كوككولدىڭ قۇپياسى
كوككولدەگى اجداھا... شىنىندا، جوندارى تۇيە وركەشتەنە الدەبىر الىپ ماقۇلىقتىڭ موينىن سوزا قاراپ تۇرىپ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا، قايتادان زىم-زيا جوعالۋى ەرەكشە قۇبىلىس ەدى.
ءار جەر-ار جەردە ايتىلىپ جۇرگەن كوككول قۇپياسى نە تاۋ قويناۋىنداعى ايدىن كولدەگى اجداھا اڭىز عانا ما، ال اڭىز دەسەك، نەدەن باستاۋ الىپ وتىر... جوق، بالكىم، لوح-نەسس كولىندەگى عاجايىپ نەسسي بىزدە دە بولعانى ما؟! جوق، بالكىم، بۇگىنگە دەيىن جۇمباق بولىپ وتىرعان "تەڭىز جىلاندارى" شىعار؟! قىم-قيعاش سۇراق بولىپ ادامدى ەلىكتىرگەن بۇل قۇپيا نەنى مەڭزەيدى؟ بۇدان تاراتىپ ايتقاندا، كوككولدەگى بەيمالىم ءۇن اجداھا داۋىسى عانا ما؟ كول دەڭگەيىنىڭ دەل-سەل جاۋىن-شاشىن بولعانىمەن وزگەرمەيتىنى قالاي؟ شالعايداعى تاۋ قويناۋىنا ءبىزدى دە وسى ساۋالدار مازا بەرمەي اكەلگەنى راس. ەندى، مىنە، ۇزاقتى كۇن كول جاعاسىنداعى قويتاستىڭ ۇستىندە ءۇنسىز-ۇنسىز سارىلا كۇتىپ وتىرىسىمىز مىناۋ.
تىپ-تىنىش كول بەتى وز-وزىمەن تولقىنداندى دا، جال-جالدانىپ، اق كوبىگى ايعىزدالا جاعاعا ۇردى. تولقىنداردىڭ اراسىنان ۋىلدەي باستالعان ءبىر ءۇن قۇلاققا جەتتى. سول ءۇن ۇدەيە كەلە جاڭعىرىپ، ارتىنشا موينىن قىلتيىتقان كۇيى اششى ايقايىمەن بۇكىل ءوڭىردى ءدىر-دىر تەربەتكەندەي، تەربەتىپ تىتىركەنگەندەي بولدى.
جوق، بۇل ەلەس ەكەن، ايتپەسە، كوككول ايناداي جىلتىراپ، ادەمى اسپەتىمەن كوز ارباعان قالپى تىپ-تىنىش جاتىر. توسىن مىنەز تانىتىپ، بوزداپ كەپ بەرەتىن ماقۇلىق ءدۇر سىلكىنىپ، شىعا كەلەدى دەگەنگە سەنۋ مۇمكىن ەمەس. كول جيەگىندەگى جالعىز ءتۇپ ارشا اپپاق گۇلدەرىن شاشىپ تۇرعانداي، بۇتاقتارىنا بايلانعان ۇزىك-سوزىق شۇبەرەكتەر جەل تۇرسا، جەلبىرەپ كەتەردەي. قىزىعى، ءۇپ ەتكەن جەل دە جوق.
كوككولدەگى اجداھا... ايتۋشىلاردىڭ انگىمەسى مەركەلىك ءمۇعالىم اناتوليي پەچەرسكييدى ەستىگەن بويدا ەلەڭ ەتكىزگەن. عاجايىپ دەگەندى كوزبەن كورۋگە جانى قۇمار ۇستاز جول قاپشىعىن يىعىنا اسىنىپ، كونە سۇرلەۋمەن جۇمباعى كوپ كولدى ىزدەپ، تاۋعا اتتاندى. سۇراستىرا ءجۇرىپ، كولدى دە تاپتى.
