ءدىن مەن ءداستۇر زامانمەن ۇيلەسكەن جاعدايدا مەملەكەت دامي تۇسەتىنى انىق. مۇنىڭ اينىماس اكسيوما ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ءدىني ساۋاتىمىز پليتۋستىڭ دەڭگەيىندەي ەدى. ءقازىر دە جۇرتتىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعى ارتىپ، مەيمانامىز تاسىپ تۇرعانى شامالى.  دەسەك تە، سوڭعى ۋاقىتتارى ءداستۇردى مانسۇقتاپ، بوتەن اعىمدى دارىپتەۋشىلەرگە توسقاۋىل قويىلىپ، قاراپايىم حالىققا وزگە ءدىننىڭ شىلاۋىندا كەتۋ قانشالىقتى ءقاۋىپتى ەكەنىن قازاقستان مۇسلماندار ءدىني باسقارماسى مەن ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى ءتۇسىندىرىپ، جاعدايدىڭ ءبىرشاما وڭالىپ قالعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك.

 

ءدىني ساۋاتتىلىق

 

ولاردىڭ ناسيحات جۇمىسى كوپشىلىكتىڭ ساناسىنا ساۋلە ءتۇسىرىپ، حالىقتى وزگە ءدىننىڭ سويىلىن سوققان نيەتى بۇزىق جانداردىڭ ىعىنا جىعىلا سالمايتىن دەڭگەيگە جەتكىزدى. وسى ءبىر جايتقا تاياۋدا اۋىلعا بارعانىمدا كوز جەتكىزىپ قايتتىم.

وسىندا 6-7 جىل بۇرىن الماتى وبلىسىنداعى تۋعان جەرىمىز جاركەنتكە بارا قالعانىمىزدا "پالەنشەنىڭ بالاسى سالافيت بولىپ كەتىپتى" دەگەن اڭگىمەنى ەستۋشى ەدىم. ءقازىر ونداي اڭگىمە ازايعان. ءبىراق تۇڭعيىققا ءتۇسىپ، قۇردىمنان قايتىپ شىعا الماستاي بولىپ قۇلاعاندار بار. ولاردىڭ بەتىن بەرى قايتارامىز دەپ كوك ەزۋ بولۋدىڭ دا قاجەتى جوق سەكىلدى.

ءبىراق مەنىڭ بۇل ويىمنىڭ قاتە ەكەنىن تۋعان اۋىلىمىز اۋليەاعاشتاعى مەشىتتە يمام بولىپ جۇرگەن اعامىز تۇرلىبەك قورعاسبەكوۆ ەسكەرتتى. اۋىلعا بارعان سايىن تۇكەش اعامىزدىڭ (ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ادامدارى ول كىسىنى سولاي اتايدى) كوكەيگە تۇنعان ويىمەن بولىسۋگە تىرىسامىز.

سوناۋ توقسانىنشى جىلدارى بيزنەستىڭ جالىنا جارماسىپ، اۋىل تۇرماق اۋدانىمىزدا قات تاۋارلاردى سىرت ەلدەردەن تاسىمالداپ، العاش رەت بيزنەسپەن اينالىسقان ازاماتتاردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان تۇكەش اعامىزدى اۋىلىمىزدىڭ ۇلكەن، كىشىسى تەگىس سىيلايدى. بۇگىندە ءوزى سالعان مەشىتكە قامقورلىق جاساپ، اۋىل يمامى قىزمەتىن اتقارىپ ءجۇر.

 

قورعانىشتىق قابىلەتى قالىپتاسىپ كەلەدى

 

وسى جولعى كەزدەسۋىمىزدە كوكەيگە قونىمدى ويلارىن ايتىپ، اتا-بابالارىمىز ۇستانعان، داستۇرىمىزبەن بىتە قايناسقان ءداستۇرلى ءدىندى قالاي ساقتاپ قالۋدىڭ قانداي جولدارى بار ەكەنىن ايتىپ، وي ءبولىستى.

