سونشالىق قيىن تاعدىرمەن كەلگەن ازاتتىقتىڭ اق تاڭى ەرتە اتقان جوق. جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى باسىمىزعا ءتونىپ، «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» زاماندى دا وتكەردىك. ەل مۇددەسىندەگى ەڭ اۋىر كەزەڭدەردىڭ ءبىرى – الاش ارىستارى ءومىر سۇرگەن كەزەڭ.
«الاش» ءسوزىنىڭ تۇركى تىلدەرىندەگى بىلدىرەتىن ماعىناسى «باۋىرلاس»، «قانداس»، «اتالاس». سونداي-اق، «الاش»، «قازاق» سوزدەرى ءوزارا تەڭ ماعىنادا جۇمسالىپ، ەكى ءسوز دە «ەركىن»، «ازات» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى.
سوناۋ ىقىلىم زاماننان بەرى قانشاما قيىن كەزەڭدەردى باستان وتكەرگەن حالقىمىزدىڭ ازات ەل ەكەندىگىن ماقتانىشپەن ەسكە سالادى. كەرۋەنگە مىنگەن كەمەل تاريحىمىزدىڭ ىرگەتاسىن قالاعان، ۇلتىمىزعا ادال قىزمەت ەتكەن، رۋحى بيىك الاش زيالىلارىنىڭ ەسىمدەرى ەل ەسىندە.
قانىن دا، تەرىن دە توگىپ، جان اياماي كۇرەسىپ، ەلىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن پارىز بەن نامىستى العا قويىپ، ولىمگە باس تىككەن نار بوزداقتاردىڭ ەرەن ەڭبەگى ەل بولىپ قالىپتاسۋ جولىنداعى باعا جەتپەس قۇندىلىق. حالىق ءۇشىن، ۇلت ءۇشىن ولشەۋسىز قىمبات نارسە – ەركىندىك، ازاتتىق، ەگەمەندىك.
ەلىنىڭ ەشكىمگە تاۋەلدى بولماي، قىزدارىنىڭ كوكتەن قۇيعان جاۋىن بولعان كوز جاسىنىڭ ارايلاپ اتقان كۇندەي بولۋىنا، ەرلەرىنىڭ تىنىش زاماندا عۇمىر كەشىپ، وتباسىنا قورعان بولىپ، بەيكۇنا سابيلەردىڭ بەيبىتشىلىك ءومىر ءسۇرۋى جولىندا الاش زيالىلارىنىڭ توككەن تەرى مەن قانى تەڭدەسى جوق ۇلىلىق. قازاقتىق قاندى ءتىرىلتىپ، ادامدىق سانانى وياتقان جاسىن وتىن جاققان ۇلت كوسەمدەرى جالىندى جىگەر سىيلايدى.
الاش زيالىلارىنىڭ ساياسي جانە رۋحاني كۇرەسىندەگى نەگىزگى ماقساتى مەن مىندەتى – ۇلتتىڭ بولاشاعىن جارقىن ەتۋ، ماسا بوپ ىزىڭداپ، قالىڭ ۇيقىدا جاتقان حالىقتى وياتۋ.
سول ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ەشنارسەدەن تايىنعان جوق، ءتىپتى ءوز ومىرلەرىن قيدى. الاش وردانىڭ بەلدى وكىلدەرى بىرىگىپ، ارتىنان ەرگەن ازاماتتارعا دۇرىس جول سىلتەپ، ادالدىققا ۇيرەتتى. ادامزاتتىڭ ارىنا اسىل رۋح سەبەتىن التىن ارىپپەن جازىلعان ەستى سوزدەرى مەن ەڭبەكتەرى قانى دا جانى دا قازاق بولعان ۇرپاعىنا ارنالىپ جازىلعان كەمەڭگەر وي، جىگەرلى جالىن ىسپەتتەس.
ۇلت كوسەمدەرى تۋرالى كوپتەگەن تىڭ مالىمەتتەر جوعالىپ، ەڭبەكتەرى اششى ءزىلدىڭ كەسىرىنەن وتقا جانىپ، كۇل بولعان، ءتىپتى تۇتىنعان بۇيىمدارىنىڭ كوپشىلىگى ساقتالماعان. پيعىلى ارام، دۇنيەدەگى ەڭ اۋىر جازانى ويلاپ تاپقان قانىپەزەر سارى جىلاندار ۇلتىمىز ءۇشىن قۇنى جوعارى قۇندىلىقتاردى ماڭگى جويىپ جىبەرگەن.
دەگەنمەن، ساقتالىپ قالعان مالىمەتتەر ءوز باعاسىن ماڭگى جوعارى ۇستاپ تۇر. الماتى وبلىسى، تالعار اۋدانىنا قاراستى جاڭالىق اۋىلىندا ورنالاسقان «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا» ارنالعان مۇراجاي – ەل ءۇشىن ەڭ باستى اسىل قازىنامىز. سىلتىدەي تىنىپ تۇرعان بۇل مەكەن – جازىقسىز اتىلعان نار تۇلعالارى جەرلەنگەن ورىن.
