزينگ؛ تەحنولوگيالار ازىرلەۋگە، تاجىريبەلىك ۇلگى دايىنداۋعا، تاجىريبەلىك-ونەركاسىپتىك سىناۋعا جانە از سەريالى وندىرىسكە جاسالاتىن شارتتار؛ ومىرلىك سيكل كەلىسىمشارتى؛ سەرۆيستىك كەلىسىمشارت؛ مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىكتىڭ بەلگىلەرىنە سايكەس كەلەتىن وزگە دە شارتتار جاساسۋ ارقىلى ىسكە اسىرىلادى. كەلىسىمشارتتىق مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىكتىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرىن ىسكە اسىرۋ كەزىندە «مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك» تۋرالى زاڭمەن رەتتەلمەگەن بولىگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتيىستى زاڭدارىنىڭ ەرەجەلەرى، ونىڭ ىشىندە «كونسەسسيالار تۋرالى» زاڭىندا كوزدەلگەن ەرەكشەلىكتەر قولدانىلادى.
بۇگىندە ەلىمىزدە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك ورتالىعى جۇمىس ىستەيدى. بۇل ەلىمىزدە جاڭا ۇلگىدەگى مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىكتى دامىتۋدىڭ الدىڭعى قاتارلى ساراپتامالىق ورتالىعى بولىپ سانالادى. بۇل ورتالىققا مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك سالاسىندا جوعارى بىلىكتى، بىرەگەي ءبىلىمدى جانە تاجىريبەلى ماماندار جۇمىلدىرىلعان. مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك سالاسىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە، ينۆەستيسيالىق جوبالاردى ساراپتاۋ جانە ونىڭ ىسكە اسىرىلۋىن باعالاۋعا باعىتتالىپ وتىر. ءبىز جوبالارعا كونسۋلتاسيالىق قولداۋ كورسەتە وتىرىپ، ولاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا قولعابىس كورسەتەدى.
قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك ورتالىعىنىڭ 2018 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنداعى مالىمەتىنە سۇيەنسەك، وسى سالادا 893 جوبا بار، ونىڭ ىشىندە جالپى سوماسى 103،994 ملرد تەڭگە بولاتىن 206 كەلىسىمشارت جاسالعان، ال جالپى سوماسى 15 973 ملرد تەەڭگە بولاتىن 81 كەلىسىمشارت تىركەۋ كەزەڭىندە تۇر. سونىمەن قاتار جالپى سوماسى 394 896 ملرد تەڭگەنىڭ 102 جوباسى بايقاۋ كەزەڭىندە بولسا، 733 147 ملرد تەڭگە سوماسىنداعى 504 جوبانىڭ قۇجاتتارى رەتتەلۋ ۇستىندە.
شىعىس كوش باسىندا
ءوڭىر بويىنشا الاتىن بولساق، مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك نەگىزىندە تىركەلگەن جوبالار سانى ويىنشا شىعىس قازاقستان وبلىسى كوش باسىندا. بۇل وڭىردە 71 كەلىسىمشارت تىركەلىپ، 2 كەلىسىمشارت بايقاۋ كەزەڭىندە، 95 جوبانىڭ قۇجاتتارى ازىرلەنۋدە. ودان كەيىن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 22 كەلىسىمشارت تىركەۋدەن وتكەن، 20 جوبانىڭ بايقاۋ كەزەڭىندە، 17 جوبانىڭ قۇجاتتارى جيناقتالۋدا. سونىمەن قاتار قاراعاندى، قوستاناي، پاۆلودار وبلىستارىندا مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك جوبالارى كوپتەپ قولعا الىنعان.
وڭىرلەر بويىنشا بولگەندە باتىس قازاقستان، اتىراۋ جانە جامبىل وبلىستارىندا مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك باعىتىنداعى جوبالار از. 2018 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنداعى مالىمەتكە سۇيەنسەك، باتىس قازاقستان وبلىسىندا 3 جوبانىڭ كەلىسىمشارتى تىركەلگەن، 9 جوبانىڭ قۇجاتتارى ازىرلەنۋدە. اتىراۋ وبلىسىندا 2 جوبانىڭ كەلىسىمشارتى تىركەلگەن، 2 جوبا بايقاۋ كەزەڭىندە، 33 جوبانىڭ قۇجاتتارى رەتتەلۋدە. جامبىل وبلىسىندا 1 جوبانىڭ كەلىسىمشارتى تىركەلگەن، 6 جوبا بايقاۋ كەزەڭىندە بولسا، 3 جوبانىڭ قۇجاتتارى جيناقتالۋدا.