تاۋ قويناۋىنداعى ايناداي ادەمى كولدى كورىپ، سۇلۋ كورىنىسىنە تاڭداي قاققان. سوسىن بويىن الدەبىر سەنىمسىزدىك بيلەدى. "مۇمكىن ەمەس،– دەدى، – مۇمكىن ەمەس". ونىڭ ۇستىنە الدەنەشە كۇن بويىنا كوز جازباي قاراعاندا ەشتەڭە بايقالعان جوق. ءۇش كۇننىڭ ىشىندە عاجايىبى كوپ دەگەن كولدىڭ وزگەرىسسىز، تىپ-تىنىق، تىپ-تىنىش جاتا بەرۋى تاڭداندىردى. "مۇمكىن ەمەس، – دەدى، مۇمكىن ەمەس. گۋ-گۋ انگىمەنىڭ ءبارى اشەيىن ءسوز شىعار". سەنىمسىزدىك بۇيىردەن ءتۇرتتى. سوسىن، شاتىرىن جيناپ الدى دا اۋىلعا قايتتى. كەيىننەن تاعى دا تاۋ قويناۋىنداعى كولگە بىرنەشە رەت جولى ءتۇستى. ايتسە دە، ەرەكشە جايتقا قۇمارتقان ءمۇعالىم ەشتەڭە اڭعارا المادى.
سوندا بۇل نە؟ اڭىز با، جوق الدە اڭگىمەنىڭ ءبارى شىندىقتان تۋىنداپ جاتىر ما ەدى؟ كول جيەگىندەگى جالعىز ارشانىڭ بۇتاقتارىنداعى اپپاق شۇبەرەكتەر كولبەڭدەپ، كوز الدىندا تۇردى. كوكەيدى كەرنەگەن ءبىر ساۋال تىنىم بەرمەدى. ءوزىن كوپتەن مازالاعان جايلاردى بالاسىنا سۋىرتپاقتاپ جەتكىزگەن. ونى ەسىنە سالا ۆولوديا اكەسىن كولگە قايىرا بارۋعا ارەڭ كوندىردى، تەك تابيعاتتىڭ اسەم سۇلۋلىعىن كينوعا تۇسىرۋگە جول باستاپ، ەرتىپ بارۋىن وتىنگەندە عانا باس يزەدى. قينالا جولعا شىققانىمەن، ءوزى دە وسى جولى الىپ اجداھانى كورۋگە ءۇمىتتى بولاتىن.
تىپ-تىنىش كول بەتى وز-وزىنەن تولقىنداندى دا، جال-جالدانىپ، اق كوبىگى شىعا ەكپىنمەن جاعاعا ۇرادى.
تولقىنداردىڭ اراسىنان باستالعان ءبىر ءۇن قۇلاققا جەتتى. سول ءۇن ۇدەتە كەلە جاڭعىرىپ، ارتىنشا الاسۇرا تولقىندانعان سۋدىڭ ورتاسىنان الدەبىر ماقۇلىق جايمەن موينىن قىلتيتقان كۇيى اششى ايقايىمەن بوزداپ، بۇكىل ءوڭىردى ءدىر-دىر تەربەتكەندەي بولدى.
كوككولدەگى اجداھا... اكە مەن بالا عاجايىپتىڭ سىرىن بىلۋگە قۇمارتقان قالپىندا جولعا شىقتى. ءبىر ءۇمىت، ءبىر كۇدىك. ال كوككول بۇلار كەلگەندە كەربەز قالپىندا ادەمى اسپەتىمەن كوز ارباعان كۇيى بار جۇمباعىن ىشىنە جاسىرىپ، تىپ-تىنىش جاتتى.
كول. كوككول. كوككول دەسە، كوك كول. كولدىڭ دوڭگەلەك جيەگى مايدا اعاش پەن بۇتالارعا تولى. جيەك پەن سۋدىڭ ۇشتاسقان تۇسىنداعى كىشكەنە عانا سۇرلەۋ سياقتى كورىنگەن الاڭقايمەن كولدى اينالىپ شىعۋعا بولادى. ۆولوديا سول بۇتاق-بۇتانىڭ اراسىمەن ۇزاپ كەتتى دە، اناتوليي بەتكەيدە قالىپ قويدى. سالدەن سوڭ، جولقاپشىق، مىلتىق، فوتواپپاراتتاردى سول تۇرعان جەرىنە تاستادى دا، ءوزى كول جيەگىنە جاقىنداپ كەلدى. ۇلىن كۇتكەن ول اياعىن سۋعا مالىپ، ارى-بەرى ۇشقان قۇستار سۋ بەتىنە جاقىنداي ۇشىپ بارىپ، قايتا جوعارى كوتەرىلىپ كەتەدى. قۇستار بىردەڭە سەزدى مە، دەپ تە قاۋىپتەندى. ال كول تىم-تىرىس قالپى. قۇستاردىڭ تىنىمسىز كۇي كەشكەن مىنا تىرشىلىگى تۇسىنىكسىز ەدى. الدەن ۋاقىتتا بايقاعانى: كول بەتى ءدىرىل قاعىپ تۇر ەكەن. الدىندا اياعىمدى مالىپ وتىرعاننان بولار دەپ ەدى. اياعىن سۋدان جىلدام الا قويدى. دەنەسى تىتىركەنگەندەي بولدى.
