– گۇلفاريدات حانىم، جەمىس پەن كوكونىس شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى سالا ەكەنىن تۇسىنەمىز. مەملەكەتتىڭ بۇل باعىتتا قولعا الىپ جاتقان جۇمىستارىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– ادام ومىرىندە جەمىس پەن كوكونىستىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. قازىرگىدەي ەكولوگيالىق احۋال اسقىنعان زاماندا قۇرامىندا باي دارۋمەندەرى بار جەمىس پەن كوكونىستى تۇتىنىپ، دەنساۋلىعىمىزدى تۇزەپ، اۋرۋدىڭ الدىن الۋ وتە ماڭىزدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل سالانى دامىتىپ، ەكونوميكامىزدى وركەندەتۋگە بولادى.
وسى جايتتاردى ەسكەرگەن ۇكىمەت ءقازىر ەلىمىزدەگى جەمىس پەن كوكونىس سالاسىن وركەندەتۋگە بارىنشا قولداۋ كورسەتۋدە. بۇل باعىتتا جۇمىس ىستەيتىن عالىمدارعا ارنايى گرانتتار ءبولىنىپ، شارۋاشىلىقتارعا سۋبسيديا بەرىلىپ جاتىر. سوندىقتان مەملەكەتتىڭ اگرارلىق سەكتوردا جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى وتە ورىندى دەپ ەسەپتەيمىن.
– ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان كافەدرا عالىمدارى دا عىلىمي جوبالارىن ۇسىنىپ، گرانتتار ۇتىپ العان شىعار؟
– ارينە، ءبىزدىڭ عالىمدار ءار ۋاقىتتا ىزدەنىس ۇستىندە جۇرەدى. 2012-2015 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك گرانتتاردى ءبولۋ بارىسىندا ءبىزدىڭ كافەدرا عالىمدارى 7 گرانتتى ۇتىپ الدى. ونىڭ ەكەۋى – ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ گرانتى بولسا، قالعانى ق ر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ گرانتى. جوبالارىمىز – اپورت الماسىن جاڭعىرتىپ جاڭا كوشەتتەرىن دايىنداۋ، جىلىجايلارعا قاجەتتى سۋبستراتتار ازىرلەۋ، قارقىندى باقتار مەن جيدەك داقىلدارىن ءوسىرۋ، جەمىستەردى كەپتىرۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن ويلاپ تابۋعا باعىتتالعان. قازىرگى تاڭدا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىن شارۋاشىلىقتارمەن ءبولىسىپ، ولارمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەپ جاتقان جايىمىز بار.
وسىلايشا ءتۇرلى جەمىس-جيدەكتەردى ءوزىمىزدىڭ توپىراقتىق-كليماتتىق جاعدايىمىزعا بەيىمدەپ، جەمىس پەن كوكونىس ءوسىرۋدىڭ ءتيىمدى تەحنولوگياسىن دايىنداۋعا بارىنشا كۇش سالۋدامىز. سونىمەن قاتار، ءجۇزىم شارۋاشىلىعىن كوركەيتۋگە كۇش سالۋدامىز. بۇل رەتتە مەحانيكالىق جاعدايعا قولايلى ءجۇزىمنىڭ جاڭا سورتتارىن دايىندادىق. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدەگى جۇزىمدىكتەرگە تەحنيكا كىرە المايدى. وسىنداي ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن عالىمدارىمىز ەلىمىزدەگى شارۋاشىلىقتارمەن تىزە قوسىپ، جان-جاقتى جۇمىستار جۇرگىزۋدە.
– كوكجيدەك بويىنشا مەملەكەتتىك گرانتتى ۇتىپ الىپ، جۇمىس ىستەپ جاتقانىڭىزدى بىلەمىز. بۇل داقىل جايىندا كوپ بىلمەيمىز، كوكجيدەكتىڭ ەلىمىز ءۇشىن قانداي پايداسى بار ەكەنىن ايتساڭىز؟
– راس ايتاسىز، كوكجيدەك ءبىزدىڭ ەلىمىزدە اسا تانىمال ەمەس. سوندىقتان ونىڭ قاسيەتىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. كوكجيدەكتىڭ ەڭ باستى قاسيەتى – ول كوپتەگەن اۋرۋلاردى ەمدەپ، الدىن الاتىن داقىل. بۇل وسىمدىكتىڭ قاسيەتىن بىلەتىن بىرەن-ساران ادامدار ونى ساياجايلارىندا ءوسىرىپ، جەمىسىن پايدالانادى.
