شتاب وكىلدەرى الدىمەن «نوۆوپەك» ج ش س – پوليمەرلەردەن جاسالعان ۇنتاق جارما ونىمدەرىنە ارنالعان قاپتامالاردى شىعاراتىن وتاندىق ءىرى ءوندىرۋشى كاسىپورنىنا باردى.
ۇگىت-ناسيحات توبى كاسىپورىن جەتەكشىلەرى جانە جۇمىسشىلارمەن كەزدەسىپ، پارتيانىڭ ساياسي باعدارلاماسىن تانىستىرىپ، سايلاۋشىلاردىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن تىڭدادى.
– وسى وڭىردەن ءبىر مانداتتىق وكرۋگ بويىنشا ءماجىلىس دەپۋتاتتىعىنا ەسىمى ەلگە تانىمال مەرۋەرت قازبەكوۆا ۇمىتكەر بولۋدا. ونىڭ اكەسى اقمولا وبلىسىنداعى كوپتەگەن كەن ورىندارىن العاش اشۋشى، بەلگىلى گەولوگ بولعان. مەرۋەرتتىڭ ءوزى كاسىپكەر، ءومىر بويى وپپوزيسيادا بولدى. 2001 جىلى «اق جول» پارتياسىن قۇرۋعا اتسالىسقان، پارتيامىزدىڭ ەڭ تاجىريبەلى مۇشەسى. كوكشەتاۋلىقتار جەرلەسىن قولدايدى دەپ ويلاپ، سەنىم ارتامىز، – دەپ ءسوزىن باستادى پارتيا ءتوراعاسى ازات پەرۋاشيەۆ.
جيىندا ۇجىم قىزمەتكەرلەرى يپوتەكالىق نەسيەنىڭ جوعارى پايىزدىق مولشەرلەمەسى، باسپانا كەزەگى، مۇگەدەك بالالارعا كومەك كورسەتۋ، حالىق تۇتىناتىن تاۋارلاردىڭ قىمباتتاۋى، اۋىلدان كەلگەن جاستاردى جۇمىسپەن قامتۋ سياقتى ماسەلەلەردى كوتەردى.
مەكەمە قىزمەتكەرى «بىزدەن مەديسينالىق ساقتاندىرۋعا اقشا ۇستالادى، ەمحانا، اۋرۋحانالاردا قان، ءزار تالداۋلارى تەگىن بولعانىمەن باسقا مەديسينالىق قىزمەتتەر اقىلى جانە ۇزىن سونار كەزەك. ال، ءوز تاڭداۋىمىزبەن جەكە كلينيكالاردىڭ قىزمەتىن قابىلدايتىن بولساق، وعاندا ءوز قاراجاتىمىزدى تولەيمىز. سوندا ءبىز مەديسينالىق ساقتاندىرۋعا نە ءۇشىن جارنا تولەپ وتىرمىز؟»، – دەپ ساۋال دا قويدى.
– بۇل وتە ۇلكەن ماسەلە. ناقتى مەديسينالىق ساقتاندىرۋعا كوشۋ قاجەتتىگىن كوپ جىلدار بويى ايتىپ كەلەمىز. ءقازىر جاسالعان الەۋمەتتىك مەديسينالىق ساقتاندىرۋ قورى ءىس جۇزىندە «ساقتاندىرۋ» ەمەس، سالىق سالاتىن ورگان. جۇمىس ىستەيتىن ادامدار ءتيىستى جارناسىن مەديسينالىق ساقتاندىرۋ قورىنا تولەپ ءجۇر. ال سول جينالعان قاراجاتتاردى جۇمسايتىن كەزدە، جارنا يەلەرىنەن سۇراماي، قوردىڭ ءوزى يگەرىپ وتىر.
ءوزىنىڭ جارناسى تۇسەتىن ءاربىر ازاماتتىڭ مەديسينالىق ساقتاندىرۋ قورىندا جەكە ەسەپشوتى بولۋى ءتيىس. وسى ارقىلى كەز كەلگەن ادام وزىنە ەمحانا مەن دارىگەردى تاڭداۋ كەرەك. سونداي-اق، كورسەتىلگەن مەديسينالىق قىزمەتكە تولەم جاساۋ قۇزىرەتى وزىندە بولۋى ءتيىس.
