قازاقستان 1991 جىلى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن الماس ەدى، ەگەر 1936 جىلى كسرو قۇرامىنان شىعۋ قۇقىعى بار وداقتاس رەسپۋبليكا مارتەبەسىنە كوتەرىلمەسە. قازاقستان وداقتاس رەسپۋبليكا مارتەبەسىنە قول جەتكىزە الماس ەدى، ەگەر 1920 جىلى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا بولىپ قۇرىلماعاندا. قازاقستان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا بولا الماس ەدى، ەگەر ءا. بوكەيحانوۆ باستاعان الاشورداشىلار ەرەن ەرلىك كورسەتىپ، جانكەشتى ارەكەتتەرگە بارماسا.

پۋبليسيست-زەرتتەۋشى ق. جۇكەشيەۆتىڭ ماقالالار سيكلى ءا. بوكەيحانوۆتىڭ مەملەكەت تۋرالى يدەيالارى مەن ويلارىن باعدارعا الا وتىرىپ، قازىرگى قازاقستاننىڭ ساياسي بيلىگى جانە باسقارىلۋى اياسىندا بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردى دۇنيەجۇزىندەگى كەيبىر ەلدەردەگى قۇبىلىستارمەن سالىستىرا سيپاتتايدى. ءا. بوكەيحان اتىنداعى سىيلىققا ۇسىنىلعان بۇل ماقالالار سيكلى وقىرمان قاۋىمدى بەي-جاي قالدىرماس دەگەن ويدامىز.

1-ماقالا مەن 2-ماقالانى مىنا جەردەن وقي الاسىزدار.

 قاناعات جۇكەشيەۆ، فيلوسوف، پۋبليسيست-زەرتتەۋشى

كەسىر قايدان: رەسۋرستان با، الدە كادردان با

(3-ماقالا)

 «...ءتىرى بولسام، قازاققا قىزمەت قىلماي قوي­مايمىن»

ءاليحان بوكەيحانوۆ

 

وتاردا بولعان ەلدەردiڭ بيلەۋشiلەرi مەن شەنەۋنiكتەرiنiڭ ءبارiنە، ونىڭ قۇرامىنا، جاساقتالۋ تەتiكتەرiنە جانە مەنتاليتەتiنە ورتاق زاڭدىلىقتار بار. ولار الدىمەن قايراتكەردiڭ الەۋمەتتىك توپقا، سودان كەيىن تۋعان جانە تۇرعان جەرگە تاندىلىگىنەن كورiنەدi.

تومەنگى تاپتاردان شىققان قايراتكەرلەردىڭ بيلىك باسىنا كەلگەننەن كەيىنگى ارەكەتتەرىنىڭ سىرىن تولىق تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ادامزات تاريحىنىڭ تاجىريبەسى جەتكىلىكتى. قازiرگi اۆتوريتارلىق رەجيمدەردى ۇستاپ وتىرعان بيلىك يەلەرىنىڭ، ولاردىڭ ماڭىنا جينالعانداردىڭ، قىزمەت كورسەتىپ وتىرعانداردىڭ دۇنيەگە كوزقاراستارى مەن مەنتاليتەتiنiڭ باعىتتارىن ەجەلگى ريم تاريحىن تالداي وتىرىپ تۇسىندىرۋگە بولادى. ەجەلگى ريم پلەبەيلەرىنىڭ شىققان تەگىن، قوعامداعى ورنىن، بيلىككە كەلۋ مەحانيزمدەرىن، مەنتاليتەتiن جانە ارەكەتتەرىنىڭ باعىتتارىن تالداۋ ارقىلى وتكەنى وتارلىقپەن بايلانىستى بولعان ەلدەردەگى الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق، مادەني-رۋحاني قۇبىلىستاردىڭ ءمانى جاقسى  ايقىندالادى.  

