Dalanews.kz قايراتكەردىڭ مەملەكەتتىك ءھام قوعامدىق قىزمەتىن تالداپ، تارازىلاعان ساياساتكەر ءناۋبات قالييەۆتىڭ ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
مارات وسپانوۆتىڭ ساياسي كەلبەتى قانداي، ساياساتكەرلىگى نەدە ؟ ول بىزگە نەسىمەن تاعىلىمدى جانە قۇندى؟
بىرىنشىدەن، ول تەرەڭ مەملەكەتشىل ساياساتكەر. ول قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ قاز تۇرىپ قالىپتاسۋىنىڭ باسى-قاسىندا بولدى، نەبىر تاعدىرلى زاڭداردىڭ قابىلدانۋىنا كوپ كۇش سالدى.
وسى رەتتە وسپانوۆ ءتوراعالىق ەتكەن 1996-1999 جىلدارى ءماجىلىس قابىلداعان 242 زاڭنىڭ قاتارىندا 7 كودەكس، ونىڭ ىشىندە ازاماتتىق (ەرەكشە ءبولىم)، قىلمىستىق، قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ، قىلمىستىق اتقارۋ، ازاماتتىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكستەرى، «بيۋدجەت جۇيەسى تۋرالى»، «مەملەكەتتىك باج تۋرالى»، «بانكروتتىق تۋرالى»، «ۆاليۋتالىق رەتتەۋ تۋرالى»، «ءبىلىم تۋرالى»، «مادەنيەت تۋرالى»، «ساياسي پارتيالار تۋرالى»، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تىلدەر تۋرالى»، «مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى»، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى تۋرالى»، «سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس تۋرالى»، «ديپلوماتيالىق قىزمەت تۋرالى» ءتارىزدى مەملەكەت دامۋىنىڭ زاڭنامالىق نەگىزى مەن ساياسي-ەكونوميكالىق ىرگەتاسىن نىعايتۋعا باعىتتالعان زاڭ جۇيەسى جاسالدى.
پارلامەنت وسىلايشا، ءوزىنىڭ زاڭ شىعارۋشىلىق قىزمەتى ارقىلى جۇيە قۇراۋشىلىق، جۇيە جاساۋشىلىق ميسسيا اتقاردى. بۇنىڭ بارلىعىندا م.وسپانوۆتىڭ قولتاڭباسى، سىندارلى، ۇلان-عايىر ۇيىمداستىرۋشىلىق، ساياسي مامىلەگەرلىك جانە ىلكىمدى ۇيلەستىرۋشىلىك قىزمەتى تۇردى.
ەكىنشىدەن، م.وسپانوۆتا ۇلكەن دەڭگەيدەگى ساياساتكەرگە قاجەتتى قوعام دامۋىنىڭ وتكىر الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرىن تالداپ، سارالاپ، جيناقتاپ، ولاردى حالىقتىڭ ءارتۇرلى توپتارىنىڭ مۇددەلەرىن بەينەلەي جانە كورسەتە ءبىلۋ ستراتەگيالىق-باعدارلاماشىلدىق قاسيەتتەر بولدى.
ونىڭ بۇل قاسيەتتەرى 1999 جىلعى پارلامەنت سايلاۋىندا «وتان» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جاساۋدا ەرەكشە كورىندى.
ۇشىنشىدەن، م.وسپانوۆ دەموكرات-پارلامەنتاريي ەدى. ونىڭ «پارلامەنت – دەموكراتيانىڭ نەگىزگى تىرەگى» دەگەن تۇجىرىمى ونىڭ قوعام ومىرىندەگى پارلامەنتتىڭ ورنى تۋرالى ءپرينسيپتى ۇستانىمى ەدى.
م.وسپانوۆ پارلامەنتتى، پارلامەنتاريزم ينستيتۋتىن دەموكراتيا مەن حالىق بيلىگىنىڭ تىرەگى، قاينار كوزى دەپ باعالادى.