كول بەتىندەگى ءوزىنىڭ كولەڭكەسى تەربەلىپ تۇر. تۇپ-تۇنىق كولدىڭ ءتۇسى مۇنار تارتىپ بارا جاتتى. دىرىلدەگەن سۋ بەتى تولقىندانا ءتۇستى. تاڭعالدى، سودان جۇگىرە بەتكەيگە كوتەرىلدى. ارتىندا بوزداعان اششى ايقاي قۋالاپ كەلە جاتقانداي. قۇلاق تۇبىنەن ىسىلداپ قايتا ەستىلگەندەي. ىسىلداعان داۋىس ۇرەيلەندىرە ءتۇستى. ەنتىككەن قالپى جۇگىرە بەتكەيگە كوتەرىلىپ كەلە جاتىپ، ۇلىنا داۋىستاپ تا ۇلگەردى. مىنا ىسىلداعان بەيمالىم ماقۇلىق-اجداھانىڭ داۋىسى ەستىرتە قويسىن با؟ بيىكتەن سۋ بەتىندەگى تولقىن-جىلان سۇلباسى انىق كورىندى. جىلان سۇلباسى بىرتە-بىرتە ايقىندالا ءتۇستى. جىلان سۇلبالانعان تولقىننىڭ اۋقىمى ون بەس مەتر شاماسىنداي ەكەن. بۇل كورىنىس بىرنەشە مينۋتقا سوزىلدى. اكە مەن بالا تاڭدانعان كۇيى كول تۇڭعيىعىنان باس قىلتيتار عاجايىپتى كۇتىپ تۇر. مينۋتتار سىرت-سىرت اعىپ ءوتتى، جىلان سۇلبالى تولقىننىڭ قىر ارقاسى وركەشتەنە باستاعان ەندىگى ساتتە قۇداي-اۋ، كەرەمەتتى قاراڭىز، ءبارى عايىپ بولدى.
لوح-نەسس كوككولدىڭ ۇقساستىعى
از عانا شەگىنىس جاسايىق، الەمدى اۋزىنا قاراتىپ، قاي ۋاقىتتان ەكەنى بەلگىسىز، اڭگىمە وزەگىنە اينالعان لوح-نەسس كولىندەگى عاجايىپتى الىڭىز. اتالمىش كولدەگى اڭىزعا اينالعان نەسسيدى العاش 1934 جىلى عانا سۋرەتكە ءتۇسىرۋ مۇمكىندىگى تۋدى. لوندوندىق ءبىر دارىگەر ماشينامەن كول جاعالاي كەلە جاتىپ، سۋ بەتىنەن بەيمالىم ماقۇلىقتىڭ موينىن سوزا قاراپ تۇرعانىن كورەدى. ءوزىنىڭ موينى اققۋعا ۇقساس ۇزىنداۋ ەكەن دەپ ويلاعان ماقۇلىقتى قالت جىبەرمەي سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الدى، ءسويتىپ، سان-ساققا جۇگىرتىلگەن نەسسيدىڭ العاشقى بەينەسى توسىننان دۇنيەگە كەلدى. ال اراعا توعىز جىل سالىپ، 1943 جىلى اسكەري ۇشقىش ە.فەررەل كولدىڭ ۇستىندە 250 يارد بيىكتىككە ۇشىپ بارا جاتىپ، نەسسيدى بايقاعانىن باسشىلارىنا باياندادى. بالكىم، كوككولدەگى بەيمالىم ماقۇلىق سول نەسسيدىڭ "اعايىندارى" بولار... شىن مانىندە، نەسسيدىڭ "اعايىندارى" جەر-جەردە كەزدەسىپ تۇردى.