– ءيا، ءدىني ساۋاتتىلىقتىڭ ازدىعىنان ءبىراز جاستار وزگە ءدىننىڭ جەتەگىندە كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. مۇنداي جايتتار ءبىزدىڭ وڭىردە دە ورىن الدى. مەنىڭشە، وزگە اعىمنىڭ ارباۋىنا تۇسكەن جانداردى ەندى تۋرا جولعا ءتۇسىرۋ وتە قيىن. ءقازىر ۇكىمەت بۇل ماسەلەگە ءمان بەرىپ، ەل اراسىندا وزگە اعىمداردى دارىپتەۋگە شەكتەۋ قويىپ وتىر. بۇل – دۇرىس. ءقازىر جۇرتتىڭ جات اعىمنان ساقتاناتىن قورعانىشتىق قابىلەتى قالىپتاسقان. بىزدەر سالت-داستۇرىمىزبەن ساباقتاسىپ جاتقان حانافي ماسحابىن دامىتىپ، قوعامدى ساۋىقتىرۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك. جاستارعا اتا-بابا ءداستۇرى يسلام دىنىمەن ساباقتاسىپ، ۇيلەسىمدى عۇمىر كەشكەنىن دۇرىس جەتكىزسەك، وزگە ءدىننىڭ جەتەگىندە جۇرگەن جانداردىڭ ءوزى بولماسا دا، بالالارى كۇندەردىڭ كۇنىندە ۇيىرىنە قايتا قوسىلىپ، قوعامدىق ومىرىمىزدە جات اعىمداردىڭ ىقپال-اسەرى وزدىگىنەن تومەندەيتىنىنە سەنىمدىمىن. ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، جات اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتكەندەر اتا-انالارى اقىل ايتقاندا ولار اكە-شەشەسىن تىڭدادى ما؟ تىڭداعان جوق. ولار ءدىني-ساۋاتتىلىعى بولماعان سوڭ، تۋرا جول وسى ەكەن دەپ قاتتى اداسىپ، اتا-اناسىنا قارسى كەلگەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ەگەر ءبىز قوعامدىق ومىرىمىزدە اتا-بابالارىمىز عاسىرلار بويى ۇستانىپ كەلگەن ءدىننىڭ جاقسى جاقتارىن اشىپ كورسەتىپ، ونىڭ يگىلىك پەن تۋرا جولعا باستايتىن تۇستارىن دۇرىس ناسيحاتتاساق، ولاردىڭ وزدەرى، بالالارى ءداستۇرلى دىنىمىزگە ورالاتىنىنا سەنىمدىمىن. بىزدەر يگىلىككە تولى ىستەرىمىزبەن تەرىس جولعا تۇسكەن باۋىرلارىمىزدى تەز ارادا تۋرا جولعا تۇسىرە الامىز. ەگەر ءبىز ولارعا قاتال تالاپ قويىپ، ۇگىت-ناسيحاتىمىزدى قاتتىر-اق جۇرگىزسەك، ۇتىلۋىمىز مۇمكىن، – دەدى اعامىز.

– اعا، سوندا ول قانداي تالاپتار بولۋى مۇمكىن؟

– ايتالىق، كورشىلەس تاجىكستاندا قاۋعاداي ساقال وسىرگەندەردىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتەرلەرى كۇشتەپ، ساقالدارىن العىزعانىن وقىدىم. وسىنداي اۋىر تالاپتار قويۋ جاقسىلىققا اپارمايدى. بىزدە مۇنداي كۇشتەۋ جوق. «جىلى-جىلى سويلەسەڭ، جىلان ىنىنەن شىعادى» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي. سول سياقتى ولاردى دا قازاق قوعامىنىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە قاراستىرىپ، مادەنيەتتى قارىم-قاتىناس ورناتۋىمىز كەرەك.