سوندا قىزمەتكەرلەر ءوز مىندەتتەرىنە ۇقىپتىلىقپەن قارايدى، ال جۇمىسىنا ادال مەديسينا قىزمەتكەرلەرى اۋىر ەڭبەگى ءۇشىن لايىقتى جالاقى الادى. ءتىپتى ناۋقاس ءوزىن ساپاسىز ەمدەگەنى ءۇشىن مەديسينالىق ۇيىم مەن قىزمەتكەردىڭ قىزمەتتەرىنە تولەم جاساۋدان باس تارتا الاتىنداي قۇعىعى بولۋى كەرەك. ناعىز الەۋمەتتىك مەديسينالىق ساقتاندىرۋ دەگەن وسى.
سونىمەن بىرگە، سپورتپەن شۇعىلدانىپ، تەمەكى شەكپەي، اراق ىشپەي جۇيەلى تۇردە سكرينينگ ءوتىپ، ءوز دەنساۋلىعىنا مۇحيات قارايتىن ادامدار بار. ياعني، مۇنداي ازاماتتاردىڭ ەسەپشوتىندا كوبىرەك جيناق جارناسى بولۋى ءتيىس.
ال، ءوز-وزىنىڭ دەنساۋلىعىنا نەمقۇرايلى قارايتىن ازاماتتار دا بار. مىسالى اراق ىشەتىن، تەمەكى تاراتىن، سپورتپەن اينالىسپايتىن، ەمحانا مەن اۋرۋحاناعا قاتتى اۋىرعاندا عانا بارىپ، كومەككە جۇگىنەتىن. تۇپتەپ كەلگەندە قازىرگى الەۋمەتتىك مەديسينالىق ساقتاندىرۋ قورى وزگەلەر سالعان جارنانى راسىمەندە مۇقتاج (الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن، كوپبالالى وتباسى ت.ب.) ادامدارمەن قاتار، وسىنداي ازاماتتارعا پايدالانىپ وتىر. بۇل دۇرىس ەمەس. ياعني، قازىرگى ساقتاندىرۋ جۇيەسى «ناعىز ساقتاندىرۋ» ەمەس.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ بىلتىرعى جولداۋىندا «دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا ءبىراز رەفورما جۇرگىزىلدى. دەگەنمەن، ونىڭ جاعدايى ءالى دە ءماز ەمەس. ارينە، جىلدار بويى قوردالانعان تۇيتكىلدەر ءبىر مەزەتتە شەشىلمەيدى. سوندىقتان، اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردى رەتكە كەلتىرۋگە باسا ءمان بەرگەن ءجون. سونىڭ ءبىرى – قارجىلاندىرۋ جۇيەسى. وسى سالاعا قارجىنىڭ جەتكىلىكتى بولىنبەۋى قالىپتى جاعدايعا اينالعان. سونىڭ كەسىرىنەن، جۇرت ساقتاندىرۋ جۇيەسىنە قوسىلسا دا، مەديسينالىق قىزمەت تولىق كولەمدە كورسەتىلمەي وتىر. بۇگىندە مەديسينالىق كومەك مەملەكەت كەپىلدىك بەرگەن جانە ساقتاندىرۋ پاكەتى دەپ ەكىگە بولىنگەن. اشىعىن ايتساق، مۇنداي جۇيەنىڭ تيىمدىلىگى تومەن.
شىن مانىندە ناعىز ساقتاندىرۋعا كوشسەك، ءار ادام قاي كلينيكاعا بارعىسى كەلەدى؟ كىم دارىگەردىڭ كومەگەن العىسى كەلەدى؟ مۇنىڭ ءبارى ءوز تاڭداۋىڭىزدا ءارى قولىڭىزدا جارنا سالىپ، جيناعان قاراجاتىڭىزدى ءوز دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن جۇمساي الۋىڭىزدا. مىنە، سول كەزدە سىزدەردە قازىرگىدەي اۋىرتپاشىلىق بولمايدى.
«اق جول» پارتياسى ناعىز الەۋمەتتىك مەديسينالىق ساقتاندىرۋدى ەنگىزۋدى پارلامەنتكە وتسە ءارى قارايدا جالعاستىرادى، – دەدى پارتيا ليدەرى ازات پەرۋاشيەۆ.
