لي كۋان يۋ. «الەم بولاشاعىنا مەنىڭ كوزقاراسىم»
ۇلى رەفورماتوردىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىندا ازىرلەگەن بۇل ەڭبەگى فۋتۋرولوگيالىق سيپاتتا جازىلعان. ياعني الداعى 20-30 جىلداعى الەمدىك وزگەرىستەر تۋرالى تولعانادى. جۇڭگو، اقش، ەۆروپا، جاپونيا، كورەيا، ءۇندىستان، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ايماعى ەلدەرىنە تەرەڭىرەك توقتالعان. اۆتوردىڭ ءوزى «افريكا مەن لاتىن امەريكاسى تۋرالى ءتىپتى اقپاراتتاردى دا وقىمايمىن. سەبەبى ولار بىزدەن تىم قاشىقتا جاتىر» دەيدى.
جۇڭگو
بۇل كىتاپتا قامتىلعان بارلىق تاراۋداعى مەملەكەتتەر تۋرالى ايتقاندا اۆتور ولاردى قىتايمەن تىعىز بايلانىستىرادى. قىتايدىڭ تۇراقتى دامۋىنىڭ جالعىز كەپىلى رەتىندە لي كۋان يۋ «ورتالىقتان كۇشتى باسقارۋدى» اتاپ وتكەن. «5000 جىل بويى قىتايلار ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلى – كۇشتى ورتالىق دەپ ءتۇسىنىپ كەلەدى. ءالسىز ورتالىق حاوسقا اكەلەدى. كۇشتى ورتالىق قانا ەلدى تۇراقتى دامىتا الادى. بۇل ءاربىر قىتايدىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ كەتكەن» دەيدى. اۆتور جۇڭگو تەك ەكونوميكالىق تۇرعىدا عانا وزگەرمەگەنىن، سونىمەن قاتار ەلدىڭ ساياسي سيپاتى دا وزگەرىپ كەلە جاتقانىن تىلگە تيەك ەتەدى. مىسالى، ماو سزەدۋن مەن دەن سياوپين وزدەرىنە مۇراگەر تاڭداي السا، ىشكى ساياسي احۋال حۋ سزينتاوعا ونداي مۇمكىندىك بەرمەدى...
1978 جىلى دەن سياوپين سينگاپۋردا ىس-ساپارمەن بولادى. تابيعي رەسۋرستارى جوق ارال قالانىڭ تۇرعىندارىنىڭ قانشالىقتى جاقسى ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن كورگەن دەن سياوپين وتە تەرەڭ سۇراقتار قويادى. وسى كەزدەسۋدە «ءبىز ءبىر بۇرىشتا ەشبىر تابيعي رەسۋرستارسىز جاتقان ەلمىز. ءسىزدىڭ مۇمكىندىكتەرىڭىز بىزدەن دە ءوراسانۇ بىزدەن دە اسىپ تۇسۋلەرىڭىزگە مۇمكىندىكتەرىڭىز بار» دەگەن لي كۋان ءيۋدىڭ اڭگىمەسىن باسقا تاقىرىپقا بۇرىپ جىبەرگەن ەكەن دەن سياوپين.
«دامۋدىڭ وزەگى ەكونوميكانىڭ اشىقتىعى ەكەنىن تۇسىنگەن جۇڭگو ليدەرى وسى ساپارىنان كەيىن، سينگاپۋرلىك مودەل نەگىزىندە 6 ەرەكشە ەكونوميكالىق ايماق قۇرعان. وسى ايماق تۇتاس قىتايدى الەمگە اشتى دەيدى. سوسىن دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا ەنگەن.
مەن 2015 جىلى جۇڭگو ەلىنە بارعانىمدا شەنجەن دەگەن قالاسىندا بولدىم. 1980 جىلعا دەيىن بالىقشىلاردىڭ اۋىلى بولعان ەلدى مەكەن بۇگىندە ادام تانىماستاي وزگەرگەن. ءقازىر گونكونگ، سينگاپۋر ستيلىندەگى الىپ شاھار. 16 ملن حالىق تۇرادى. اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى وسى قالادا دامىتىپ وتىرعان قىتايدىڭ ZTE كومپانياسىنىڭ باس عيماراتىندا بولعان ەدىك. مىنە، وسى شەنجەن دەن سياوپين قۇرعان ەكونوميكالىق زونالارعا ەنگەن بولاتىن.
گارري لي بىلاي دەپ جازادى: «بىردە دەن سياوپين ءوزىنىڭ ءمينيسترىن بىزگە جىبەرىپ، سينگاپۋرلىك زاڭداردى سۇراتتى. مەن ولارعا «سىزدەر مۇنداي زاڭدى قابىلداپ، ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن سوت بيلىگىن كۇشەيتۋلەرىڭىز كەرەك» دەدىم. الايدا ايتقانىنان قايتپاعان مينيسترگە زاڭدارىمىزدى بەردىك. ءبىراق ونى جۇڭگو جۇزەگە اسىرا المادى. سەبەبى، ولاردا زاڭ سالتانات قۇرماعان. ۋ نيح سۋششەستۆۋەت ۆەرحوۆەنستۆو پراۆيتەليا. چتو پاراۆيتەل گوۆوريت، تو ي زاكون».