بيولوگ نەيل باسس شوتلانديانىڭ لوح-مورار كولىندە جىلانعا ۇقساس، ۇزىندىعى 13 مەتردەن اساتىن ماقۇلىقتىڭ بار ەكەندىگى جونىندە جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن 27 رەت اڭگىمە وتكىزدى. اركىم كورگەندەرىن ءارقيلى ايتتى. كەيبىرى شىنىندا كورگەندەرىن سول كۇيى بايانداپ، اۋىزدىڭ سۋىن قۇرتا اڭگىمەلەپ بەردى. العاش انىقتاۋ 1887 جىلدىڭ ەنشىسىنە تيگەن لوح-مورار وقيعاسى دا لوح- نەسس قۇبىلىسىمەن قاتار ءوربي باستادى. جۇمباقتى جايت ەكى كولدە عانا ەمەس ەكەن. سونىمەن قاتار يرلانديانىڭ ءتورت كولىندە بەلگىسىز ءبىر الىپ ماقۇلىق بايقالعان. سوڭعى رەت ونى گلەندارري كولىنەن كورگەن ستۋدەنت بەي دانۆەر كوردى. يسلانديا ارالىنداعى كولدەردە "تىرشىلىك" ەتەتىن سكريمسلوح عاجايىبى جايلى اڭىز دا قىزىق. ال كانادانىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارى وزدەرى كورگەن جۇمباق جايتتارعا وزىندىك اتاۋ بەردى. وكەانعان كولىندە وگونوگو "عۇمىر" كەشەدى. پوحەنەگامۋك كولىندە پاۋنيك، بەيمالىم ماقۇلىقتار وسىلاي جالعاسا بەرەدى.
قازىرگى زاماننىڭ ايتۋلى زوولوگى، بريۋسسەلدەگى كوروليەۆالىق جاراتىلىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى بەرنار ەيۆەلمانستىڭ "تەڭىزدىڭ الىپ جىلاندارى" كىتابىندا سۋ تۇڭعيىعىنداعى قۇپيا جايلارمەن كەلتىرىلەدى. سول ەيۆەلمانستان جۋرناليست ياروسلاۆل ماقۇلىقتار جايىندا مىناداي پىكىردى سۋىرتپاقتايدى: "جىلان پىشىندەس الىپ حايۋاناتتاردىڭ ءبارى بىردەي "تەڭىز جىلاندارى" دەگەن ات مىندەتتى ەمەستەي كورىنەدى. عىلىمعا ءالى بەلگىسىز بۇل حايۋاناتتار ءارتۇرلى بولىپ كەلۋى مۇمكىن. اتالمىش مونستردىڭ باۋىرمەن جورعالاۋشىلارعا جاتۋى دا كۇدىك تۋدىرادى، قوزعالعان دەنەسىنە كولبەۋ كۇيى ءتان بولعانىمەن، "تەڭىز جىلاندارىنا" جاسالعان كوپتەگەن باقىلاۋ باسقاشا ويعا قالدىرادى. ءبارىن ساراپتاي كەلە، بۇلاردى ءسۇت قورەكتىلەرگە جاتقىزامىز. كيتتەر مەن تيۋلەندەر كولدەنەڭ جاعدايدا قوزعالىستا بولادى عوي. اڭگىمە تەك ءبىر عانا ەمەس، عىلىمعا بەيمالىم، بىر-بىرىنەن ايرىقشا حايۋاناتتاردىڭ كوپتەگەن ءتۇرى جايىندا بولىپ وتىر". ال، گوللانديالىق زوولوگ ۋدەمانس "تەڭىز جىلاندارى" ۇزىن مويىن تيۋلەننىڭ بەلگىسىز تۇقىمى دەگەندى ۇسىنادى. اعىلشىن زوولوگتارى ە. ميدۋولدى مەن مايك دجون نيكوللدىڭ پىكىرى دە وسى جورامال توڭىرەگىنە جاقىندايدى.