سول كۇنى رەسپۋبليكالىق شتاب مۇشەلەرى «ەۋرازيا» كومپانياسىنىڭ ۇجىمىمەن دە كەزدەسىپ، سايلاۋالدى تۇعىرنامانى تانىستىردى.
كەزدەسۋدە ءبىر قىزمەتكەر «سايلاۋدان پايدا بار ما؟ ەگەر ۇكىمەت، مينيسترلەر مەن اكىمدەر ىستەگەن جۇمىستارى ءۇشىن حالىق الدىندا ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىگى جوق بولسا...»، – دەپ سۇراق قويدى.
– ءبىز پارلامەنتتىك رەسپۋبليكانى جاقتايمىز. ءبىر ادام، ءتىپتى ەڭ دارىندى بولسا دا، ەلدەگى بارلىق ماسەلەنى شەشە المايدى. بۇل بيلىك تارماقتارىن ءبولۋ فۋنكسياسى، تەجەمەلىك پەن تەپە-تەڭدىك بالانسى، مۇندا پارلامەنت پەن ءماسليحاتتار تۇرىندەگى وكىلدى ورگاندار ماڭىزدى ءرول اتقارۋى ءتيىس.
ۇكىمەتتى سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن پارتيا جاساقتاۋى كەرەك. سوندا بۇل پارتيا ءوز ۇكىمەتىنىڭ جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىنە دە جاۋاپتى بولادى. وتكەن 30 جىلدا بىزدە قانشاما داعدارىستار مەن ديەۆالۆاسيالار بولسا دا، اكىمدەر مەن مينيسترلەر جەمقورلىقپەن ۇستالسا دا، بيلىك پارتياسى ەشقاشان ساياسي جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الماي، بيلىكتەن كەتپەي وتىر. ۇكىمەتتى پارلامەنتتىك پارتيا جاساقتاپ، حالىق الدىندا ەسەپ بەرەتىن كەزدە ساياسي جاۋاپكەرشىلىك پايدا بولادى. ياعني، بۇل ۇلتتىق سەنىم ۇكىمەتى بولماق، – دەدى ازات پەرۋاشيەۆ.
جينالعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى كرەديتتەرى بار ەكەنىن ايتسا، ەندى ءبىر سول نەسيەنى تولەۋدى مەرزىمىنەن وتكىزىپ الىپ، قيىندىققا تاپ بولىپ وتىرعاندارىن دا جاسىرمادى.
– ءبىر اپتا بۇرىن «جەكە تۇلعالاردىڭ بانكروتتىعى تۋرالى» زاڭ كۇشىنە ەندى. «اق جول» پارتياسى 8 جىلدان بەرى مۇنداي زاڭنىڭ قابىلدانۋىن تالاپ ەتىپ، بۇل نورما ءۇشىن كوپتەگەن ۇسىنىستارىن بەردى. ءبىراق ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك ءبىزدىڭ ۇسىنىستارىمىزدان باس تارتتى. دەسەكتە، 2 جىل بۇرىن الماتىدا پاتەر يەسىن ۇيدەن شىعارۋعا كەلگەن 5 ادامعا قاتىستى قايعىلى جاعداي مەن نەسيە پايىزى ءوسىپ كەتكەن كەلىنشەكتىڭ بالالارىن كوپ قاباتتى ۇيدەن لاقتىرعان وقيعالارىنان كەيىن عانا بۇل پروبلەمالار شەشىلە باستادى. پارلامەنتتە ارىپتەسىمىز ءدانيا ەسپايەۆا بۇل زاڭ جوباسى بويىنشا جۇمىس توبىن باسقارىپ، بىلتىر «جەكە تۇلعالاردىڭ بانكروتتىعى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. سول ۇسىنىستارىمىزدىڭ ىشىندە حالىق ءۇشىن ماڭىزدى دەگەن ۇشەۋىنە توقتالىپ وتەيىن.