لي كۋان يۋ ءوزى بيلىك قۇرعان عاسىردىڭ ەڭ ۇلى ساياسي تۇلعاسى رەتىندە دەن ءسياوپيندى اتايدى. ايتپاقشى بۇل ەكى تۇلعا دا قىتايدىڭ حاككا دەگەن سۋبەتنوسىنان تارايدى. ءبىراق بۇل ەكەۋى دە تۋعانى جوق تۋرا بيلەر عوي...
سي سزينپين ەكەۋى ەرەتەرەكتە كەزدەسكەن ەكەن. قىتايدىڭ قازىرگى ءتوراعاسىن اناليتيكالىق ويلاۋ قابىلەتكە يە ادام رەتىندە سۋرەتتەيدى. اۆتور قىتايدىڭ ەكونوميكالىق جىلدام ءوسىمى بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارزان جۇمىس كۇشىنىڭ ارقاسىندا جالعاساتىنىن جازادى. وسى ارزان كۇشى ەلدىڭ 15-20 جىل بويىنا
7-9% ءوسىمىن قامتاماسىز ەتە الادى. ودان ءارى قاراي ەڭبەك ونىمدىلىگىنە بايلانىستى بولماق.
قىتايدىڭ ساياسي جۇيەسى تامىر-تانىستىققا نەگىزدەلگەن. ونى جويۋ مۇمكىن ەمەس، سەبەبى ولاردىڭ ساياسي مادەنيەتى عاسىرلار بويى سولاي قالىپتاسقان. ءتىپتى قىتايدىڭ العىر ستۋدەنتتەرى باتىستىڭ ىرگەلى وقۋ ورىندارىندا وقىپ جاتسا دا، ولار بۇل جۇيەنى وزگەرتە المايدى. نەگە؟ سەبەبى ولار وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن سوڭ تومەنگى قىزمەتتەن باستايدى. ال ولار باسشى بولعانشا جۇيە ابدەن ەزگىلەپ تاستايدى دا، ءوزىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى سياقتى بولادى دا قالادى.
اقش
امەريكالىقتاردىڭ سينگاپۋر ەكونوميكاسىنا قاتىسۋ قارقىنى كوڭىلىنەن شىعاتىنىن ايتقان اۆتور بىردە مىناداي وقيعامەن بەتپە بەت كەلگەنىن جازادى.
«2009 جىلى سويلەگەن سوزدەرىمنىڭ بىرىندە قىتايمەن تەپە-تەڭدىك ساقتاۋ كەرەك دەدىم. مۇنداعى «تەپە-تەڭدىك» ءسوزىن قىتايلار «شەكتەۋ» دەپ ءتۇسىنىپتى. ينتەرنەتتە جۇڭگو بولا تۇرا سولاي ايتا ما ەكەن دەپ مەنى جاپپاي قارالادى. مەنىڭ بايقاعانىم، گيپەرسەزىمتال ۇرپاق ءوسىپ كەلە جاتىر ەكەن. بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان سوڭ ولار بيلىككە كەلەدى...»
امەريكالىقتاردىڭ جاڭا بۋىنى اۆتوموبيل، باسقا دا تاۋارلاردى ءوندىرۋدى ەمەس، ينتەللەكتۋالدى اقىل-وي ونىمدەرىن شىعارۋعا بەت بۇرعانىن باياندايدى.
اسكەري قۋاتى جاعىنان بۇل ەل ازىرگە ەشكىمگە دەس بەرمەيتىنىن ايتقان لي كۋان يۋ قىتايدىڭ اسكەري بيۋدجەتى اقش اسكەري بيۋدجەتىنىڭ 1/6 عانا ەكەنىن ەسكەرتىپ وتەدى.
ەۆروپا
ەۆروپانىڭ ءاربىر ەلى ءوزىنىڭ تىلىمەن، مادەنيەتىمەن، وركەنيەتىمەن، ەكونوميكاسىمەن ماقتانا الادى. ءبىراق وسى قۇندىلىقتاردىڭ وزىندىك كەدەرگىلەرى بار دەيدى گارري لي. ونىڭ ايتۋىنشا، ەۆروپانىڭ ينتەگراسياعا نيەتتەنگەنى راس بولسا، ورتاق قورعانىس مينيسترلىگى، ورتاق قارجى مينيسترلىگى جانە ورتاق سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن قۇرمايىنشا ينتەگراسيا كەشەۋىلدەي بەرمەك. ءبىراق وعان كونسەرۆاتور ۇلتتاردىڭ قۇندىلىقتارى كەدەرگى. ەۆروپالىق وداققا مۇشە 17 مەملەكەتتىڭ عانا ەۆرونى پايدالانۋى قۇرلىقتاعى اۋىزبىرشىلىكتىڭ دەڭگەيىن كورسەتەدى. ينتەگراسيانىڭ تاعى ءبىر نەگىزگى فاكتورى – ءتىل. ناپولەون دا، گيتلەر دە (جاۋلاعىسى كەلسە دە) ەۆروپانى بىرىكتىرگىسى كەلدى. الايدا، نەمىس ءتىلىن مويىنداعىسى كەلمەيتىن فرانسۋزدار وعان مويىنسۇنبايدى. الەمدىك تىلگە اينالسا دا ەۋروپالىقتار اعىلشىن ءتىلىن پايدالانعىسى كەلمەيدى. بۇل ءوز كەزەگىندە شاشىراڭقىلىققا اكەلەدى. ەۆروپانىڭ كاسىپوداقتارى مەن سوسياليستىك پارتيالارى ۇلت ساناسىنا، اسىرەسە جاستارعا وتە جامان نارسەنى ءسىڭىرىپ تاستاعان. مەملەكەت ءبارىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. بۇل ءوز كەزەگىندە تۇتاس ءبىر بۋىننىڭ كەرجالقاۋلىعىنا اكەلدى. ەۆروپا ءبىرتۇتاس ەلگە اينالماسا، قۇرلىقتى قيىن كەزەڭدەر كۇتىپ تۇر دەيدى. مىسالى،2011 جىلى شۆەسيادا جۇمىسسىزدار 7،5% بولسا، يتاليانىڭ جۇمىسسىزدارى حالىقتىڭ 8،4% قۇراعان. بۇل كورسەتكىش جاپونيادا 4،6%، وڭت.كورەيادا 3،4%، ال سينگاپۋردا 2 پروسەنت بولعان ەكەن.
جاپونيا
بۇل ەلدىڭ الدىندا ۇلكەن ءبىر ماسەلە تۇر. ول – دەموگرافيا. ۇلت قارتايىپ بارادى. تۋۋ كورسەتكىشى 1،39 كوەففيسيەنتكە دەيىن ءتۇسىپ كەتكەن. قاراپايىم ءوسىم ءۇشىن تۋۋ كورسەتكىشى ءبىر ايەلگە 2،1 بالاعا كەلۋ كەرەك.
جاپونيا باسشىسى بولسام، يمميگرانتتار تارتاتىن ەدىم دەيدى اۆتور. ءبىراق بۇل ۇلتتىڭ وزگەنى سىڭىرمەيتىنىن دە اتاپ وتەدى. مىسالى كۇنشىعىس ەلىندە ءتۇرى دە، ءدىنى دە، ءتىپتى ءتىلى دە بىردەي بوپ كەتكەن 566 مىڭ كورەي، 687 مىڭ جۇڭگو تۇرادى. ءبىراق جاپوندار ولاردى قابىلدامايدى.
1920 جىلدارى جاپون ۇلتىنىڭ وكىلدەرى برازيليانىڭ كوفە پلانتاسيالارىنان جۇمىس ىزدەپ، وزگە قۇرلىققا قونىس اۋدارعان. نيككەيدزين اتالاتىن لاتىن امەريكانىڭ جاپوندارى 1980 جىلدارى تاريحي وتانىنا ورالادى. سول كوشتەن 30 جىلدان كەيىن، ياعني 2009 جىلعى داعدارىس كەزىندە ۇكىمەت نيككەيدزيندەرگە ءبىر رەتتىك جاردەماقى ۇسىنىپ، برازيلياعا قايتا كوشۋدى ۇسىنعان...
قازىرگى كەزدە جاپونياداعى شەتەلدىكتەردىڭ ۇلەسى – 1،2%. بۇل كورسەتكىش – ۇلىبريتانيادا 6%، گەرمانيادا 8 %، يسپانيادا 10%.
ۇلتتىڭ تاعدىرى دەموگرافياعا بايلانىستى. ەگەر حالىق سانى ازايسا، كۇش تە ازايادى. كارى ادامدار جاڭا اۆتوموبيل ساتىپ المايدى، جاڭا تەليەۆيزور العىسى كەلمەيدى. جاڭا كيىمگە قىزىقپايدى، سپورتتىق ويىندار وينامايدى. ءوزىنىڭ اس بولمەسىن ەشبىر رەستورانعا ايىرباستامايدى. ياعني، ەلدە قارتتاردىڭ ۇلەس سالماعى ارتقاندا جاستارعا كوپ اۋىرتپالىق تۇسەدى. ولار 4-5 ادام ءۇشىن جۇمىس ىستەپ، شىعارعان ءونىمىن ەشتەڭەگە قىزىقپايتىن كارى ادامدار ساتىپ الماسا، ىشكى تۇتىنۋ تومەندەپ، ەڭبەك شىعىنى وتەلمەيدى.
جارقىن تۇسىپبەك ۇلىنىڭ پاراقشاسىنان الىندى