پلەبەيلەردىڭ (لات. plebs-pleo – تولتىرىلعان، قوسىلعان) جان الەمى ولاردىڭ تەكتىك-الەۋمەتتىك جاعدايلارىمەن ايقىندالدى. بىرىنشىدەن، پلەبەيلەر ريم قاۋىمىنان تىس تۇرۋىمەن، ەجەلگى، جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن – پاتريسييلەرمەن تەكتىك بايلانىسى جوقتىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. پاتريسييلەر مەن پلەبەيلەر تۋىستىق بايلانىستارىنىڭ بولماۋىنان، ولار بىر-بىرىنە جات، ارالارىندا ەتنوستىق جاقىن تارتۋ سەزىمدەرىنەن ادا بولدى. «كەيبىرەۋلەرى قالاعا ءوز ەركىمەن، كەيبىرەۋلەرى ماجبۇرلەۋمەن كەلگەن، ەجەلگى رۋلارعا قوسىلمايتىن پلەبەيلەر ريم حالقىنىڭ بولىگى بولىپ ەسەپتەلمەدى» [1: 95]. ەكىنشىدەن، پلەبەيلەر اتاقتى قالانىڭ اينالاسىنداعى اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردەن كۇن كورە الماي كوشىپ كەلگەندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. دالالىق كاسىپتەرمەن اينالىسىپ كۇنەلتىپ جۇرگەن، ءريمنىڭ بوي كوتەرۋىنە، دامۋىنا، مادەنيەتى مەن تۇرمىسىنىڭ ورلەۋىنە ۇلەس قوسپاعان ولار قوعامدىق ومىردەن تىس تۇردى، وعان ساۋاتتى ارالاسا المادى. ك.ماركس سيپاتتاعانداي، «ەركiن ادامدار مەن قۇلداردىڭ ارالىق مەجەسiندە تۇرعان پلەبەيلەر ليۋمپەن-پرولەتاريات دەڭگەيiنەن جوعارى كوتەرiلiپ كورگەن ەمەس» [2: 22].

پلەبەيلەر تۇتىنۋشىلىق پيعىلدا بولدى، نان مەن ەرمەكتi عانا تالاپ ەتتi. پلەبەيلەردىڭ ءۇشىنشى ەرەكشەلىگى اۋىل تۇرعىندارىنا ءتان كەدەيلىگىندە بولدى. اشتىق پەن باسپاناسىزدىق ولاردىڭ جيى ۇشىراساتىن سەرىكتەرى ەدى. ولار ايتەۋىر ءىلدالدالاپ كۇن كەشتى، تاماعىن تويعىزىپ، ۇيقىسىن قاندىرۋدى ارمانداپ ءومىر وتكىزدى. ريم پلەبەيلەرىنىڭ مەنتاليتەتi وسى ءۇش ەرەكشەلىگىمەن ايقىندالادى. ريم پلەبەيلەرiنە ءتان وسى ەرەكشەلiكتەر وتاردا بولعان ەلدەردiڭ بيلەۋشىلەرىنە دە ءتان.

كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا پارتيا-كەڭەس ورگاندارىنىڭ بارلىق بۋىندارىن ساۋاتى مەن سالاۋاتتىلىعى از بولسا دا، كەشەگى جالاڭ اياقتار، جارلىلار باسقاردى. وسىنداي جاعدايلار بۇرىنعى سوسياليستiك دەپ اتالعان ەلدەردiڭ جانە سوسياليستiك باعداردى تاڭداپ الىپ، سول جولدا ونداعان جىلدار اداسىپ جۇرگەن ەلدەردiڭ ءبارiندە قايتالاندى. ولاردىڭ ەرەكشەلىگى ساناسىندا قۇلدىڭ مىنەزىن قالىپتاسقان مەنتاليتەت رەتىندە، مەيىلىنشە سىڭىرگەنىندە. بۇعان قوسا، مەشەۋ ەلدەردىڭ بيلەۋشiلەرi مەن شەنەۋنiكتەرiنiڭ دەنى اۋىلدى ەلدى مەكەندەردە تۋىپ-وسكەن، قالاعا كەيىن، كۇنكورىس ىزدەپ كەلگەندەر بولىپ تابىلادى، قالادا تۋىپ-وسكەندەرى از.