- ءبىرىنشى، مىسالى، نەسيە الۋشى قارىزىن جابۋ ءۇشىن كۇش سالسا دا، ول قارىزدىڭ پايىزدارى وسە بەرەدى. بۇل بىتپەيتىن، ادامدى بانك شىرماۋىنان شىعارمايتىن قۇلدىق ارەكەت. سوندىقتان ءبىز بورىشكەر العان «نەسيەنىڭ پايىزدارىن توقتاتۋدى» سۇرادىق.
- ەكىنشى، 3-5 جىلعا دەيىن قوسىمشا ۋاقىت بەرۋ، بۇل ۇزارتقان ۋاقىت ىشىندە جوعارىدا ايتقانداي نەسيە پايىزدارى قوسىلمايتىنداي «قارىزدى قايتارۋ مەرزىمىن ۇزارتۋدى» ۇسىندىق.
- ءۇشىنشى، بورىشكەردىڭ جالعىز باسپاناسىن بانكتەر مەن كوللەكتورلاردىڭ تارتىپ الۋىنا تىيىم سالۋعا ۇسىنىس بەردىك. اتالعان ەكى تالابىمىز قولداۋ تاۋىپ، قازىرگى كۇشىنە ەنگەن زاڭدا بار. ال ءۇشىنشى تالابىمىز جارتىلاي ورىندالدى. نەگە جارتىلاي؟ ەگەر سول جالعىز باسپانا كەپىلگە (زالوگقا) قويىلماسا، ونى بانك باسقا ماقساتپەن العان نەسيەسى ءۇشىن تارتىپ المايدى. ءبىز مۇنى قورعادىق. ال، يپوتەكالىق نەسيە ارقىلى الىنعان جالعىز باسپاناسىن تارتىپ الۋ تۋرالى بانكتەردىڭ قۇقىعىن ۇلتتىق بانك ساقتاپ قالدى. ءبىراق ءبىز مۇنى دۇرىس ەمەس دەپ سانايمىز. سول سەبەپتى ءبىز ءۇشىنشى ۇسىنىسىمىزدى تولىق ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كۇرەستى جالعاستىرا بەرەمىز. جالپى زاڭعا ەنگىزىلگەن جوعارىدا اتالعان تالاپتارىمىز بورىشكەرلەر ءۇشىن ۇلكەن جەڭىلدىك بەرەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز. وسى زاڭ كۇشىنە ەنگەن العاشقى كۇننەن-اق 3 مىڭعا جۋىق ادام ءوتىنىش بەردى. ياعني بۇل زاڭعا حالىق اراسىندا سۇرانىس وتە جوعارى دەپ ايتۋعا بولادى.
«اق جول» پارتياسىنىڭ بۇل باستاماسى حالىق ءۇشىن ءتيىمدى ءارى جەڭىلدىك بولدى دەپ ەسەپتەيمىز. ءبىر عانا وكىنىشىمىز، ۇكىمەت تالابىمىزدى دەر كەزىندە قولداعاندا، 8 جىل ىشىندە قانشاما ازاماتتارىمىزدى وسىنداي اۋىرتپاشىلىقتان قۇتقارۋعا بولاتىن ەدى. ءبىراق الىدە بۇل زاڭ قارىز الۋشىلاردىڭ بەرەشەك اۋىرتپالىعىن جەڭىلدەتۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالىنا اينالىپ، قيىن ومىرلىك جاعدايعا تاپ بولعان مىڭداعان ازاماتتارعا ناقتى كومەك كورسەتەتىنى ءسوزسىز، – دەدى پارتيا ءتوراعاسى.
مۇنان سوڭ، شتاب وكىلدەرى اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكاسىن شىعاراتىن قازاقستاندىق اگرارلىق-ينۆەستيسيالىق زاۋىتىنا باردى.
ۇگىت-ناسيحات توبى پارتيانىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى تۇجىرىمدارىنا توقتالىپ، زاۋىت جۇمىسشىلارىمەن ەمىن-ەركىن اڭگىمە قۇردى. اڭگىمە بارىسىندا سايلاۋشىلار ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ شارىقتاپ ءوسۋى، جاس وتباسىلارعا بالا تۋعان سايىن مەملەكەتتەن قولداۋ كورسەتۋ، اۋىلدان كەلگەن جاستاردى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ پروبلەمالارىن ايتتى.