ەلىمىزدەگى تىركەلگەن جانە كەلىسىمشارتى جاسالعان مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك جوبالارىنىڭ وڭىرلىك-سالالىق كارتاسىمەن تانىسۋعا بولادى.
قانداي جەڭىلدىكتەر بار؟
بيىلدان باستاپ ەلىمىزدە مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك سالاسىندا جوبانى جۇزەگە اسىرۋ جەڭىلدەتىلمەك. 2017 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ق ر ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك جوبالاردى قاراستىرۋ، بەكىتۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ ۇدەرىستەرىن وڭتايلاندىرۋ ءارى تەزدەتۋ ماقساتىندا بيۋدجەتتىك زاڭناماعا وزگەرىستەر ەنگىزدى. بۇل وزگەرتۋلەر مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك سالاسىندا ىسكەرلىك بەلسەندىلىكتى ارتتىراتىن بولادى.
اتاپ ايتقاندا «باعدارلامالىق مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك» ەنگىزىلۋ قولعا الىنعان. بۇل دەگەنىمىز جەكە ارىپتەس جانە مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك جوبالارى بويىنشا بارلىق پروسەدۋرالار ەكونوميكانىڭ ءار سالاسىنا ارناپ مەملەكەتتىك جانە ۇكىمەتتىك باعدارلامالاردا جەڭىلدەتىلگەن فورما بويىنشا جازىلادى، ياعني قوسىمشا ساراپتاما وتكىزۋ قاجەتتىلىگى جوق.
سونىمەن قاتار مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك جوبالارىن جوسپارلاۋ ۇدەرىسى دە وڭتايلاندىرىلۋدا، ەندى جوسپارلاۋ 5 كەزەڭ ەمەس 3 كەزەڭنەن تۇرادى (ينۆەستيسيالىق ۇسىنىستىڭ ساراپتاماسى، بايقاۋ وتكىزۋ، مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك شارتىن جاساسۋ)، تىزىمنەن جوبا تۇجىرىمداماسى جانە مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك شارتى جوباسىنىڭ ساراپتاماسى الىنىپ تاستالدى.
«جالپى مەلەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك جوبالارىن ازىرلەۋ مەرزىمدەرى 7 ايدان 3 ايعا دەيىن قىسقاردى. وسىعان بايلانىستى ءمجا پروسەدۋرالى اناعۇرلىم قولجەتىمدى بولادى، وسىلايشا ينۆەستورلار ۇزاقمەرزىمدى كاپيتال سالىمىن جوسپارلايتىن بولادى. سونىمەن قاتار سونداي-اق زاڭنامالىق دەڭگەيدە كەمىندە 3 جىل مەرزىمگە ءمجا ءۇشىن تاۋارلاردى، جۇمىستاردى جانە قىزمەتتەردى تۇتىنۋدىڭ كەپىلدىگىن قامتاماسىز ەتۋ بەلگىلەنگەن. زاڭناماعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ ارقىلى مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىكتە كرەاتيۆتى ءارى قىزىقتى جوبالار سانى ارتا تۇسەدى»، – دەدى اقمولا وبلىسى كاسىپكەرلەر پالاتاسى ەكونوميكالىق تالداۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى جاننا بايقوڭىروۆا.
كاسىپكەرلەر پالاتا ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، بيزنەستىڭ مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىككە دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ تومەندىگى – جوبالاردىڭ قىمبات بولۋىمەن تۇسىندىرىلەدى. ماسەلەن، بالاباقشا سالۋ بويىنشا مەلەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك جوباسىنىڭ قۇنى 70-تەن 140 ملن تەڭگەگە دەيىن شارىقتاپ تۇر. بۇعان قوسا كاسىپكەر باستاپقى كەزەڭدە جوباعا 10% جارنا سالۋى ءتيىس.
بيۋدجەتتىڭ ازدىعى نەمەسە جوقتىعى (ينۆەستيسيالىق/ترانزاكسيالىق شىعىنداردى وتەۋ) دا مەلەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك جوبالارعا قاتىسۋعا شەشىم قابىلداۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى. بۇگىندە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارمەن بىرگە ورىندالىپ، تەز تارالىپ جاتقان جوبالار قاتارىندا مەكتەپ وقۋشىلارىن تاماقتاندىرۋ، بالاباقشا، تاس جول سالۋ، كوشەلەردى جارىقتاندىرۋ جانە تاعى باسقالارى بار،
قارلىعا مىرزاليموۆا، ساراپشى.