* * *

ەندi مەشەۋ جانە اۆتوريتارلىق قوعامداردىڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ ىرىكتەۋ جانە ورنالاستىرىلۋ مەحانيزمدەرىنە كوڭiل اۋدارىپ كورەيiك. بيلەۋشى – ءارقاشان دا ءوزىن بيلىككە الىپ كەلگەن ەرەجەنىڭ ءوندىرىمى. تۇلپاردىڭ زاڭى – تۇلپاردى، سۇڭقاردىڭ زاڭى – سۇڭقاردى العا شىعارادى. ماستەككە ارنالعان قاعيدامەن ماستەك قانا «بايگەدەن كەلەدى». ارتتا قالۋدىڭ ەرەجەسى بويىنشا تاسباقا وزادى. تىكەنەك جەۋدەن تۇيە الدىنا جان سالمايدى. ويىن فۋتبولدىڭ ەرەجەسىمەن وينالعاندا – فۋتبولشى، «ورداباسىنىڭ» ەرەجەسىمەن وينالعاندا – «ورداباسى» جەڭىسكە جەتەدى. 

[caption id="attachment_20450" align="alignright" width="610"] 1916 جىلى قىرعىزستاندا دارعا اسىلعان ادامدار[/caption]

دەموكراتيالىق ەمەس قوعامداردا پرەزيدەنتتى حالىق سايلامايدى. ولاردىڭ زاڭدارى ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ كەپىلدىگىن بەرە المايدى، سايلاۋ تەتىگى حالىقتىڭ قولىندا ەمەس، ارەكەتتەگى بيلەۋشىنىڭ باسقارۋ اپپاراتىنىڭ قولىندا. قاجەت بولعاندا، جاڭا بيلەۋشىنى سول اپپاراتتىڭ باستىعى تاعايىندايدى نەمەسە فورمالى سايلاۋ ۇدەرىسىن وتكىزۋ قۇقىعى بار نەمەسە كۇشi بار ۆەدومستۆولاردىڭ باسشىلارىنىڭ بiرi بيلiكتi باسىپ الادى. وزدەرi وركەنيەتتi دامۋ جولىنا تۇسەتiنiن جاريالاعان ەلدەردە، ارينە، سايلاۋ وتكىزگەننىڭ پروسەدۋراسى جاسالادى. سايلاۋ وتكىزۋشىلەر سىرتتاي ونىڭ ءادىل ءوتىپ جاتقان سياقتى بولىپ كورiنۋiنە كۇش سالادى، حالىق بۇقاراسى وعان قاتىسىپ جاتقان سياقتى بولىپ كورىنەتiن سپەكتاكلدەر ۇيىمداستىرىلادى. زاڭ بويىنشا كانديداتتار ۇسىنىلعان بولادى، ولارعا جاعدايلار جاسالعان بولادى. ءبىراق، اۆتوريتارلىق جۇيەلەر، دەرلىكتەي بارلىق جاعدايلاردا سايلاۋدىڭ ەڭ شەشۋشى تەتىگىن ۇستاۋدى وزىنە قالدىرادى. ول – سايلاۋ كوميسسياسىن قۇرۋ، داۋىستاردى ساناۋ. وسىلاي، سىرتتاي قاراعاندا دەموكراتياعا ۇقساعانىمەن، شىن ءمانiندە ونىمەن كەرەعار كەلiپ جاتاتىن ساياسي رەجيمدەر شىعىس ەلدەرiنiڭ باسىم كوپشiلiگiنە بيلiك جۇرگiزiپ وتىر.

سايلاۋ ءادىل ەمەس جولدارمەن جۇرگىزىلگەندە بيلىككە ونىڭ اينالاسىندا جۇرگەندەر اراسىنان ەڭ اككىسى، جىرىندىسى نەمەسە توپاستاۋ بولسا دا، ارانداتۋشى بىرەۋ كەلۋىنىڭ قيسىنى بار (ستالين ولگەننەن كەيىنگى بيلىككە تالاسۋدى جانە ونى كىمنىڭ، قالاي يەلەنگەنىن ەسكە ءتۇسىرىڭىز). كوپشىلىك جاعدايدا بيلىك ارەكەتتەگى بيلەۋشىنىڭ قالاعان ادامىنا تيەدى. مۇندايدا بيلەۋشiنiڭ مۇراگەرi كiم بولاتىنى، ونىڭ ەسiمiن بيلەۋشiنiڭ قاشان اتايتىنى تۋرالى سۇراقتار اشىق قويىلىپ جاتادى. بۇل بۇقارانىڭ ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ تۋرالى ءۇمىتىنىڭ ابدەن ۇزىلگەنىنەن، مۇراگەردىڭ اتىن بيلەۋشىنىڭ ءوزى اتاۋىنا كەلىسكەنىنەن سولاي بولادى.