كوككول اجداھاتى جالعىز ەمەس ەكەن. ونى دالەلدەپ جاتقان مىسال مەن دەرەك تە كوپ. ماسەلەن، 1833 جىلى مامىر ايىندا كانادالىق وفيسەرلەر سۋ بەتىندە موينىن جوعارى سوزىپ قاراپ تۇرعان جىلان بەينەلى ماقۇلىقتى بايقاعان. ونىڭ جون ارقاسى سۋدىڭ ءار جەر، ءار جەرىنەن بۋىلتىقتانىپ ايرىقشا بايقالىپ جاتقان. ەل-جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزەر تاڭعاجايىپ اڭگىمە بۇنىمەن ۇزىلگەن جوق. دۇرلىكتىرگەن كۇيى ءبىرى باسىلسا، ەكىنشىسى جەردە باسقاشا باياندالعان توسىن سىرعا تولى سيپاتتاما گۋ ەتە قالادى. 1848 جىلى اعىلشىننىڭ "دەدالۋس" كەمەسىنىڭ تەڭىزشىلەرى وزدەرى كورگەن بەلگىسىز، جۇمباق اجداھانى سۋرەتتەۋى وسىنداي سيپات تانىتتى. "جىلان ىسپەتتەس باسى بىزگە قادالعان كۇيى جيىرما مينۋتتاي شاماسىندا قاقشيىپ، سۋ ۇستىنە شىقتى، باس جاعى قوڭىر، ال باۋىرى اقسارى بولاتىن. بۇرىن كورىپ، بايانداپ جۇرگەندەردىڭ كەيبىرى قاناتى بارىن جازادى، ءبىز بەيمالىم ماقۇلىقتىڭ قاناتىن ەشقانداي اڭعارا المادىق، جانىندا جالى ما، جوق ءبىر ۋىس بالدىر ما، ايتەۋىر بىردەڭەسى بولاتىن..." اشىق تەڭىزدە "دەدالۋس" اسكەري كەمەسىنىڭ كاپيتانى كەزەكتى تاپسىرمامەن كەلە جاتىپ كورگەن توسىن جايت وسى. ابدىراعان كاپيتان ىلە تەڭىزشىلەردى شاقىردى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي تۇرعان كاپيتاننىڭ جانىنا جۇگىرە جەتكەن تەڭىزشىلەر دە بەيمالىم كورىنىسكە تاڭىرقاي قارادى. ءسويتىپ، كورگەندەرىن ءبارى تولىقتىرا وتىرىپ، «كۇزەت» جۋرنالىنا اسىعىس تۇسىرە باستايدى. سول «كۇزەت» جۋرنالىنداعى جازبا بەلگىسىز تەڭىز جىلانىنىڭ دەرەگى بولىپ، بىزگە جەتتى. ءبىر قىزىعى 1818 جىلدان 1848 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا بۇنداي بەلگىسىز تەڭىز جىلانى – جۇمباق مونسترلار مۇحيتتىڭ ءتۇرلى اۋدانىندا 82 رەت كەزىككەن.
قۇپيا سىرعا تولى تەڭىز جىلانىن بىرىنەن كەيىن ءبىرى بايقاعاندار دا بولدى. ماسەلەن، 1847 جىلى "سانتاكلارا" كەمەسىنىڭ ەكيپاجى الىپ ايداھار دەپ ۇدەرە قاشقاندا ماقۇلىق قاپ-قارا كوزدەرى قادالا قاراپ تۇرا بەرگەن. سول ۋاقىتتان ءسال عانا كەيىن ۆانكۋۆەر ارالىندا بالىقشى دجوردج زەگەرس ءوزىنىڭ قايىعى ماڭىنان ۇزىن مويىنى ءبىر مەتردەن اسىپ، شىعىپ تۇردى. ونىڭ كومىردەي قادالا قاراعان كوزدەرى ءبىر ءتۇرلى سۇستى ەكەن، بۇرىن وندايدى كورگەن جوق ەدىم. كوزىنىڭ ۇلكەندىگى سونشا باسىندا شودىرايىپ، ەرەكشە نازار اۋدارتادى. باسىنىڭ ديامەترى قىرىق سانتيمەتر شاماسىندا. ماعان قاراپ- قاراپ تۇردى دا، تەرىس اينالىپ كەتتى. سول ساتتە جانىن اڭعارىپ قالدىم. جانىندا قارا-قوڭىر ءتۇستى جال سياقتى بىردەڭە بايقالدى. الايدا جالى قىلدان گورى شوق-شوق بىتكەن سۇيەل ءتارىزدى ەدى..." بالىقشى د. زەگەرس بەيمالىم حايۋاناتپەن ۇشىراسقانىن وسىلاي جازدى. بۇل وقيعالاردان كەيىن ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، سول ۆانكۋۆەر ارالىنىڭ باتىس جاعالاۋىنان 12 مەترلىك ماقۇلىقتىڭ قاڭقاسى تابىلدى. جاعادان تابىلعان ماقۇلىقتىڭ باس سۇيەگى قويدىڭ باسىن ەسكە تۇسىرگەندەي ەكەن.