ءيا، ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ ءمانىن جەتە ءتۇسىندىرىپ، جات اعىمنىڭ جەتەگىندە جۇرگەندەردىڭ وي-ساناسىنا "سوققى" جاساۋ ماڭىزدى. ولاردىڭ وي-ساناسىندا ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىزبەن، مادەنيەتىمىزبەن (ان-كۇي، ايتىس)، سالت-داستۇرىمىزبەن (سالەم سالاۋ، وتقا ماي قۇيۋ ت.ب.) قالاي ۇيلەسىم تاپقانىن ناقتى ىسپەن كورسەتسەك، تالاي جاستىڭ بەتىن بەرى قاراتۋعا بولادى.

 

تويحانا اس بەرەتىن جەر ەمەس

 

ءدىن جايىندا اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان اعامىز اۋىلىمىزداعى مەشىت جانىنان ءجۇز قارالى كىسى ەركىن سياتىن ءنازىرحانا سالىپ جاتقانىن ايتتى.

– مەشىتتىڭ جانىنان ءنازىرحانا سالعانىڭىزدى بايقادىم. ءقازىر اۋىل-ايماقتا جيىن، توي وتكىزەتىن شاعىن ءدامحانالار مەن تويحانالار بار ەمەس پە؟ ءنازىردى سول جەردە وتكىزسە بولماس پا ءدى؟