كەيدە بىلاي بولۋى مۇمكىن: اككىلەر بىرنەشە توپقا بولىنسە جانە ولاردىڭ ىقپالدارى تەڭ بولىپ، ءبىرىن-بىرى بيلىككە جىبەرمەيتىندەي احۋال قالىپتاسسا، وندايدا بيلىك ەڭ ءالسىزدىڭ قولىنا ءتيۋى مۇمكىن. ويتكەنى، توتاليتارلىق جۇيەدە ءالسىز بارىنە جاعادى. مىسالى، ل. برەجنيەۆتىڭ كوكپ-نىڭ باس حاتشىلىعى لاۋازىمىنا كەلۋى وسىنداي احۋالدان بولدى. كەيىن ول اۋرۋى سەبەپتى مەملەكەتتى باسقارۋعا جاراماي قالسا دا، يەرارحياداعى اراسالماعى تەڭ، ءبىرىن-بىرى جىبەرمەيتىن كۇشتەر ونى جوعارى لاۋازىمدا اقتىق دەمى تاۋسىلعانشا ۇستاپ وتىردى. بيلىك باسىندا وسال ادام وتىرعاندا اينالاسىنداعىلار ونىڭ اتىن جامىلىپ، ويىنا كەلگەندەرىن ىستەۋ مۇمكىندىگىن الادى.

«دانىشپاندار ويلاپ شىعارعان، فاناتيكتەر ىسكە اسىرعان ريەۆوليۋسيا جەمىسىنىڭ سۇمپايىلاردىڭ قولىندا كەتۋى» جاعدايى وسىلاي جۇزەگە اسىرىلادى. مۇنداي قۇبىلىستاردى زەرتتەۋدىڭ ماڭىزى بار. اقىلى مەن ينتەللەكتىسىن جۇمساي وتىرىپ،  ريەۆوليۋسيانىڭ قاجەتتىگىن كورە بىلگەن، ونى ىسكە اسىرۋ جولدارىن ويلاپ تاپقان، اقىرى جەكە باسىن، ءومىرىن تىگە وتىرىپ، ونى جۇزەگە اسىرعان دانىشپاندار مەن فاناتيكتەر ريەۆوليۋسيادان كەيىن بيلىكتى ءوز قولىندا قالدىرۋدىڭ ايلالارىن، شارعىلارىن ىزدەستىرمەيدى. ولار «مەن حالىق ءۇشىن جاسادىم، ءبىراق بيلىك ءۇشىن كۇرەسكەن جوقپىن» دەگەن ۇستانىمدا بولادى. ولار وزدەرىنىڭ بولماستى بولدىرعانىنا، ىسكە اسپاستى اسىرعانىنا ريزا، ەندى ماڭايىنداعىلار وزدەرى ءبىلىپ، ءتۇسىنىپ، بار قادىرىمەن، قاسيەتىمەن بيلىكتى اكەلىپ قولىنا ۇستاتادى دەپ ويلايدى نەمەسە «مەن ازاماتتىق مىندەتىمدى اتقاردىم، ەندىگىسىن وزدەرىڭ بىلىڭدەر» دەپ، قولىن جۋۋعا كەتەدى. بۇل جەردە زيالىنىڭ وسى ۇستانۋىنان تۋىندايتىن ءبىر كەرەعارلىق بار ەكەندىگىن ەسكەرتۋ كەرەك: مورالدىق قامتاماسىزدىق زيالىنىڭ ءوزىنىڭ الدىن بوگەپ، ۇياتسىز بەن ارسىزعا جول اشادى. زيالىنىڭ يناباتتىلىعى مەن ادالدىعى ولاردىڭ وزدەرىنىڭ بيلىك باسىنا كەلۋىنە ۇنەمى كەدەرگى بولىپ وتىرادى. بۇل – زيالى بولماۋدىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتۋ ەمەس، زيالىلاردىڭ وزدەرى ءۇشىن ويلانىپ شەشۋدى قاجەت ەتەتىن ءومىر شىندىعى.