"مەن ونىڭ بىرتە-بىرتە سۋعا سۇڭگىپ بارا جاتقانىندا بارلىق مۇشەلەرىن كوزىم شالدى. حايۋاناتتىڭ كولبەۋ ەمەس، تىك سۇنگىگەنىن اڭعاردىم. تۇرقى جالپاق جىلانعا ۇقسايتىن ەدى، مەنىڭ شامالاۋىمشا ۇزىندىعى 30 مەترگە جۋىق". 1904 جىلى 25 اقپاندا "دەسيدە" كەمەسىنىڭ تەڭىزشىلەرى شىعاناقتان اشىق تەڭىزگە بارا جاتىپ، نۋا جارتاسى ماڭىنان كورگەندەرىن وسىلاي دەپ سۋرەتتەدى. ال "وسبورن" كەمەسىنىڭ تەڭىزشىلەرى بايانداعان دەرەك باسقا قىرىنان كەلەدى: "ماقۇلىق قاناتتارى تاسباقانىڭ سۋدا جۇزگەنىنە ۇقسايتىن ەدى، ءبىراق ءوزى يتبالىق ءتارىزدى بولاتىن". بۇل – 1877 جىلعى وقيعا.
وسىنداي وقيعالاردى ەسكە الا وتىرىپ، اڭگىمە ارناسىن كوككولگە قايتا بۇرامىز.
جاس ناتۋراليستەردىڭ جورىعى
جوعارىداعى وقيعادان كەيىن اناتوليي ءوزى سەزىپ، باعامداعاندارىنىڭ ءبارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، مامانداردان پىكىر ءبىلۋ ءۇشىن عىلىمي ينستيتۋتتارعا حات جولدادى. وعان العاشقى جاۋاپ حات ماسكەۋدەگى ا.ن. سيەۆەرسوۆ اتىنداعى ەۆوليۋسيالىق مارفولوگيا جانە حايۋاناتتار ەكولوگياسى ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، بيولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى س.ك. كلۋموتوۆتان كەلدى. عىلىم جۇمباعى كوپ كولگە تياناقتى زەرتتەۋ جۇمىستارىن كەرەكتىگىن، الدىمەن نەمەن باستايتىنىن ناقتىلاپ، جوسپارلى ءىستىڭ كوزىن تاباتىنداي بىرنەشە تاراۋعا ءبولىپ، باتىل كىرىسۋگە ءتيىس ەكەنىن ايتىپ، اقىل-كەڭەستەرىن بەرەدى. بۇل اقىل-كەڭەستەر ءمۇعالىمنىڭ ىزدەنىمپاز تالابىنا جىگەر قوسادى. عالىمنىڭ جاۋاپ حاتى سەبەپ بولىپ، مەركە اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ كومەگىمەن وقۋشىلاردى قاتىستىرا وتىرىپ، جاس ناتۋراليستەر ەكسپەديسياسىن ۇيىمداستىرادى. باقىلاۋ جۇرگىزۋگە ارنايى قۇرال-جابدىقتار ساتىپ الىنادى. كول قۇپياسىن انىقتاۋعا بالالار بار ىنتاسىمەن كىرىستى. جۇمىس تەك كۇندىز عانا جۇرگىزىلگەن جوق، ايلى تۇندە دە اتقارىلاتىن بولدى. جازعى كانيكۋلدا كول جاعالاۋىندا وقۋشى-ناتۋراليستەردەن قۇرالعان ەكسپەديسيا مۇشەلەرى تاۋلىك بويىنا كەزەكپەن كۇزەتكە قويىلادى. كوككول قاتاڭ باقىلاۋعا الىنىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلە باستادى. كول بەتىندەگى ءاربىر وزگەرىس كەزەكشىنىڭ داپتەرىنە جازىلدى. ءبىر كەزەكشىلىكتىڭ ەكىنشى كەزەكشىلىكتەن ايىرماشىلىعى جوق كۇيىندە ءوتىپ جاتتى. جاس ناتۋراليستەردىڭ كۇندەلىكتەرىندە ەشقانداي وزگەشەلىك بايقالمادى. ال بالالار قىزىقتى جايتتىڭ قۇپياسىن كوزبەن كورۋگە اسىقتى. جازعى كانيكۋلدىڭ قانشا كۇنى ارتتا قالدى دەسەڭىزشى. تاۋ قويناۋىندا كۇندەردىڭ ولار ءۇشىن ەرەكشەلىگى ءبارىبىر مول ەدى. جوق، بالالاردى ءۇمىتى الداماپتى. سول كۇنى تۇندە كەزەكشىلىكتە جاس ناتۋراليستەر سۆەتا نەپرياحينا مەن ۆيتيا پلوتنيكوۆ ەدى. الدىمەن كول بەتىندە الدەنە شولپىلداعانداي بولدى. سۆەتا مەن ۆيتيا اي استىندا جارقىراعان كول بەتىنەن ەشتەڭە بايقاي العان جوق. بۇل نە بولدى ەكەن دەپ اڭتارىلعان كۇيى تىڭ تىڭدادى. كول بەتى ايقىن كورىنگەنىمەن بۇلار كۇتكەندەي وزگەشەلىك جوق. تەك سۋ بەتى ادەتتە تىس شولپىلداپ كەتتى. ارتىنشا وزگەشە ءۇن ەستىلدى. ول ءۇن ارۋنانىڭ بوزداعان ۇنىنە ۇقسايتىن-دى. ودان كەيىن ايقاي شىققانداي، قوبالجىپ، ءارى قورقىپ تۇرعان بالالارعا سولاي سەزىلگەن دە شىعار-اۋ. سول كەزدە كەزەكشىلەر جۇگىرە وتىرىپ، شاتىردى بەتكە الدى. ايقاي قايتا ەستىلگەندە شاتىرعا ەنتىگە جەتكەن ولار قورىقتى ما، داۋىستارى قاتتى شىقتى.
- اجداھا، ايداھار... اجداھا، ايداھار...
ءدال وسى وقيعانى ياكۋتياداعى ولكەتانۋشى ۆيكتور تۆەردوحلەبوۆتىڭ ەستەلىگىنەن دە كەزىكتىرۋگە بولادى. مۇنداي عاجايىپ، ءارى اسەرلى اڭگىمەلەر كوپ-اق. ال مىنا كوككولدەگى بوزداعان دىبىستى قايدا قويامىز. باقىلاۋشى بالالار شاتىردىڭ ەسىگىن اشقان بويى ىشكە قويىپ كەتتى. ويتپەسكە تاعى بولمايدى. قاننەن-قاپەرسىز وتىرعان ولاردى توسىن ءۇن شوشىندىرعانى دا راس. كۇندەلىك، قاعاز-قالامدى تاستاي جۇگىردى. تىپ-تىنىش، اي استىندا ايناداي جالتىراپ جاتقان كول وز-وزىنەن شىلپىلداي، الدەنە بوزداعان ۇنىمەن وكىرىپ تۇرسا، قورىقپاي كورشى، ال قورىققاندا اناۋ بەتكەيدەگى شاتىرعا جەتە الار ما ەكەنسىڭ؟ ولار جەتتى، سول جەتە بەرگەندە، بوزداعان ءۇن تاعى دا ەستىلدى.
- اجداھا، ايداھار... اجداھا، ايداھار...
ءمۇعالىم اناتوليي پەچەرسكيي باستاپ، جاس ناتۋراليستەر كول باسىنا قايتا كەلگەندە، سۋ تولقىندانىپ، بەتى ءدىر-دىر ەتىپ تۇر ەكەن. اجداھادان كول دە قورقىپ قالعانداي، سۋ بەتى ءدىر-دىر ەتەدى. ال اجداھا جوق. ونىڭ بوزداعان داۋىسىنا تاۋ، الىپ شىڭ جاڭعىرتقانداي. سونىمەن اي استىنداعى تۇنىق كولدە داۋىس كوتەرگەن كىم نەمەسە نە؟ الدە نەسسيدىڭ "اعايىنى" الىپ اجداھا ايداھار ما ەكەن؟ سەن ويعا شوماسىڭ، سول ءسات ساعان تاستار تاعى ءبىر ساۋال: كولدىڭ ءبىر عاجايىبى قانشاما جاۋىن-شاشىنعا قارماستان سۋ دەڭگەيى كوتەرىلگەندە، تومەندەگەن دە ەمەس.