«اق جولدىقتار» كوكشە وڭىرىندەگى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن اقمولا وبلىسىنىڭ جەرگىلىكتى ءماسليحاتتارىنا «اق جول» دەمپارتياسىنان ۇسىنىلعان كانديداتتارىمەن كەڭەس وتكىزىپ، قورىتىندىلادى.
جيىندا زەينەتكەرلەردىڭ اۆتوبۋستا ءجۇرۋ اقىسى قوزعالدى. كوكشەتاۋلىق ازامات استانا قالاسىندا پەنسيونەرلەر ءۇشىن جول ءجۇرۋ اقىسى تەگىن، ال بىزدە قاريالارىمىز اقىلى جۇرەدى. بۇل ماسەلەنىڭ شەشۋ جولىن قالاي قاراستىرۋعا بولادى؟، - دەپ سۇراق قويدى.
– بۇل ماسەلە تەك سىزدەرگە نەمەسە زەينەتكەرلەرگە عانا ەمەس، جالپى قوعام ءۇشىن وتە ماڭىزدى. راسىندا ءبىزدىڭ كونستيتۋسيامىزعا سايكەس، سونداي-اق، ۋنيتارلى مەملەكەت بولعاندىقتان بارشا ازاماتتارىمىزدىڭ ءومىر ساپاسى بىردەي بولۋ كەرەك. ەگەر ناقتى جول ءجۇرۋ اقىسىنا كەلسەك، بۇنىڭ بارلىعى جەرگىلىكتى اكىمدىكتىڭ ساياساتىنا بايلانىستى. ولار كەيبىر اۆتوپاركتەرگە سۋبسيديا بەرەدى. ال، كەيبىر وڭىرلەردە سۋبسيديا بولىنبەگەندىكتەن زەينەتكەرلەرگە، الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىلارعا نەمەسە كوپبالالى وتباسىلار مەن وقۋشىلار اقىلى جۇرەدى. مۇنداي سۋبسيديا كوبىنەسە ورتالىق وبلىستارعا عانا بەرىلىپ ءجۇر. مىسالى، سەمەي، رۋدنىي قالالارىنداعا اۆتوپاركتەر وزدەرىنىڭ قۇنى 150 تەڭگە بولسا، 100 تەڭگەدەن جيناپ وتىرمىز، 30 جىلدان بەرى بىردە-بىر سۋبسيديا الماعاندارىن ايتتى اۆتوپارك باسشىلارى.
نەگىزىندە بۇل ماسەلەنى دە ءبىزدىڭ پارتيامىز بۇرىننان كوتەرىپ ءجۇر. تەمىرتاۋدا دا بولعان بۇل پروبلەما ايتىلدى. ونى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى سكليار مىرزا قاداعالاپ ءجۇر. اۆتوپاركتەردىڭ قالالىق اسسوساسياسىنىڭ جەتەكشىسىمەن تىكەلەي بايلانىستامىز. ۇكىمەتتە ەكى-ۇش رەت ارنايى وتىرىستار وتكىزدىك. سونىڭ ارقاسىندا ۇكىمەت بيۋدجەتتىك كودەكس ارقىلى جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەردىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزى بار مارشرۋتتارىنا سۋبسيديا ءبولۋ قۇقىعىن جەرگىلىكتى ماسليحاتتار مەن اكىمدىكتەرگە بەرىپ وتىر. ول پروبلەمانى شەشۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى ماسليحاتتاردا «اقجولدىڭ» دەپۋتاتتارىن كوبەيتۋ كەرەك، – دەدى ا.پەرۋاشيەۆ.
كەڭەستە كوتەرىلگەن وزگە دە ۇسىنىستاردى ۇگىت-ناسيحات توبى نازارعا الىتىندارىن جەتكىزدى جانە 19 ناۋرىز كۇنى «اق جول» دەمپارتياسىن قولداۋ ءۇشىن سايلاۋ ۋچاسكەلەرىنە بارىپ، داۋىس بەرۋگە شاقىردى.
«اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ رەسپۋبليكالىق شتاب مۇشەلەرى سايلاۋشىلارمەن كەزدەسۋلەرىن قىزىلجار جانە كەرەكۋ وڭىرلەرىندە جالعاستىرادى.
*ماتەريالدىڭ اقىسى «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ سايلاۋ قورىنان تولەندى.