سول تۇستا وڭتايلى ءساتتى كۇتىپ جۇرگەندەر ارەكەتكە كىرىسەدى. ولار – ريەۆوليۋسيانىڭ ناتيجەسى ءالى بەلگىسىز بولىپ تۇرعاندا، «سابىر ساقتايىق»، «زاڭدى بولسىن» دەگەن سياقتى زالالسىز ۇرانداردى جاقتاعان بولىپ، تارتىنشاقتاپ جۇرگەندەر، ريەۆوليۋسيا پروسەسى كەزىندە جەڭىپ بارا جاتقان جاققا قوسىلىپ وتىرۋدى دا مەڭگەرگەندەر. قوعامنىڭ دامۋى مەن كەلەشەگى تۋرالى كەلەلى ويدان جۇرداي، مەملەكەتتىك مۇددەلەر قاپەرىنە كىرىپ شىقپايتىن ولار بيلىك تۇتقاسىنا جارماسۋ ءۇشىن قاي مەزەتتە اتقا قونۋ كەرەكتىگىن بىلەدى. بيلىك ءۇشىن جاسالاتىن قيتۇرقى اپپاراتتىق ويىندار وسى كەزدە ىسكە قوسىلادى. وسىلاي دانىشپاننىڭ اقىلىمەن، پاتريوتتىڭ بىلەك كۇشىمەن كەلگەن جەمىس پىسىقايلاردىڭ قولىندا كەتە بارادى. سونان سوڭ ول ونداعان جىلدار بويى حالىقتىڭ جەلكەسىنە ءمىنىپ الىپ، تاقتى بوساتپاي قويىپ، ەلىن زار يلەتەدى.

 ءار بيلەۋشىنىڭ نەمەسە شەنەۋنىكتىڭ الدىنا قويعان ماقساتىنا، يدەولوگياسىنا، يەلىگىندەگى ەلدىڭ (كاسىپورىننىڭ، مەكەمەنىڭ، ۇيىمنىڭ) وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن جاعدايلارىنا، قىزمەتىنىڭ ارنايىلىعىنا، مۇمكىندىكتەرىنە جانە قاجەتتىكتەرىنە قاراي مەملەكەتتىڭ زاڭدى جانە اتقارۋشى بيلىك ورگاندارىن، شارۋاشىلىق سالالارىن، كاسىپورىندى، مەكەمەنى، ۇيىمدى باسقاراتىن ادامداردى ىرىكتەپ الۋ ۇستانىمدارى بولادى. توتاليتارلىق نەمەسە دەموكراتيالىق رەجيمدەردەگى ەلدەردىڭ باسشىلارىنىڭ اينالاسىنا ادامداردى توپتاستىرۋ جانە ولاردى مەملەكەتتىڭ جاۋاپتى ورگاندارى مەن شارۋاشىلىق سالالارىن باسقارۋعا پايدالانۋ ۇستانىمدارى مۇلدەم بولەك.

* * *

مەشەۋ قوعامداردىڭ وتارلىق تاۋەلدىلىككە دۋشار بولۋىنىڭ، ال تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە قالىپتى دامۋىن ۇيىمداستىرا الماۋىنىڭ ءوزi وسى تۇجىرىمنىڭ دالەلi بولىپ شىعادى. پاراساتتى مەن كاسiپقوي قۋدالانىپ، ساتقىن مەن ديلەتانت جينالعان جەردەن ودان باسقانى كۇتۋگە بولمايدى. سوندىقتان ونداي قوعامداردا ءوزىنىڭ ءوندىرىسىنىڭ باعىتىن ايقىنداي الماي وتىرعان، ونى دامىتۋ تەحنولوگياسىن بىلمەيتىن، سوندىقتان ەشنارسە تىندىرا الماي وتىرعان كاسىپورىندار، مەكەمەلەر، ۇيىمدار عانا ەمەس، تۇتاس سالالار بولادى.

مەشەۋ قوعامداردىڭ بيلەۋشiلەرi مەن ونىڭ اينالاسىنا جينالعاندار وزدەرiنiڭ ديلەتانتتىعىن سوعىس كەزiندە دە، بەيبiتشiلiك جاعدايدا دا، حالىقارالىق ساياساتتا دا، iشكi ماسەلەلەردi شەشۋدە دە، شارۋاشىلىق پەن رۋحاني دامۋدىڭ بارلىق باعىتتارىندا ۇنەمى كورسەتىپ كەلەدi.