العاشىندا مۇنىڭ بارىنە ءمان بەرىلگەن جوق. شىنىندا، كول دەڭگەيىنىڭ وزگەرمەي، ءبىر قالىپتى بولۋىنىڭ وزىندىك قۇپياسى بار ما ەدى. وسىنىڭ ءوزى قىزىقتىرادى. بالالار جاعالاۋ جيەككە دە تەكسەرۋ جۇرگىزدى. سونداي تەكسەرۋلەردىڭ كەزىندە باتىس جاعالاۋدان ەكى مەتر سۋ استىندا كىشكەنتاي-كىشكەنتاي شۇقاناقتار تابىلدى. تاعى دا قۇپياعا تولى جاي الدىمىزدان شىعادى: ول شۇعاناقتار سوندا نەنى بىلدىرەدى؟ جۇمباقتىڭ سىرى وسىعان كەلىپ تىرەلە مە؟ كولدەن ەستىلەر ەرەكشە ءۇن نەگە ءبىرتىن-بىرتىن ۇلعايا تۇسەدى؟
كوككولدىڭ قۇپياسىن اشقان گەولوگ
جاس ناتۋراليستەردىڭ ەكسپەديسياسى وسى تەكتەس ءبىراز ساۋالداردى انىقتاۋ كەرەكتىگىن مامانداردىڭ الدىنا قويدى. بۇل ورايدا وڭتۇستىك قازاقستان گەولوگيالىق-بارلاۋ باسقارماسىنىڭ گەولوگى ب.ۆولچكوۆ كوپ جۇمىس اتقاردى. ول ۇزاق زەرتتەۋ ناتيجەسىندە كولدىڭ مۇزداقتاردان جانە مورەنالىق قاباتىندا پايدا بولعانىن انىقتادى. مورنالاردان شۇقاناقتار وڭاي جاسالىنادى ەكەن.
ءتىپتى كول تۇبىندە ونداي شۇقاناقتار تۇتاس كانال ىسپەتتەس. گەولوگتار وسىنداي كانالدى تاۋىپ، ونىڭ تەرەڭدىگىن ولشەۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى. بۇدان شىعار قورىتىندى جاۋىن-شاشىنعا جەر استىنىڭ گيدروگەولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى سۋدىڭ ءبىراز بولىگى كول تۇبىندەگى كانالدارعا سورىلادى. كەيدە سۋ ءالسىز سورىلعاندا كول ۇستىندە كىشكەنتاي-كىشكەنتاي شۇڭقىرلار پايدا بولىپ، "ىسقىرىق" ەستىلەدى. كەيدە سۋ قاتتى سورىلعاندا "ايقايلاعان" داۋىس جاڭعىرىعى پايدا بولادى.
مۇنداي سۋ قاقپالارى ەشتەڭەدەن حابارسىز سۋعا شومىلعانداردى جانە كولدى كەشە سۋ ىشكەن جان-جانۋاردى تۇپتىڭ-تۇبىنە تارتىپ، اكەتىپ وتىرعان. جەر استىنداعى كانال – سيفوندار كولدىڭ تۇراقتى دەڭگەيىن قالپىنا كەلتىرىپ تە تۇرادى. سۋ بىردە كانال ارقىلى مينەرالدانعان كۇيى سىرتقا شىعادى. اڭىزدارداعى كول سۋىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرگە يە ەكەنىن، سوسىن كول جاعاسىندا اشىق كۇندەرى تۇز پايدا بولاتىنىنىڭ ءبىر سىرى وسىندا جاتىر. كول بەتىندەگى جىلانعا ۇقساعان يرەك تولقىندار مەن شيپالى سۋدىڭ پايدا بولۋلارى اراسىنداعى بايلانىستى جەرگىلىكتى تۇرعىندار ەجەلدەن-اق بايقاپ، بۇل ءساتتى بوس جىبەرمەۋگە تىرىسىپ باققان.
ساپارباي پارمانقۇلوۆ، جۋرناليست، ولكەتانۋشى.