«پارلامەنت قوعامنىڭ ساياسي توپتاسۋىنىڭ، ونىڭ جەتەكشى كۇشتەرىنىڭ ورتالىعى بولىپ تابىلادى. ...پالاتا ءتوراعاسى رەتىندە مەن ساياسي تۇراقتىلىق پەن دەموكراتيچنىي ەكونوميكا مەن ساياساتتا ادام مۇددەلەرىنە تەرىس ىقپال ەتەتىن ەرەجەلەرگە جول بەرمەۋ ارقىلى دامىتۋدىڭ ۇيىمدىق-قۇقىقتىق ازىرلىك جولىن جۇرگىزۋىن عانا تاڭداپ الامىن.
بايىپتىلىققا، ديالوگقا، ارىپتەستىككە جانە مامىلەلىكتىڭ قاجەتتىلىگىنە نەگىزدەلگەن ساياساتتاعى سەنتريزم مەن ءۇشىن بىردەن-بىر دۇرىس يدەيالىق-ساياسي تۇعىرناما ءارى پراكتيكالىق ساياسات نىسانى بولۋعا ءتيىس» – دەپ ساياساتكەر اعىنان جارىلادى.
ول پارلامەنتتى ەلىمىزدىڭ بۇكىل تىرشىلىگىن رەتتەيتىن ساپالى زاڭداردى شىعارۋدىڭ بەدەلدى ورتالىعىنا اينالدىرۋدى ءوزىنىڭ دەپۋتاتتىق، سپيكەرلىك قىزمەتىنىڭ باستى ماقساتى جانە ءمانى دەپ ءتۇسىندى.
جانە بۇل رەتتە كوپ نارسەگە قول جەتكىزدى. ونىڭ پارلامەنت، پارلامەنتاريزم ينستيتۋتى تۋرالى تاماشا ويلارى، پىكىرلەرى، باستامالارى وتە كوپ ەدى. ول 1995 جىلعى كونستيتۋسياعا سايكەس ەلدە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانى ەنگىزىلگەننەن كەيىن دە پارلامەنت، پارلامەنتاريزم ينستيتۋتى بەدەلىن ساقتاۋ، نىعايتۋ ىسىندە ءبىر قاراعاندا كوزگە كورىنبەيتىن كوپ جۇمىس تىندىرعان بىردەن-بىر سپيكەر دەسەم اقيقاتتان الىستاماي، ءتىپتى ءادىلىن ايتتىم دەپ ەسەپتەيمىن.
م.وسپانوۆ ەسىمى حالىق جادىندا پارلامەنت پالاتالارىنىڭ ەڭ بەدەلدى ءتوراعاسى رەتىندە ساقتالىپ كەلەدى. ول قازاقستان ۇكىمەتى باسشىلارىنىڭ دا بىلگىر دە ءادىل وپپونەنتى ەدى.
تورتىنشىدەن، م.وسپانوۆتىڭ ءماجىلىس سپيكەرى رەتىندەگى باستى قاسيەتى پارلامەنت دەموكراتيا مەن جاريالىلىقتىڭ ەلدەگى باستى تىرەگى مەن ۇلگىسى دەپ ءتۇسىنىپ، زاڭ شىعارۋ پروسەسى مەن سول كەزەڭدەگى ەل دامۋىنداعى كۇردەلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمالاردى تالقىلاۋ كەزىندە كەڭ دە اشىق پىكىرتالاسىن قامتاماسىز ەتىپ، بىرى-بىرىنە قاراما-قارسى پىكىرلەردىڭ ايتى- لىپ، تىڭدالىپ، تالقى تەزىنە تۇسۋىنە جاعداي جاساپ، باعىتتاپ وتىردى.
ءماجىلىس ءتوراعاسى زاڭ شىعارۋ پروسەسىندەگى، ءار جىلعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتى بەكىتۋ مەن ورىندالۋ ەسەبى جونىندەگى پارلامەنتتىڭ باستى ارىپتەسى ۇكىمەتپەن اراقاتىناستىڭ ءپرينسيپتى، جوعارى تالاپكەرشىلىك جاعدايىندا بولۋىنا جەتىستى.
بۇل ماسەلەلەردە م.وسپانوۆ ءار كەز بيىكتە بولدى، سارابدال ساياساتكەر-ستراتەگ رەتىندە كورىندى.