– سوندا كوكجيدەك قانداي اۋرۋلارعا ەم بولادى؟
– كوكجيدەك قان قىسىمى مەن اسقازان اۋرۋلارىن ەمدەۋگە تاپتىرماس ءدارى دەسەم بولادى. قۇرامىندا ۆ، ر، س داۋىرمەندەرى وتە كوپ. بۇگىندە ەۋروپا ەلدەرى قاتەرلى ىسىك اۋرۋىنىڭ الدىن الۋعا وسى كوكجيدەكتى پايدالانىپ جاتىر.
دامىعان ەلدەردىڭ دارى-دارمەك شىعاراتىن كومپانيالارى كوكجيدەكتەن كوپتەگەن ءدارى شىعارىپ جاتىر. سوندىقتان بۇل وسىمدىكتىڭ ەمدىك قاسيەتى وراسان زور دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىن.
قازىرگى تاڭدا 1 كەلى كوكجيدەكتىڭ نارىقتاعى باعاسى 5 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. بولاشاقتا ەلىمىزدەگى شارۋاشىلىقتار كوكجيدەكتى وسىرسە، فارماسيەۆتيكالىق كومپانيالارعا ساتىپ، پايدا تابۋىنا بولادى. ءقازىر ەلىمىزدە كوكجيدەككە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، بىزبەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەپ جاتقان شارۋاشىلىقتار بار.
– ءبىر كەلىسى 5 مىڭ تەڭگە بولسا، وتە پايدالى وسىمدىك بولدى عوي. ەلىمىزدە كوكجيدەكتى اۋقىمدى كولەمدە ءوسىرىپ جاتقان شارۋاشىلىقتار بار ما؟
– ازىرشە كوكجيدەكتى گەكتارلاپ ءوسىرىپ جاتقان شارۋاشىلىقتار جوق. ويتكەنى جيدەكتىڭ بۇل ءتۇرى ەلىمىزدە وسپەيدى. كوكجيدەك نەگىزىنەن جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋى ەلدەرىندە وسەدى.
سول سەبەپتى بىزدەر ءقازىر مەملەكەت تاراپىنان بولىنگەن گرانتقا كوكجيدەكتى قازاقستاندا جەرسىندىرۋ، ءتۇرلى سورتتارىن دايىنداۋ جانە وسىرەتىن سۋبسترات دايىنداۋ ىسىمەن اينالىسىپ جاتىرمىز.
كوكجيدەك توپىراعىنىڭ قىشقىلدىلىعى 5-6 جوعارى سورتاڭ جەردە وسەدى. ال مۇنداي توپىراقتار قازاقستان اۋماعىندا كەزدەسپەيدى. سوندىقتان بىزدەر توپىراقتىڭ قىشقىلدىعىن قولدان جوعارىلاتۋ جۇمىستارىمەن اينالىسۋدامىز. ادەتتە باتپاقتى جەردە بالشىق كەپكەن كەزدە بەتى تۇزدانىپ، اپپاق بولىپ قالادى عوي. سول توپىراقتى جيناپ الىپ، كوكجيدەك ەگەتىن توپىراقپەن ارالاستىرىپ، سۋبستراتتىڭ قىشقىلدىلىعىن ارتتىرۋعا بولادى.
بۇدان باسقا قىلقانجاپىراقتى اعاشتاردىڭ جەرگە تۇسكەن جاپىراقتارىنىڭ ۇگىندىسىمەن دە توپىراقتىڭ قىشقىلدىلىعىن كوتەرۋگە بولادى. وسى اتالعان ءادىستى ەۋروپانىڭ شارۋالارى كەڭىنەن قولدانىپ، كوكجيدەك ءوسىرىپ وتىرعان جايى بار.
بۇگىندە بىزدەر پولشادان كوكجيدەكتىڭ 3 سورتىن اكەلىپ، جان-جاقتى زەرتتەپ جاتقان جايىمىز بار. بولاشاقتا وسى سورتتاردان قازاقستاننىڭ كليماتتىق ەرەكشەلىگىنە بەيىمدەلگەن كوكجيدەكتىڭ جاڭا سورتىن دايىنداۋدى الدىمىزعا ماقسات ەتىپ قويىپ وتىرمىز. اتالعان وسىمدىكتى ءوسىرۋدىڭ اگروتەحنيكالىق ءتاسىلى مەن تەحنولوگياسىن دايىنداعاننان كەيىن ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماعىنا تاراتاتىن بولامىز.