اقش-نىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى اكە دج. بۋشتىڭ ەل باسقارىپ تۇرعان كەزەڭدەگى كەڭەس باسشىلارى تۋرالى ايتقانى دا ءتالىم الارلىقتاي: «كەڭەس وداعى ءۇشiن ەسi كiرەسiلi-شىعاسىلى برەجنيەۆتiڭ، ونىڭ ارتىنان جەرiنە جەتiپ وتىرعان اندروپوۆتىڭ، ودان كەيiن ءالسiز جانە قۋاتسىز چەرنەنكونىڭ باسقارۋى iس ءجۇزiندە تولىق توقىراۋ جىلدارى بولدى» [3. 23]. وسى توقىراۋدىڭ كەڭەس وداعىن قۇلاتۋعا الىپ كەلگەنى بەلگىلى.

كەڭەس بيلىگى جىلدارىندا «بولىستىقتى ساتىپ العان، جالىنىپ، باس ۇرىپ العان» [4. 117] قازاق كادرلارى ەل مۇددەسىن قورعاۋ باعىتىندا ۇيىمداسقان، بەلسەندى ارەكەت ەتە المادى. ۇلتتىق مۇددەلەردى ۇجىمدى تۇردە قورعاۋعا، تۇسىنۋگە تالپىنعان جوق. تالپىنعانداردى قورعاعان جوق. ۇلتتىق مادەنيەتتى ساقتاۋ جانە دامىتۋ توڭىرەگىندە كەلەلى ءىس تىندىرا المادى. ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەلەرگە قاتىستى پوزيسيالاردىڭ بارىندە جەڭىلىستى ءوز قولدارىمەن جاسادى. 80-جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى كەزەڭدە ۇلت رەتىندە جويىلۋدى مويىنداعان، «ءبىرتۇتاس كەڭەس حالقى» بولۋدى ەلپەڭدەپ قابىلداعان ولار تولىعىمەن وزىنىكىنە قارسى بەلسەندى ارەكەتكە كوشكەن، ءوز اراسىنان شىققان تەگەۋرىندى زيالى ادامدارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزەتىن، وتارشىنىڭ قولىنداعى جاندى  قارۋىنا اينالعان بولاتىن. «قازاقتىڭ جاۋى – قازاق» بولاتىنداي احۋال وسىلاي قالىپتاسقان بولاتىن. ماڭگۇرتتىكتىڭ الەۋمەتتىك سيپات الۋى سالدارىنان 80-جىلداردىڭ ورتاسىندا بارلىق بۋىندارداعى قازاق كادرلارى ۇيىمداسقان كۇش رەتىندە ۇلتتىق مەملەكەتتى قورعاۋ، ونىڭ كەلەشەگى ءۇشىن الدەبىر ساياسي ارەكەتكە بارۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلعان بولاتىن.

دەموكراتيالىق ەمەس قوعامداردى بيلەپ وتىرعانداردىڭ ارەكەتتەرi بۇلدىر، ناتيجەسى تۇلدىر، رۋحاني سالادا iستەپ وتىرعاندارىنىڭ ءبارi قاتە، تاياۋداعى ۋاقىتتا العا جىلجي قوياتىن نىشان ولاردا بايقالمايدى. ويتكەنى، ولار – بiر كەزدەگi حرۋششيەۆتەردiڭ، ماوسزەدۋنداردىڭ، سۋحارتولاردىڭ، كيمەرسەندەردiڭ، برەجنيەۆتەردiڭ، اسادتاردىڭ، الييەۆتەردiڭ، نيازوۆتاردىڭ ورنىنا قويىپ كەتكەندەرi، تۋىستارى، سەنiمدi ادامدارى، بالالارى. ولار وزدەرiنiڭ جاڭاشا ويلاپ، پارمەندi ارەكەتتەر جاساۋعا – مەتاموتيۆاسياعا قابiلەتسiزدiگiن كۇن سايىن كورسەتiپ ءجۇر. 