سول كۇردەلى تاريحي كەزەڭدەگى ەلدەگى شەتىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالدى ناقتى باعالاۋدا، ونداعى قوردالانعان پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ ماكروەكونوميكالىق جولدارىن، ونىڭ زاڭنامالىق نەگىزدەرىن نىعايتۋدا قانداي زاڭداردىڭ باسىمدىعى مەن قاجەتتىگىن ءبىلۋى، جالپى ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيى جونىنەن مارات تۇردىبەك ۇلى، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ۇكىمەت باسشىسى مەن ونىڭ ورىنباسارلارىنان كوش ىلگەرى، جوعارى تۇردى.
مۇنى سول ۋاقىتتاعى ۇكىمەت مۇشەلەرى دە مويىندايتىن. سول كەزدەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك كىرىس ءمينيسترى 3.كاكىمجانوۆ بىلاي دەيدى: «مەنىڭ جەكە ءوزىم ءۇشىن تۇيگەنىم: مارات تۇردىبەكۇلىنا ءتان قاسيەتتەر پوزيسياسىنىڭ دۇرىستىعى، كوزقاراستارىنىڭ دۇرىستىعى جانە ءومىر سالتىنىڭ دۇرىستىعى» [3،118].
م.وسپانوۆ باسقارعان ماجىلىسپەن ارىپتەستىك سول كەزدەگى ن.بالعىمبايەۆ باسقارعان ۇكىمەت ءۇشىن ناعىز ساياسي سىن مەكتەبى بولدى.
ونىڭ ۇستىنە، ماكروەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشۋ تۋراسىندا ءماجىلىس ءتوراعاسىنىڭ دەربەس، بالامالى باعدارلاماسىنىڭ بولۋى ن.بالعىمبايەۆ كابينەتىندەگى، اسىرەسە ەكونوميكالىق-قارجى بلوگىنداعى كادرلاردىڭ ىسىنە ەرەكشە تالاپ احۋالىن تۋدىرىپ، ولاردىڭ پارلامەنتشىلەر پىكىرىمەن ۇنەمى ەسەپتەسۋىنە زور ىقپال ەتەتىن.
الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قيىندىقتار الدىندا دارمەنسىز، «جەڭىل سالماقتى»، ءالسىز، تىم شامدانعىش، «اشۋشاڭ» ۇكىمەتتى م.وسپانوۆ كونستيتۋسيالىق نورمالارعا جانە پارلامەنتتىك دەموكراتيالىق راسىمدەرگە سايكەس، پارلامەنتتىڭ سەنىمسىزدىك كورسەتۋى ارقىلى وتستاۆكاعا كەتۋگە ءتيىس دەگەن قورىتىندىعى كەلدى.
جانە ول پىكىرىن باسپاسوزدە اشىق جازدى. بۇل دا ونىڭ اشىق، ءپرينسيپتى ساياساتكەر ەكەندىگىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى.
بەسىنشىدەن، م.وسپانوۆتا قازىرگى زامانعى ساياساتكەرگە مەيلىنشە قاجەت يننوۆاسيالىق قاسيەت، ياعني ۇنەمى ىزدەنىستە بولۋ، قوعام دامۋىنىڭ پەرسپەكتيۆاسى تۋرالى ءوز پوزيسياسى مەن باعدارلاماسىن ۇنەمى ساراپتاپ، جەتىلدىرۋ قاسيەتى مولىنان بار ەدى.
ونىڭ ەكونوميست-عالىم رەتىندەگى ەلدىڭ دامۋ' بولاشاعىنا، 1998-1999 جىلدارداعى ەكونوميكالىق داعدارىستان شىعۋ، ەكونوميكانى ساۋىقتىرۋ جونىندەگى تىڭ يدەيالارى «تۇراقتاندىرۋدان وسۋگە قاراي (1999-2005 جىلدارعا ارنالعان ەكونوميكالىق باعدارلاما)» باعدارلاماسىندا جيناقتالدى. ونى ءوز اتىنان پرەزيدەنت پەن ۇكىمەتكە ۇسىندى.
م.وسپانوۆتىڭ ءتول باعدارلاماسىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدىلىعى، ءوز ۋاقىتىندا جاسالعاندىعى، ونىڭ تۇپتەپ كەلگەندە، 1999 جىلدىڭ كۇزىندە جاڭادان قۇرىلعان ق.توقايەۆ باسقارعان ۇكىمەتتىڭ ورتا مەرزىمدىك الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ستراتەگياسىنىڭ نەگىزىنە اينالعاندىعى عىلىمي ادەبيەتتە جان-جاقتى ايتىلعان.
م.وسپانوۆتىڭ سول باعدارلاماسىنىڭ كەيبىر يدەيالارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماڭىزدى، ومىرشەڭ. بۇگىنگى تەرەڭ داعدارىستان شىعۋ ءۇشىن باعدارلامانىڭ، اسىرەسە سالىق، اقشا-قارجى، بيۋدجەت ساياساتى تۋرالى بولىمدەرىنىڭ كوپتەگەن ناقتى، قۇندى ويلارىنا تاعى ءبىر نازار اۋدارىپ، بۇگىندە وعان سۇيەنۋگە بولادى دەل ەسەپتەيمىز.
م.وسپانوۆتىڭ ويلاۋ جۇيەسىنىڭ كەڭدىگىن، مەملەكەت، ونىڭ باسقارۋ جۇيەسى الدىنداعى پروبلەمالاردىڭ اۋقىمى مەن تابيعاتىن ءبىلۋى دەڭگەيىن وسى باعدارلامانىڭ «سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس» دەپ اتالاتىن تاراۋىنداعى مىناداي ناقتى ۇسىنىستارىنان كورۋگە بولادى:
- كاسىپكەرلەر مەن ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن چينوۆنيكتەردىڭ قىسىمى مەن جەمقورلىعىنان قورعاۋ جانە ونى زاڭنامالىق تۇرعىدان بەكىتۋ؛
- سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستە نازاردى ەڭ الدىمەن، ەلدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مەن جالپىۇلتتىق مۇددەلەرىنە نەعۇرلىم زور ءقاۋىپ توندىرەتىن كۇقىق قورعاۋ، سوت، ىشكى ىستەر ورگاندارى قىزمەتىنە، قارجى سالاسىنا (بانكتەر، سالىق كىزمەتى مەن پوليسياسى، رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى قارجى ورگاندارى)، كەدەن قىزمەتى، مەملەكەتتىك مۇلىكتى باسقارۋ، جىلجىمايتىن مۇلىكتى ساتۋ-ساتىپ الۋ سالالارىنا اۋدارۋ [4].
بۇگىندە ەلىمىزدە ءدال وسى سالالاردا سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستىڭ ەڭ وتكىر، ەڭ كۇردەلى ماسەلە بولىپ، ازىرشە ولاردىڭ اسقىنعاندىعى، تەرەڭدىگى، سىبايلاستىعى سونداي، ول جالپىۇلتتىق دەڭگەيگە ءوسىپ، ونى ەڭسەرۋ، ونىمەن كۇرەس جالپىمەملەكەتتىك پروبلەماعا اينالدى.
التىنشىدان، ول جاريا، اشىق ساياساتكەر ەدى.
ول جاريالىلىقتى، حالىقپەن اشىق سويلەسۋدى ءوز تىرشىلىگىنىڭ باستى ەرەجەسى، ساياساتكەرگە قويىلار باستى تالاپ دەپ تانىدى. م.وسپانوۆ ءۇشىن بۇقارالىق اپپارات قۇرالدارى دەموكراتيا مەن پارلامەنتاريزم ينستيتۋتىنىڭ ەڭ بەدەلدى، الەۋەتتى ارىپتەسى بولدى.
قاي ۋاقىتتا دا ەڭ ءبىر كۇردەلى، قىم-قيعاش، داۋلى دا تارتىستى ماسەلەلەردە ب ا ق قۇرالدارى وكىلدەرىمەن پىكىر الىسۋدان تارتىنبايتىن. ءوز پىكىرىن اشىق، تۋرا، باتىل ايتاتىن. ب ا ق وكىلدەرىمەن بىرلەسكەن جۇمىستان ۇلكەن قاناعات، ءلاززات الاتىن.