– كوكجيدەكتى ەلىمىزدە كوبەيتۋ ءۇشىن ارنايى گرانت ۇتىپ الساڭىزدار، بۇل وسىمدىككە سۇرانىس جوعارى بولعان بولدى عوي؟
– قازىرگى تاڭدا كوكجيدەكتى وسىرۋگە جەكەلەگەن شارۋاشىلىقتار مۇددەلى بولىپ وتىر. ويتكەنى شارۋالار ونىڭ باعاسىنا قاتتى قىزىعۋدا. بۇدان باسقا كوكجيدەك اياققا ەندى عانا تۇرىپ كەلە جاتقان فارمكومپانيالار ءۇشىن ۇلكەن شيكىزات قورى بولماق. ءبىز گرانت الۋعا ءوز جوبامىزدى ۇسىنعاندا شەتەلدىك ساراپشىلار جوبامىزعا جوعارى بالل قويدى. قۇزىرلى ورىنداردا بۇل سالانىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ، بىزگە مۇمكىندىك تۋعىزدى.
ەلىمىزدەگى ءبىرلى-جارىم شارۋاشىلىق باسشىلار كوكجيدەكتى سىرت ەلدەردەن اكەلىپ، ەلىمىزدە جەرسىندىرۋگە ارەكەتتەنىپ كوردى. ءبىراق ولاردىڭ ءۇمىتى اقتالعان جوق.
الداعى ۋاقىتتا بۇل ءىستى عىلىمنىڭ كومەگىمەن تولىقتاي شەشۋگە كۇش سالىپ جاتىرمىز. ەلىمىزدەگى شارۋاشىلىقتاردا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن مامان مەن قۇرال-جابدىقتار جوق. سوندىقتان ولاردىڭ تالپىنىسى ساتسىزدىككە ۇشىراپ وتىر. الداعى ۋاقىتتا بىزدەر ۋنيۆەرسيتەتتەگى زاماناۋي قۇرال-جابدىقتارمەن جاراقتالعان زەرتحانامىزدا جان-جاقتى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، كوكجيدەكتى وسىرەتىن بيوتەحنولوگيالىق ورتا مەن جاڭا سورتتارىن دايىندايمىز.
– عالىم رەتىندە ايتىڭىزشى، الداعى ۋاقىتتا سىزدەر كوكجيدەكتى دارى-دارمەك جاساۋ باعىتىندا وسىرمەكشىسىزدەر مە؟
– ءبىز عىلىمي-زەرتتەۋ جوبامىزدى دايىنداعاندا ماركەتينگتىك ماسەلەلەرگە دە كوڭىل بولدىك. ناتيجەسىندە كوكجيدەكتى فارماسيەۆتيكا، پارفيۋمەريا جانە تاعام جاساۋ سالاسىندا كەڭىنەن قولدانۋعا بولاتىنىنا كوزىمىز جەتتى. ءبىزدىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدىڭ باستى ماقساتى – كوكجيدەكتى قازاق جەرىندە جەرسىندىرۋ بولىپ تابىلادى. ال ونى وڭدەۋ ماسەلەسى بىرنەشە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىنا جۇك بولادى. قازىرگى قولعا العان ءىسىمىز – ۇلكەن جۇمىستىڭ باسى. الداعى ۋاقىتتا كوكجيدەكتى زەرتتەۋ جۇمىستارىن كەشەندى تۇردە جۇرگىزۋدىڭ ماڭىزى زور دەپ ەسەپتەيمىن.
– گۇلفاريدات حانىم، كوكجيدەك قانداي وسىمدىك، سيپاتتاپ بەرىڭىزشى؟
– كوكجيدەك بۇتالى وسىمدىكتەردىڭ قاتارىنا جاتادى. بويى 2-2،5 مەتر بولاتىن كوكجيدەك جەمىسىنىڭ كولەمى شيە مەن الشانىڭ كولەمىندەي. جاقسى كۇتىم جاساعان جاعدايدا ءبىر ءتۇپ كوكجيدەكتەن 10-15 كەلىگە دەيىن ءونىم الۋعا بولادى. جالپى، كوكجيدەك پولشادا وتە كوپ تاراعان. قازىرگى تاڭدا رەسەي مەن بەلورۋس مەملەكەتى كوكجيدەكتى كوپتەپ وسىرۋدە. وسىدان ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن بەلورۋس مەملەكەتىنە بارىپ، ولاردىڭ ىس-تاجىريبەسىمەن ءبولىسىپ قايتتىق. الداعى ۋاقىتتا پولشاعا بارىپ كوكجيدەك وسىرەتىن ورتانى قالىپتاستىرۋدىڭ جولىمەن تانىسىپ قايتۋدى كوزدەپ وتىرمىز.
نۇرلان جۇماقانوۆ،
«ۇعتاو» اق قوعاممەن بايلانىس ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى
