باسقوسۋدا حالىقتىڭ نەسيەسىن كەشىرۋ تۋرالى ماسەلە ءسوز بولدى. الەمدىك تاجىريبەدە گرۋزيادا، ارمەنيا سياقتى مەملەكەتتەردە ەلدىڭ كرەديتى كەشىرىلگەنى ايتىلدى.
الايدا «كيپردىڭ» الاڭىندا باس قوسقان ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە ءدال قازىرگى حالىقتىڭ كرەديتىن كەشىرگەننەن گورى ايلىعىن كوتەرۋدى كوبىرەك ويلاۋ كەرەك.
سەبەبى تۇراقتى جۇمىسى بولعان كۇننىڭ وزىندە كەدەيلىك قامىتىنا قۇتىلا الماي جۇرگەندەر جەتەرلىك.
"كيپر" اناليتيكالىق توبىنىڭ جەتەكشىسى ەرلان سمايلوۆتىڭ باعالاۋى بويىنشا ەلدەگى جۇمىسپەن قامتىلعان حالىقتىڭ 33 پايىزىن، ياعني شامامەن 3 ملن ادامدى وسى «جۇمىسى بار كەدەيلەر» توبىنا جاتقىزۋعا بولادى.
«ەۋرووداقتا بۇل كورسەتكىش — 9،5 پايىزدى قۇراپ وتىر» – دەپ سالىستىردى ساراپشى.
حالىقارالىق ەڭبەك ۇيىمىنىڭ انىقتاماسىنا سايكەس كىرىستەرى ورتاشا جالاقىنىڭ ۇشتەن ەكى بولىگىنەن تومەن ادامدار رەسمي نە بەيرەسمي سەكتوردا تۇراقتى جۇمىسى بولسا دا "جۇمىسى بار كەدەيلەر" ساناتىنا كىرەدى.
قازاقستانداعى ورتاشا جالاقى شامامەن 75 مىڭ تەڭگە.
ەكونوميست سەرگەي ءدومنيننىڭ دەرەگىنشە قازاقستاندا رەسمي تۇردە جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ سانى - 2،8 ملن ادام. بۇلاردىڭ 46 پايىزى ايىنا 105 مىڭ تەڭگەدەن تومەن تابىس تابادى. مۇنىڭ 65 پايىزى - اۋىل شارۋاشىلىعى، 27 پايىزى - وڭدەۋ ونەركاسىبى سالالارىندا.
«نۇر-سۇلتاندا مۇنداي ادامداردىڭ ۇلەسى 28 پايىز، ال سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 57 پايىز»، – دەدى ەكونوميست.
الەۋمەتتانۋشى گۇلميرا يلەۋوۆا «ىشەر اسقا اقشاسى جوق»، نەمەسە «ىشىپ-جەمى بولسا دا كيىم-كەشەككە جەتكىزە المايتىن» وتباسىلار تۋرالى ايتتى.
ونىڭ اتاپ وتكەنىندەي مۇنداي وتباسىلاردىڭ تابىسى ايىنا 100-120 مىڭ تەڭگەدەن اسپايدى. سايكەسىنشە وتباسىندا 4 ادام بار دەپ ەسەپتەسەك، ءبىر ادام ايىنا 25-30 مىڭ تەڭگەگە كۇن كورۋگە ءماجبۇر.
- جۇمىسى بار بولا تۇرا جارلى-جاقىبايدىڭ كۇيىن كەشىپ جۇرگەندەر كوبىنەسە مەملەكەتتىك سەكتوردا جۇمىس ىستەيدى. ال ول جەردە جالاقىنى كوتەرۋدى ءتىپتى دە ويعا دا المايدى. ۇكىمەت ءۇشىن بۇل ناعىز ينفلياسيا، باعانىڭ ءوسۋى جانە ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەردىڭ ناشارلاۋى سياقتى قارا بۇلتتاردى توندىرەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى، - دەپ جالعادى گۇلميرا يلەۋوۆا.
«الىسقا ۇزاماي اق الەۋمەتتىك سالا ماماندارى: پەداگوگتار، دارىگەرلەر، مادەنيەت، تكش قىزمەتكەرلەرى، عىلىمي قىزمەتكەرلەردى الايىقشى ولاردىڭ ءبىلىمى دە، بىلىكتىلىك دەڭگەيى دە وتە جوعارى.
قانشا جىل وقىپ، ءبىلىم الادى وز-وزدەرىنىڭ بولاشاق دامۋىن قارجىلاندىرادى. ءبىراق ولاردىڭ جۇمىسىن باعالاۋ باسقا ساناتتارمەن سالىستىرعاندا وتە تومەن. ساۋ اقىلمەن قاراساڭ ولار جوعارى تابىسقا يە بولۋعا ابدەن لايىق،- دەيدى ول.
[perfectpullquote align="full" bordertop="false" cite="" link="" color="" class="" size=""]
ونىڭ پىكىرىنششە بىزدە نارىق ءبارىن رەتكە كەلتىرىپ بەرەدى دەگەن قاساڭ تۇسىنىك قالىپتاسقان. عايىپتان تايىپ جالاقىنى ءادىل ەسەپتەۋ وزدىگىنەن قالىپتاسادى ويلايتىندار كوپ.[/perfectpullquote]
«ءقازىر جالاقى ەسەپتەلىپ كەلگەن بۇرىنعى نەگىزدەردىڭ ءبارى جوعالدى. وسى ساتتە جالاقى جونىندە «زاڭ شىعارۋشى» – مەملەكەت قانا بولىپ وتىر. جەكە مەنشىكتە جۇمىس بەرۋشىلەر ەڭبەكاقى تاعايىنداعاندا ەرىكسىز مەملەكەتتىك سەكتورعا جالتاقتايدى. ول جەردە باياعى تيىن-تەبەن. وسىدان كەيىن باسقا سالالاردا كۇرت سەرپىلىس قايدان بولسىن؟
مەملەكەت اياق استىنان تاريفتىك كەستەلەردى قايتا قارايدى دەپ بولجاساق تا، ءبارىبىر جۇمىس بەرۋشىلەر ءوز قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەڭبەگىن باعالاۋدى نەدەن باستارىن بىلمەي دال بولادى - دەپ پايىمدادى گۇلميرا يلەۋوۆا.
...
ەكونوميست شولپان ايتەنوۆا بۇل كەدەيلىكتەن بالالاردىڭ جاناما تۇردە زارداپ شەگەتىنىن، مەملەكەتتىك جاردەماقىلار بالالاردىڭ جاعدايىن جاقسارتپايتىنىن جانە جالپى كەدەيلىكتىڭ تومەندەۋىنە اكەلمەيتىنىن العا تارتتى.
قازاقستاندا بۇگىنگى تاڭدا 6 ملن بالا بار، بۇل حالىقتىڭ 31پايىزى. ونىڭ ىشىندە 15،6 پايىزى نەمەسە 1 ملن بالا تابىسى تومەن وتباسىلاردا تۇرادى. بارلىق كوپبالالى وتباسىلاردىڭ 90 پايىزىنىڭ تابىسى تومەن.
– جاستايىنان جەتىسپەۋشىلىك كورىپ وسكەن ۇرپاق باسەكەگە قابىلەتسىز بولىپ قالادى – دەدى ايتەنوۆا.
ارىپتەسىنىڭ ءسوزىن جالعاعان گۇلميرا يلەۋوۆا بولسا الەۋمەتتىك تۇرعىدان العاندا، كەدەيلىك جاعدايىندا تۋىلعان ادامداردىڭ كوپشىلىگى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلە المايدى، بۇل بالالار ءوز الدىنا جوعارى ماقساتتار قويمايدى، قوعام تۇتاستاي ەنەرگيانى جوعالتادى، ەل باتپاققا باتىپ كەتەدى -دەپ وكىنىشىن ءبىلدىردى.
زەرتتەۋشى شولپان ايتەنوۆا — مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسىن ارتتىرۋ- بالالاردىڭ كەدەيلىگىن ازايتۋعا اسەر ەتەدى دەگەن پىكىردى.
الايدا، "تاريفتىك كەستەنى" قالاي وزگەرتۋ كەرەك ەكەنى تۇسىنىكسىز، ويتكەنى ءبىزدىڭ مەملەكەتتە كاسىبي، مانساپتىق، مارتەبەلىك قۇندىلىقتار، مىسالى، سالالىق قاۋىمداستىقتار نەمەسە گيلديالار اياسىندا ادامداردى ولاردىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى، قوعامعا قوسقان ۇلەسىنە قاراي باعالاۋ جۇيەسى اتىمەن جوق. جالاقىنى كوتەرۋ جاعدايدى شەشە المايدى، - دەپ قىسقا قايىردى ساراپشى.
سەرگەي ءدومنيننىڭ ايتۋىنشا، كەدەيلىك تامىرىندا ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى جاتىر.
– جوعارى ءبىلىمى بار ادامداردىڭ جالاقىسى ورتا ءبىلىمى بار ادامدارعا قاراعاندا 88 پايىزعا جوعارى. بۇل ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا ينۆەستيسيا سالۋدى جانە وسى ارقىلى كەدەي وتباسىلاردان شىققان بالالاردى «قۇتقارۋدى»، ولارعا قول ۇشىن سوزۋدى بىلدىرەدى. مۇنى شارتتى ترانسفەرتتەر ەسەبىنەن جاساۋعا بولادى، ءبىراق بۇل اقشانىڭ قالاي جاراتۋدى ناقتى باقىلاۋ كەرەك. ءتىپتى اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك (ااك) رەتىندە بەرىلەتىن اقشانى دا قاداعالايتىن ەدىم، ويتكەنى ولار دا بالالارعا جەتپەۋى مۇمكىن، - دەپ ۇسىندى ول.
– بيزنەستىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن باستى تەجەگىش - بۇل مەملەكەتتىك سەكتور. ەڭ تومەنگى جالاقىنى كوتەرۋ كەرەك، ءبىراق الدىمەن وتە مۇقيات ءار ءتۇرلى ايماقتارداعى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن انىقتاپ الۋ كەرەك.
ەگەر ەڭ تومەنگى جالاقىنى ارتتىرۋ جونىندەگى جەدەل شارالاردى اسىعىس قولعا الساق بىزدەگى كەدەيلەر سانى ودان ارمەن ۇلعايىپ كەتۋى ىقتيمال. بۇل ءۇشىن اقشا (بيۋدجەتتە) بار، ولاردى قايتا ءبولۋ كەرەك، ءبىراق ساندىق شارالارعا قاراعاندا ساپالى شارالارعا كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ كەرەك.
ءبىز سوڭعى ون جىل ىشىندە ەكونوميكانى اقشامەن تولتىردىق، ءبىراق ودان ەشتەڭە شىققان جوق. كەلەسى ماسەلە — جاڭا جۇمىس ورىندارى، يننوۆاسيالار جانە ت.ب. ارقىلى قول جەتكىزىلەتىن ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ، - دەپ جالعاستىردى سەرگەي دومنين.
قوڭىروۆتىڭ «توڭازىتقىش يندەكسى»
دەپۋتات ايقىن قوڭىروۆ ءۇش جىلدىق بيۋدجەتتىڭ سونشالىقتى ساۋاتسىز ازىرلەنگەنىنە اڭ-تاڭ.
ونىڭ پىكىرىنشە وسىعان قاراپ-اق بيلىكتىڭ جۇمىسپەن قامتۋدى مۇلدە باسقاشا باعالارىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى. ۇكىمەتكە جۇمىسسىز حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ ماڭىزدى، ول ولاردىڭ ايلىعى ءشايلىعىنا جەتە مە، ول ايلىقپەن وتباسىن اسىراي الا ما دەگەن ماسەلەگە بيلىك باس قاتىرمايدى.
«قازاقستاننىڭ پروبلەماسى كەدەيلىك قامىتىنان قۇتىلۋ. ءبىراق بۇعان ارنالعان جوسپارى جوق. ۇكىمەت ءالى كۇنگە دەيىن شيكىزاتتان تۇسەتىن تابىسقا يەك ارتىپ كەلەدى.
مەنىڭ ويىمشا، بۇل كەدەيلىك تۇزاعىنان تەك ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ ارقىلى شىعۋعا بولادى. بۇل تابىستى ارتتىرۋدىڭ كىلتى.
ءجاي عانا قاراپايىم ۇيدەگى توڭازىتقىش جانىپ كەتتى دەلىك. ەگەر ونى ساتىپ الۋ ءۇشىن الگى وتباسى بىرنەشە اي اقشا جينايتىن بولسا نەمەسە نەسيە الۋ قاجەت بولسا وندا وتباسىن ويلانباستان كەدەيلەر ساناتىنا جاتقىزا بەرىڭىز!
ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىقتىڭ شامامەن 70 پايىزى ءقازىر توڭازىتقىش الۋعا اقشا جيناپ وتىر.
ەۋروكوميسسيانىڭ ەسەپتەۋلەرى بويىنشا، بىزدە حالىقتىڭ 50 پايىزى ايلىعىنىڭ 54 پايىزىن تاماققا جۇمسايدى. تۇتىنۋشىلىق كرەديتتەۋدىڭ ءوسۋى دە وسىنى راستايدى، - دەپ اتاپ ءوتتى ءماجىلىس دەپۋتاتى.
ازىرلەگەن، اياۋلىم شايماردان