دەموكراتيالىق ەمەس قوعامداردىڭ بيلەۋشiلەرi ەكونوميكادا ءتۇسىپ جاتقان ينۆەستيسيالاردى بولىسكە سالدى، پەرسپەكتيۆالى كاسىپورىنداردى، شيكىزات كوزدەرىن پارا الىپ، ارزان باعاعا شەتەلدىكتەرگە ساتىپ جىبەردى، ونەركاسىپتى وركەندەتۋدى، تاۋار شىعارۋدى كوزدەمەدى، وتاندىق تاۋار ءوندىرۋشىنى قورعامادى، شەتەلدىڭ ساپاسىز بۇيىمدارىمەن بازاردى تولتىرىپ قويىپ، قاراپ وتىردى. 

الەۋمەتتىك سالادا جۇمىسسىزدىقتى كوبەيتتى، جاڭا جۇمىس ورنىن ۇيىمداستىرمادى، بار جۇمىس ورنىن شەتەلدىكتەرگە بەردى، حالىقتى كەدەيلەتتى، سونىسىمەن الەۋمەتتىك اۋرۋلاردىڭ اسقىنۋىنا، ساۋاتسىزدىققا، پاسىقتىققا، مەشەۋلىككە جول بەردى.

ساياساتتا دا سىبايلاستىقتى كوبەيتتى، زاڭبۇزۋشىلىقتىڭ تەڭدەسى جوق ۇلگىلەرىن كورسەتتى، ءادىل ەمەس سايلاۋلار وتكىزدى، مەملەكەتتىك رەسۋرستاردى بيلىكتەن كەتپەۋ ءۇشىن جۇمسادى، سەنزۋرا ورناتۋعا تىرىستى، شىندىقتى ايتقان ساياساتشىلار مەن جۋرناليستەردى قۋدالادى...

ارتتا قالعان مەشەۋ ەلدەردi بيلەپ وتىرعاندار وزدەرى دامۋعا، قوعامدى دامىتۋعا قابىلەتسىز، ساياسي جانە قۇقىقتىق مادەنيەتى تومەن، جاسامپازدىقتان اۋلاق، ىدىراتۋشى جانە ءبۇلدىرۋشى كۇش ەكەنىن كورسەتتى. ولارعا دەموكراتياشىل كۇشتەردى، ادىلەتتىلىكتى قولدايدى دەپ ەسەپ قۇرۋعا، سەنۋگە، ۇمىتتەنۋگە بولمايدى.

مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ىقپالدى ورگاندارىندا سالاۋاتتى ادامداردىڭ از بولۋىنان، ازيا مەن افريكانىڭ مۇناي جانە وزگە قازبا بايلىعى مول 44 ەلىنىڭ بارىندە شيكىزاتتان تۇسكەن قاراجاتتىڭ باقىلاۋسىزدىعىنان تامىر جايعان سىبايلاس جەمقورلىق ەلدى العا جىلجىتپادى، كەرىسىنشە ورتاعاسىرلىق بىلىقتىڭ باتپاعىنا جىل وتكەن سايىن تەرەڭىرەك باتىردى، حالىقتى قايىرشىلاندىردى. ول ەلدەردىڭ ءبىرتالايى وتارلىق ەزگىدەن بوساعان كەزدەگى دامۋ دەڭگەيىن جوعالتىپ، ودان ارى كەرى كەتتى. (ەسكەرتۋ:  مۇناي وندىرۋشىلەر ىشىندە دەموكراتيالىق ەلدەر دە بار. مۇناي نورۆەگيادا، اقش-تىڭ الياسكا شتاتىندا، كانادانىڭ البەرتو وبىلىسىندا وندىرىلەدى. وسىلار سياقتى، ادىلەتتىلىك بار ەلدەردە عانا مۇناي كەسىر ەمەس، ناعىز يگىلىك بولىپ تابىلادى).

