اۆتوردىڭ ءوز قالاۋى بويىنشا رومان وسىلاي اياقتالماي قالادى. كافكا برودقا روماننىڭ قولجازباسىن ورتەپ جىبەرۋدى وسيەت ەتىپ قالدىرادى. ءبىراق، برود دوسىنىڭ وسيەتىنە «قيانات» جاساپ، «قورعان» رومانىن 1926 جىلى ميۋنحەندە ءبىرىنشى رەت باسىپ شىعارادى.
شىعارمانىڭ ك. اتتى باس كەيىپكەرى حالىق شوعىرلى قونىستانعان قاسىنداعى قورعاننىڭ باسقارۋىنداعى اۋىلعا كەلىپ، قوناق ۇيگە تۇسەدى. قوناق ۇيدە وتىرعان قورعاننىڭ باسشىسىنىڭ ۇلى ونى قوناق ۇيدەن قۋىپ شىقپاق بولادى. ءبىراق ك. ءوزىنىڭ جەر ولشەۋشى بولىپ جۇمىسقا شاقىرتىلعانىن، ءوزىنىڭ كومەكشىلەرىن كۇتىپ جۇرگەنىن ايتادى. قورعانعا رەسمي رۇقسات بولماسا كىرۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن بىلەدى. ءبىراز وتپەي وزدەرىن جەر ولشەۋشىنىڭ كومەكشىلەرىمىز دەپ اتاعان يەرەميا مەن ارتۋر پايدا بولادى. ءبىراق ك. ولاردى مۇلدە تانىمايتىن بولىپ شىعادى. باس كەيىپكەر ولگانىڭ كومەگىمەن سونىڭ قوناق ۇيىنە ورنالاسادى. سول جەردە قورعاننىڭ باستىعى كلاممنىڭ كوڭىلدەسى فريدامەن تانىسىپ، ونى ۇناتىپ قالادى. فريدا قوناق ۇيدەگى بۋفەتشىلىك جۇمىسىن تاستاپ، ك.-نىڭ ايەلى بولادى. ك. اۋىلدىڭ توپ باستىعىنا بارادى. ول: «بىزگە جەر ولشەۋشىنىڭ مۇلدە كەرەگى جوق»، – دەپ ايتادى. قورعاننىڭ اكىمىنەن توپ باسشىسىنا ك.-گە جۇمىس بەرۋ تۋرالى بۇيرىق كەلگەندە، ول «جەر ولشەۋشى كەرەك ەمەس» دەپ حات جازادى. ءبىراق قورعاننىڭ اكىمىنەن جاۋاپ حات كەلمەيدى. سەبەبى، توپ باسىنىڭ حاتى وعان بارعان، بارماعانى بەلگىسىز بولىپ قالادى. ك. جۇمىسسىز وتىرىپ قالادى. ونى جەر ولشەۋشى ەتىپ جۇمىسقا الماعانىمەن، توپ باسشىسى ونى ءمۇعالىم بولۋعا كوندىرەدى. ك. امالسىز كونەدى. ك.-نىڭ كلامممەن سويلەسكىسى كەلىپ، قوناق ءۇيدىڭ ماڭايىندا جولىن توريدى. ءبىراق كلامم بايقاتپاي كەلىپ، كەتىپ قالادى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ك. ءوزىن جۇمىستان شىعارعالى جۇرگەنىن سەزەدى. ءبىراق ك. بۇنىمەن كەلىسپەي، جۇمىس ورنىن ساقتاپ قالماق بولادى.
جالپى، كافكا ومىرىندە «سوت»، «امەريكا»، «قورعان» قاتارلى ءۇش-اق رومان جازعان. ءبىراق بۇل رومانداردىڭ ۇشەۋى دە تولىق اياقتالماي قالعان. وسى روماندارىنىڭ ىشىندە «قورعان» رومانىنىڭ كولەمى ەڭ ۇلكەن بولىپ، كافكانىڭ شىعارماشىلىق ءستيلى بارىنشا جەتىلگەن شىعارماسى. سىنشىلار تاراپىنان دا «ەڭ نەگىزگى شىعارماسى» دەگەن ات العان. ماكس برود بۇل روماندى «كافكانىڭ فاۋستى» دەپ باعا بەرگەن ەكەن.
روماندا باس كەيىپكەر ك.-نىڭ قورعانعا كىرۋ ءۇشىن تالپىنىستارى باياندالادى. روماننىڭ مازمۇنى وتە تەرەڭ جانە وقيعالارى اقىلعا سىيمايتىن بەينەدە سۋرەتتەلىپ، باسقاشا ءبىر دۇنيە كوز الدىمىزدا پايدا بولادى. روماندا رەالدىلىق پەن رەالسىزدىق، قالىپتى ءسات پەن ابسۋرد، قالىپتى ادامدار مەن «ءبىرتۇرلى ادامدار» شىعارمانىڭ ءون بويىنا ءسىڭىپ كەتكەن. كەيبىر سىنشىلار بۇل روماندى «سىرلى ساراي سەكىلدى جۇمباق، تۇسىنىكسىزدىگىمەن وقىرماننىڭ باسىن قاتىراتىن شىعارما» دەپ تە اتاعان. تاعى ءبىر شەتەلدىك سىنشى رومان تۋرالى بىلاي دەگەن ەكەن: «قورعاندى» وقىعان ادام بىرنەشە بەت وقىعاننان كەيىن ءوزىن قالىڭ تۇمان ىشىندە ۇشىپ جۇرگەندەي سەزىنەدى. بۇل رومان ءتىلىنىڭ كۇردەلىلىگىنەن ەمەس، قايتا روماندا بەينەلەنگەن وقيعالاردىڭ تەرەڭ ابسۋردتىق ءتۇس الۋىندا».
روماندا كوپتەگەن جۇمباق ءتۇس العان وقيعالار كەزدەسەدى، قورعانداعىلار ەشقاشان جەر ولشەۋشىنى قابىلدامايدى. ءبىراق ونىڭ جەر ولشەۋشى ەكەنىن مويىندايدى. ك. ۇيدەن تاڭەرتەڭ شىعىپ، بىر-ەكى ساعات وتپەي ءتۇن بولىپ كەتەدى. قورعانعا قارايتىن كەنت كىشكەنە بولسا دا، ونى وتە كوپ ادام باسقارادى. ولاردىڭ سانىنىڭ كوپتىگى وزدەرى باسقاراتىن كەنتتىڭ حالقىنان دا كوپ. ولار تاڭنان قارا كەشكە دەيىن قولدارى ءبىر بوساماي قاربالاس جۇرەدى. باناباس دەگەن كەيىپكەر ءوزى قالاپ حات تاسۋشى بولادى. ول ءىس بىتىرەتىن ورىندا كۇن-تۇن دەمەي ءالى بەلگىسىز بولعان مىندەتتەردى كۇتىپ وتىرادى. كەيدە ءبىر كۇتكەندە بىرنەشە جىل كۇتەدى. ءبىراق ءبىر رەت بولسا دا حات تاسىمايدى. قالالىق ءىس ءبىتىرۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى كلامم ك.-عا حات جازىپ، ونىڭ ىستەگەن جۇمىستارىنا جوعارى باعا بەرەدى. ءبىراق ك. كلامم راقمەت ايتاتىنداي ەشقانداي جۇمىس تىندىرماعان بولاتىن. كەيىن بۇل حاتتاردىڭ بۇرىننان ارحيۆتە جاتقان ەسكى حاتتار ەكەنى سەزىلىپ قالادى. ك. ءارتۇرلى ايلا ويلاپ تاۋىپ، قورعانعا كىرمەك بولادى. ءبىراق كوز الدىندا تۇرعان قورعانعا جەتە الماي مىسى قۇريدى. قورعاننىڭ باستىعى كەنتتە تۇراتىن اماليا دەگەن قىزعا عاشىق بولىپ قالادى. ءبىراق اماليا قورعان باستىعىنىڭ تالابىن قابىل المايدى. سول كۇننەن باستاپ ولاردىڭ وتباسىن قىرسىق يەكتەيدى. قورعانداعى باسشىلار ولارعا جازا قولدانباسا دا، بۇلار وزدەرىنەن وزدەرى كەشىرىم سۇراپ بارادى.
رومانداعى وسىنداي جۇمباق تۇستار وقىرماندى قايران قالدىرادى. ءبىراق، جازۋشى مەن شىعارماداعى پەرسوناج بۇدان ەشقانداي اقىلعا سىيىمسىزدىقتى بايقامايدى. مىنە، وسىنداي ەشقانداي سۋبەكتيۆتى ءتۇس الماعان، تازا وبەكتيۆتى بايانداۋ ءتاسىلى تازا كافكالىق ءستيلدى قالىپتاستىرعان.
كافكانىڭ بارلىق شىعارمالارى وتە كۇردەلى ماندەردى ءوز ىشىنە الا وتىرىپ جازىلعان. «قورعان» رومانى ءدال سونداي شىعارما بولىپ، وقىرماندى باسقا ءبىر ەستەتيكالىق الەمگە جەتەلەيدى.
مىسالى، قورعان – قۇدايدىڭ جانە ونىڭ مەيىرىمىنىڭ سيمۆولى. ك. قورعانعا كىرەتىن جولدى ىزدەيدى جانە وسى ارقىلى رۋحىن قۇتقارعىسى كەلەدى. ءبىراق ونىڭ سونشالىقتى تىرىسۋىنىڭ ءبارى سەلگە كەتەدى. ويتكەنى قۇدايدىڭ ماحابباتىنا زورلىقپەن قول جەتكىزۋگە بولمايدى. ك. ادامدار دۇنيەسىنەن بويىن اۋلاق ۇستاعاندا عانا وعان جەتەتىن ەدى.
قورعان – بيلىكتىڭ سيمۆولى. مەملەكەتتىڭ بيلىك جۇيەسىنىڭ كىشىرەيتىلگەن بەينەسى. بۇل بيلىكتەگىلەر قاسىڭىزدا عانا كورىنىپ تۇرعانىمەن، ءبىراق حالىقتىڭ نازارىندا وعان جەتۋ مۇمكىن ەمەس. رومان بيۋروكراتيالىق ءتۇزىمدى اجۋا تىلمەن بەينەلەپ بەرگەن.
كافكا ءومىر سۇرگەن داۋىردە ەۋروپادا ەۆرەيلەردى قاتتى شەتكە قاققان ەدى. «قورعان» – ەۆرەيلەردىڭ بارار جەرى جوق، پاناسىزدىعىنىڭ سيمۆولى.
ك. اقيقات ءۇشىن كۇرەسەدى. ادامدار كۇرەسەتىن اقيقات ەركىندىكتى، ادىلەتتىلىكتى دە ءوز ىشىنە قامتيدى. ءبىراق بۇل – بەلگىسىزدىك باسىم دۇنيە. مەيلى، ءسىز قانشا تىرىسساڭىز دا اقيقاتتى تابا المايسىز، تىرىسقانىڭىزبەن ەڭ سوڭى جەڭىلىسپەنەن اياقتايدى.
ك. – قوعام تاراپىنان شەتكە قاعىلعان وقشاۋ ادام. ول جوعارى بيلىكتىڭ دە، تومەنگى حالىقتىڭ دا ساناتىنا كىرە المايدى. ول باستان-اياق بەيتانىس ادام بەينەسىندە قالادى. ك.-نىڭ بۇل ءحالى ارقىلى قازىرگى زامان ادامىنىڭ تاعدىرىن دا كورۋگە بولادى. ادامنىڭ الەۋمەتتىك قوعام ىشىندە جاساماي امالى جوق، ءبىراق قوعام ونى ءوز ىشىنە تارتپاي سىرتقا تەبەدى. ونى قابىل المايدى.
«قورعاندا» كافكا مەن اكەسىنىڭ اراسىنداعى قايشىلىق كورسەتىلگەن. قورعان – كافكانىڭ اكەسىنىڭ سيمۆولى. ك. قورعانعا كىرمەكشى بولادى، ءبىراق كىرە المايدى. وسى ارقىلى بالا مەن اكە اراسىنداعى قايشىلىقتى اشىپ بەرگەن.
رومان تۋراسىندا بەينەلەنگەن سيمۆولدىق پايىمداۋلار مۇنىمەن بىتپەيدى. ءبىراق بۇل پايىمداۋلاردىڭ ەشقايسىسىن قاتە دەۋگە كەلمەيدى. كافكانىڭ شىعارمالارىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى ماسەلەنى ورتاعا قويادى، ول تۋرالى جاۋاپ ىزدەمەيدى.
كافكا – رەاليزمدى تەرىسكە شىعارعان تالانت يەسى. ول ابسۋردتىق سەزىم ارقىلى ءتۇس سەكىلدى دۇنيەنىڭ شىندىعىن اشىپ بەرگەن. كافكا: «مەن جازعان دۇنيەلەر ءبىر كۇنى بولماي قويمايدى» (دوسى ماكس برودعا جازعان حاتىنان) دەگەن. كافكانىڭ ايتقانى از ۋاقىت وتپەي-اق بىلىنە باستادى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا كوپتەگەن ادامدار كافكانىڭ شىعارمالارىنداعى كەيىپكەرلەر سەكىلدى جاعدايعا تۇسكەن. «سوعىس جانە سوعىستان كەيىنگى رەالدىلىققا بولعان ۇمىتسىزدىك، بۇرىنعى رومانتيكالىق قيالداردى لاقتىرىپ تاستاۋ، وندىرىستىك، تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەرگە ۇمتىلۋ... ءبىر جەرگە شوعىرلانعان بيلىك جۇيەسىنىڭ جاعدايى... مىنە، وسىنىڭ ءبارىن كافكانىڭ الدىن الا ايتقان حيكمەتتەرىنەن تابۋعا بولادى. ماكس برود: « قافكانىڭ «قورعان» رومانى – دۇنيەنىڭ كىشىرەيتىلگەن نۇسقاسى. روماندا ۇقساس ءبىر تيپكە تاۋەلدى ادامداردىڭ ءومىر ءۇشىن كۇرەستەرى تەرەڭ بەينەلەنگەن. ءار وقىرمان ءوز جان دۇنيەسىن شىعارمادان كورگەندىكتەن، كافكانىڭ «قورعان» رومانىندا بەينەلەنگەن وبرازدارى حاراكتەرىنەن القىپ شىعىپ، ءار ادامنىڭ ءوز تۇرمىسىن ءدال بەينەلەيتىن شىعارماعا اينالعان»، – دەيدى.
كافكا جازعان نارسەلەر ءبۇتىن ادامزات ءۇشىن ورتاق بولعاندىقتان، ونىڭ شىعارمالارى سول ءۇشىن كەڭ تارالعان. كەيبىرەۋلەر كافكانى «ەڭ تۇسىنىكتى شىعارما جازاتىن جازۋشى» دەپ اتاۋى دا تەگىن ەمەس.
«سولاقايلار» ادەبي كلۋبى