مۇراجايدىڭ ەكسپوزيسيالىق زالىندا قامتىلعان نارسەلەر: ۇلت زيالىلارى تۋرالى تىڭ مالىمەتتەر، حاتتار، سۋرەتتەر، قاي كۇنى اتىلعاندىعى مەن جارىق كورگەن ەڭبەكتەرى، سونىمەن قاتار جازىقسىز جازالانعانداردىڭ كومىلگەن جەرىنەن تابىلعان زاتتار، اتاپ ايتقاندا، ءدۇربى، قوبديشا، كوزاينەك، اسپالى شام، تەرىدەن جاسالعان اياق كيىمنىڭ قالدىقتارى، قالتا ساعاتى، قوبديشا. تاس تاقتادا ويىلىپ جازىلعان 4125 ساياسي-قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ەسىمدەرى، ولار تۋرالى جازىلعان دەرەكقوردى كورگەندە كوڭىل جابىرقاۋ تارتىپ، جۇرەك سىزداماي قويمايدى.
دەرەكقورداعى مالىمەتتەرگە سايكەس، زيالىلاردىڭ كوپشىلىگى 1937-1938 جىلدارى اقشۇناق ايازدا، قاھارلى كۇندە اتىلعان. ءبىر عانا وق تالاي جاننىڭ عۇمىرىن قيىپ، ماڭگى ورالماس مەكەنگە اتتاندىردى. ءدال سول وق قالدىقتارى دا مۇراجايدا ساقتاۋلى. تەلەگەي تەڭىز تالانت يەلەرىنىڭ سۇيەكتەرى جاتقان كەڭ جازىق دالانى كورگەندە، ءومىر بويى بىلگىر سانالى، قاجىماس قايراتتى بولعان، سىن ساعاتتا شىداس بەرگەن زيالى قاۋىمداردىڭ ولىمنەن دە جاسقانباي، بۇقپاي قارسى تۇرىپ، دانالىق قايراتىنان ايىرىلماعاندىعى سەزىلەدى.
ومىرلىك ازىق بولاتىن، رۋحىڭدى اسقاقتاتىپ، جىگەرىڭدى شىڭدايتىن كيەلى مەكەنگە اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دىڭ 4-كۋرس، 402-توبىنىڭ ستۋدەنتتەرى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور قاسەنوۆ ەرلان اعايدىڭ كوش باستاۋىمەن بارىپ، بويىمىزدى قۇيىن سەزىم بيلەپ، نامىسىمىز جىگەرلەنىپ، تانىم كوكجيەگىمىز جاڭا بەلەسكە كوتەرىلدى. شاكىرتى ءۇشىن «ءوزىنىڭ ۋاقىتىن اياماي، وزگەنىڭ ۋاقىتىن ايالاي بىلگەن» ادامزاتتىڭ اسىلى بولعان ەرلان سلامبەكۇلىنا العىس بىلدىرەمىن. ەلىمىزدە ەرلان اعايداي ۇستازدار كوبەيسە، سانالى ۇرپاقتىڭ ساناسىنىڭ جاڭعىرارى ءسوزسىز انىق.
ەرەن ەڭبەگىن ءسىڭىرىپ، ءار قازاقتىڭ ساناسىن بيىككە كوتەرىپ، ۇلتتىق نامىسىمىزدى ەشنارسەگە ايىرباستاماۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتكەن، ۇلتىمىزدىڭ باسىنا ب ا ق بوپ قونعان، قازاقتىڭ قازاق بولىپ قالىپتاسۋىنا بار كۇش-جىگەرىن سالعان، ۇرپاق ءۇشىن جانىن قيعان رۋحى بيىك تۇلعالارامىزدىڭ اسقاق ەسىمدەرى الاش جادىندا ماڭگى ساقتالىپ، جاڭعىرۋى ءتيىس. جاڭالىق اۋىلىندا ورنالاسقان مۇراجايعا ات باسىن بۇرىپ، ءوز كوزىڭمەن كورىپ، ۇلتتىق رۋحتى سەزىنە الۋدىڭ ءوزى ۇلتقا قوسقان ۇلەس دەپ بىلەمىن. بۇل ۇلت ۇستازدارىنىڭ الدىنداعى ارمان ەتكەن ۇرپاقتارىنىڭ پارىزى مەن قارىزى. جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى ايتپاقشى: «ەستەرىڭىزدە بولسىن: قارا حالىقتىڭ مادەنيەتتى بولۋىنان مادەنيەتتى كىسىنىڭ قازاق بولۋى قيىن، بالاسىنا وسى باستان ۇلت رۋحىن ءسىڭىرىپ، قازاق ومىرىنە جاقىنداتىپ تاربيەلەۋ كەرەك. ورىس تاربيەسىن العان بالا ۇلت قىزمەتكەرى بولا المايدى. قازاققا ايۋداي اقىرعان شەنەۋنىك تابىلۋى وڭاي؛ ەرىنبەي-جالىقپاي، باقىرماي، شاقىرماي ءىس بىتىرەتىن، تەرىسى قالىڭ كونبىس، تاباندى قىزمەتكەر تابىلۋى قيىن. قازاققا زور كەۋدە اقسۇيەكتىڭ، اقشا جەگىش جالتىراۋىق شەنەۋنىكتىڭ، سۇلۋ ءسوزدى، قۇرعاق بەكتىڭ كەرەگى جوق؛ ادال كۇشىمەن وگىزدەي ورگە سۇيرەيتىن جۇمىسشى كەرەك».
اقنيەت تىلەۋبەك، اباي اتىنداعى ءقازۇپۋ-دىڭ 4 كۋرس ستۋدەنتى