مەشەۋ جانە اۆتوريتارلىق ەلدەردىڭ جەتەكشىلەرى سىبايلاستىق جانە نەپوتيزم ۇستانىمدارىمەن اينالاسىنا ساياسي ەرگەجەيلىلەر مەن كاسىپقوي قورتىقتاردى جيناپ الىپ، ەلىنىڭ الدىندا تۇنىپ تۇرعان ماسەلەلەردىڭ ەشقايسىسىن وڭدى شەشە المادى. مۇسىلماندىق شىعىس ەلدەرى مول تابيعي جانە ادامي رەسۋرستارعا يە بولا وتىرىپ، عىلىمنىڭ، تەحنيكانىڭ، تەحنولوگيانىڭ جەتىستىكتەرىن قولدانىپ، دۇنيەجۇزىلىك تاريحي-قۇقىقتىق تاجىريبەنى ەسكەرە وتىرىپ، ۇزدىكسىز العا جىلجىپ كەتۋ مۇمكىندىگى بولا تۇرا، سول تابانداعان كۇيىنەن ارى باسپاي وتىر.

بۇل قۇبىلىستى «رەسۋرستار كەسىرى» دەپ اتاۋ ەتەك الىپ كەتكەن. شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، كەسىردىڭ رەسۋرستان ەمەس، بيلەۋشىدەن بولىپ وتىرعانىن اڭعارۋ قيىنعا سوقپايدى. ناعىز كەسىر مەشەۋ قوعامداردى باسقارىپ وتىرعان بيلەۋشى مەن ونىڭ اينالاسىنا جيناعان جەمقورلاردان بولىپ وتىرعانىن اڭعارا الاتىن بۇقارانىڭ دا ساناسىنا ساڭلاۋ تۇسەتىن كۇن جاقىنداماي وتىر.

* * *

كوپكە بەلگىلى ءبىر قاعيدا بار. قازاقتان شىققان ۇلى قايراتكەرلەردىڭ دەرلىكتەي ءبارى اۋلەتىنەن بەلگىلى، ەل اراسىنا تانىمال، قوعامدىق قىزمەتتەر اتقارعان ادامدار بولعان. ارعىسى ش.ءۋاليحانوۆتىڭ، ى.ءالتىنساريننىڭ، ابايدىڭ، بەرگىسى ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ، م.تىنىشبايەۆتىڭ، م.شوقايدىڭ اتا-بابالارىنىڭ ءبارى سونداي داۋلەتىمەن دە، جۇرتقا ىقپال ەتە الاتىن الەۋەتىمەن دە بەلگىلى ادامدار بولعان. قازاق زيالىلارىنىڭ ىشىندە قارادان شىققان كورنەكتى قايراتكەرلەر دە بار ەكەنى راس. سولاي بولسا دا، ولاردىڭ وزدەرىنىڭ دە قاراجاياۋ ەمەس، ءوز ورتاسىندا بەدەلدى، ادال ەڭبەگىمەن كۇن كورگەن، جالپىعا ۇلگى بولارلىقتاي سىندارلى ءسوزى مەن ۇلگىلى ىسىمەن ەل اراسىندا سىيلى بولعان ادامدار.

وسىنداي اۋلەتتى زيالىلار اراسىنان ەرەكشە بوي كوتەرىپ ءاليحان بوكەيحانوۆ تۇر. ەگەر ءبىر زەرتتەۋشىگە ەليتالىق تەوريانىڭ قوعامدىق پراكتيكاداعى كورىنىسى كەرەك بولسا، وسى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن الۋىنا ابدەن بولادى. حالقىنا، وتانىنا بەرىلگەندىك، سولار ءۇشىن جانىن پيدا قىلىپ، ادال قىزمەت ەتۋى، پىشاقتىڭ جۇزىندەي قاتەرلى، اۋمالى-توكپەلى زاماندا، كۇن سايىن ومىرىنە ءقاۋىپ ءتونىپ وتىرسا دا، ۇرپاعىنا، ونىڭ كەلەشەگىنە قىزمەت ەتۋدىڭ تەڭدەسى جوق ۇلگىسىن كورسەتىپ كەتتى.

* * *

ادەبيەتتەر:

1. ماشكين ن. ا. يستوريا دريەۆنەگو ريما. - م.: 1956.


2. ماركس ك.، ەنگەلس ف. نەمەسكايا يدەولوگيا // سوچ. ت.3. م.: 1955.


3. بۋش دج.، سكوۋكروفت ب. مير ستال درۋگيم. م.: 2004.


4. اباي. قارا سوزدەر. جيىرما ءۇشiنشi ءسوز. ا.: 1986.

 

قاناعات جۇكەشيەۆ.

الماتى. 2016.

https://dalanews.kz/20234

https://dalanews.kz/20327