م.وسپانوۆ دۇنيەدەن وتكەندە «جاس الاش» باسىلىمىنىڭ رەداكسيا ۇجىمى ءوز ويلارىن بىلاي تۇجىرىمداعان ەدى:
«ءومىر بويى ءوزىن-وزى جەتىلدىرىپ، شىڭداپ، الدى-ارتىن ەكشەپ، زامانىنان قالماي، قاجىماي، تالماي جۇرەتىن ادامدار بولادى. وسپانوۆ وسىنداي ەدى. ول الدەكىمدەي بوستەكى ءسوز بەن ءپاتۋاسىز پىكىرگە بوي الدىرماي، نىسانالى ءومىر سۇرۋگە، ءبىر ماقساتقا جەتۋگە تالپىنىپ، سول جولدا ويىن اشىق ايتا الاتىن، كىم-كىممەن دە ەركىن ديالوگقا باراتىن سۇڭعىلا ساياساتكەر بولاتىن».
بۇل ونىڭ ساياساتكەرلىك كەلبەتىنە بۇكىل ەل جۋرناليستەرى قاۋىمىنىڭ اتىنان دا بەرىلگەن باعا دەسەك، شىندىققا قايشى كەلمەسپىز.
ساياسي ارەناعا جوعارى وقۋ ورنىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، دوسەنتى قىزمەتىنەن كەلگەن م.وسپانوۆ جاستار مەن ستۋدەنتتەردىڭ پوزيسياسىنىڭ قوعام ءۇشىن تاعدىرلى ماڭىزىن قوعامتانۋشى رەتىندە تەرەڭنەن ءتۇسىندى. سوندىقتان ستۋدەنتتەرمەن جۇمىسقا، ولارمەن پارلامەنتارييلەردىڭ ءالسىن-السىن كەزدەسۋىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولدى.
پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ وتىرىس زالىنان ون شاقتى ورىننىڭ ستۋدەنتتەر ءۇشىن بولىنۋىنە، ولاردىڭ ەركىن كەلۋىنە جول اشتى.
جەتىنشىدەن، م.وسپانوۆ سىندارلى، ناقتى ۇسىنىستار مەن ءىستىڭ ادامى ەدى.
ول پوپۋليزم مەن دەماگوگيادان بويىن اۋلاق ۇستاۋعا تىرىستى. وعان ساياساتتاعى سىندارلى ويلاۋ مەن ارەكەت تابيعي جاقىن ەدى.
وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك، ساياسي جاھاندانۋ جاعدايىنداعى دامۋىندا وتپەلى قوعام كەزەڭىنە اۋىسىپ، ەل بولاشاعىن، اسىرەسە ونىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك دامۋىن باعدارلاۋدا مۇلدەم جاڭا مىندەتتەر تۇردى.
ىرگەلى تەوريالىق ءبىلىمى بار م.وسپانوۆ XII سايلانعان جوعارعى كەڭەستىڭ وسى سالاداعى باستى تەورەتيكتەرىنىڭ، ونىڭ زاڭنامالىق نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ بىرىنە اينالدى.
پارلامەنتتىك سايلاۋدىڭ نە ءبىر وتكەلەك-قيىندىقتارىنان وتكەن م.وسپانوۆتىڭ سۇڭعىلا ساياساتكەرلىك، حاريزمالىق ۇزدىك قاسيەتتەرى مىڭداعان سايلاۋشىنىڭ كوڭىل كۇيىن، تالعامىن ءدال تاپقان تالعامپازدىعى، مامىلەگەرلىك شەبەرلىگى اسا تارتىستى وتكەن 1999 جىلدىڭ كۇزىندەگى پارلامەنتتىك سايلاۋدا جارقىراي كورىندى. پارتيالىق تىزىممەن العاش رەت وتكەن سايلاۋدا ەڭ كوپ داۋىسقا يە بولعان «وتان» پارتياسى بۇل سايلاۋداعى تابىسى كوپ رەتتە م.وسپانوۆتىڭ حاريزمالىق بەدەلىنە، ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتىنە بايلانىستى دا بولدى دەسەك، تاريحي اقيقاتقا قايشى كەلمەسپىز.
ءناۋبات قالييەۆ،
ساياسي عىلىمدار دوكتورى