– ءقازىر قايتىس بولعان ادامداردىڭ جەتىسىن، قىرقىن، جىلدىعىن تويحانالاردا دۇركىرەتىپ وتكىزۋ سانگە اينالىپ بارادى. ءۇي ءىشى تار قالالى جەردە ءنازىردى مەن استى تويحانالاردا وتكىزسە، تۇسىنۋگە بولادى. ال اۋىل، ايماقتا ءنازىردى تويحانالاردا وتكىزۋدى قابىلداي المايمىن. تويحانالاردا تۇندە توي بولىپ، ىشىمدىك قۇيىلىپ، توبەلەس بولاتىنى بەلگىلى. تۇندە جىن-شايتان ۇيا سالعان جەرگە كۇندىز قۇران وقىپ، ءنازىر بەرۋ بۇل مۇسىلمانشىلىققا جاسالعان ۇلكەن قيانات ەمەس پە؟ وزگە بىرەۋلەر سىرتتان قاراپ، باقىلاسا "قازاقتاردىڭ دىنگە بەرىكتىگىنىڭ سيقىن قارا، تۇنىمەن اراق ىشىلەتىن حارام جەرگە، كۇندىز ءنازىر بەرىپ، قۇران وقىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق جاساۋدا" دەپ كۇلمەي مە؟ ارينە، كۇلەدى. ال جات اعىمدى تاراتۋشىلار "داستۇرگە سىيعىزىپ، توي جاساپ، شاشىلىپ، اراق-شاراپ ىشكەن جەرگە كۇندىز قالاي قۇران وقيدى؟" دەپ جاستاردىڭ سەزىمىنە سىزات تۇسىرمەي مە؟ بۇدان كەيىن جاستار نە ويلايدى؟ سوندىقتان تۇتاس ەلىمىز بويىنشا تويحانالاردا ءنازىر وتكىزۋدى دوعارۋمىز كەرەك. ارينە، مۇنى تىيىم سالۋ دەپ تۇسىنبەۋىمىز كەرەك. مۇنداي ىستەر ادامنىڭ ەركى، اقىل-پاراساتىمەن ىسكە اسۋى ءتيىس. سول كەزدە كەز كەلگەن ءىس قوعامدى يگىلىككە باستايدى. ءقازىر ءار اۋىلدا ءبىر مەشىت بار. سونىڭ جانىنان شاعىن ءنازىرحانا سالۋعا بولادى. بۇل ءۇشىن جۇرتتان ارنايى اقشا جيناۋدىڭ دا قاجەتى جوق. بىزدەر مەشىت ىرگەسىنەن سالىپ جاتقان ءنازىرحانامىزدى حالىقتىڭ بەرگەن ساداقاسىمەن-اق سالدىق. بۇل ءۇشىن كاسىپكەر ىزدەپ، جۇرت اقشا جيناپ، ابىگەرگە ءتۇسۋدىڭ قاجەتى جوق. ءقازىر استانا مەن الماتىدا، وبلىس ورتالىقتارىنداعى ءىرى مەشىتتەردىڭ جانىندا ءنازىرحانالار بار. سول جەردە قايتىس بولعان ادامعا دۇعا وقىپ، اس بەرىلىپ جاتىر. وسى ءبىر جاقسى باستامانى بارلىق جەردە ادەتكە اينالدىرعان ءجون. بۇرىندارى اۋىلدا اس بەرگەن كەزدە بۇكىل اعايىن-تۋىس جينالىپ، استىڭ قامىمەن ءجۇرىپ، ەكى-ۇش كۇن بويى بىر-بىرمەن ارالاسۋشى ەدى. ال ءقازىر اس دەگەنىڭىز جۇرتتى بەلگىلى ءبىر ساعاتتا پالەن دەگەن تويحاناعا جيناپ، قۇران وقىپ، تاماق بەرەتىن قاتارداعى جيىن سەكىلدى بولىپ قالدى. باياعىدا اسقا، نازىرگە جينالعان جۇرت بىر-بىرىمەن اڭگىمەلەسىپ، اۋىلىنداعى ماسەلەسىن سول جەردە ءسوز قىلىپ، بىر-بىرىمەن بايلانىسى ارتا ءتۇسۋشى ەدى. ال ءقازىر اسقا جينالعان ادامدار بىر-بىرىمەن اۋزىن جىبىرلاتىپ، امانداسىپ، بەلى قايىسقان ۇستەلدەگى تاماقتى تويا جەپ، ءارقايسى ءوز جونىمەن كەتەتىنىن كۇندەلىكتى ومىردە كورىپ ءجۇرمىز. مەنىڭشە، بۇل – دۇرىس ەمەس. ءنازىر-قۇزىر – ادامدى جاقىنداستىرىپ، باۋىرمالدىق سەزىمدى وياتاتىن ماڭىزدى باسقوسۋ. وسىنى جاڭعىرتۋ ءۇشىن اۋىلىمىزداعى مەشىتتىڭ جانىنان شاعىن ءنازىرحانا سالدىق. كەز كەلگەن اۋىل تۇرعىنا وسى ءنازىرحانانى تەگىن پايدالانا الادى. قازان، وشاعىن، ءجۇز قارالى كىسىگە جەتەتىن ىدىس-اياق ءبارىن-بارىن دايىنداپ قويدىق. تويحانا جالداپ، شىعىنعا باتپايدى. مۇنداي تازا جەردە وقىلعان دۇعا-تىلەكتە قابىل بولاتىنى ءسوزسىز، – دەپ كوپتەن بەرى كوكەيدە جۇرگەن ويىن ورتاعا سالدى.

راسىندا دا، اراق-شاراپ قۇيىلاتىن جەردە ءنازىر جاساۋ يسلامنىڭ قاعيداتتارىنا تومپاق كەلۋى مۇمكىن. سوندىقتان قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىنىي باسقارماسى وسى ماسەلەگە بايلانىستى ارنايى ءپاتۋا شىعارىپ، بۇل ءىستى ءبىر جاقتى ەتۋى قوعام ءۇشىن ماڭىزدى. ايتپەسە، الداعى ۋاقىتتا اس پەن نازىردە كەڭ تويحانالاردا وتكىزۋ باسكەگە اينالىپ كەتۋى مۇمكىن. مۇنداي كەزدە تاعى دا ءداستۇرلى دىنىمىزگە كولەڭكە ءتۇسىپ، ءبىراز اڭگىمەگە سەبەپشى بولۋى مۇمكىن.

نۇرلان جۇماحان