1912 جىلى 16 ناۋرىزدا كافكا ءوز كۇندەلىگىنە: «بۇگىن-ەرتەڭ شامام جەتەتىندەي كولەمدى جۇمىس باستايمىن. ءالىم جەتكەنشە ودان باس تارتپايمىن»، – دەپ جازادى. سول جىلى 9 مامىردا: «بارلىق ۇرەيگە قاراماستان روماننان قول ۇزبەدىم»، – دەپ قوسادى ول كۇندەلىگىنە. اڭگىمەنىڭ اۋانى جازۋشىنىڭ «امەريكا» دەگەن اتپەن تانىمال، جۇمىستىق اتاۋى «ءىز-تۇزسىز جوعالعان» («پروپاۆشيي بەز ۆەستي») رومانى تۋرالى. ءبىرىنشى ءبولىمى «كوچەگار» 1913 جىلى باسىلىپ شىققان.
«امەريكا» – وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن «جول رومانىنا» ءتان. شىعارما بويىنا كەيىپكەر ءبىر كەڭىستىكتەن ەكىنشىسىنە جىلجىپ وتىرادى. ەندى ءبىر ماعىنادا بۇل روماندى تاربيەلىك دەپ ساناۋعا دا بولادى. كافكانىڭ گەتەنىڭ تالانتىنا باس يگەنى بەلگىلى، ال ءوزى: «امەريكانى» «تىكەلەي ديككەنسكە ەلىكتەۋ»، – دەپ ايتاتىن. جوعارىدا اتالعان ەكى قالامگەر ايگىلى تاربيەلىك رومانداردىڭ اۆتورى ەكەنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك («گودى ۋچەنيا ۆيلگەلما مەيستەرا» گەتە. «ديەۆيد كوپپەرفيلد» چ. ديككەنس)
كافكا روماننىڭ جەلىسى بولاتىن وقيعانىڭ كۆينتەسسەنسياسىن العاشقى ابزاستا-اق وقىرمانعا جەتكىزەدى. قىزمەتشى ايەلدىڭ، ون التى جاسار كارل روسماندى ازعىرىپ، ودان جۇكتى بولعانى ءۇشىن اتا-اناسى ونى امەريكاعا جەر اۋدارتادى. مىنە، ول كەمەدە، نيۋ-يورك كەمەجايىنىڭ الدىندا، جاڭا ءومىردىڭ تابالدىرىعىن اتتاعالى تۇر.
جاعاعا جاقىنداعان سايىن كارل 1886 جىلى بوي كوتەرگەن ەركىندىك ەسكەرتكىشىن بايقايدى. وسى سويلەمدەر ارقىلى رومانداعى وقيعالار ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا ورىن الاتىنىن اڭعارۋعا بولادى. الايدا ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ وزىندە شىنايى امەريكا مەن كافكا قيالىنداعى امەريكانىڭ وبرازدارىنىڭ اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتار بايقالادى. مىسالى، ەركىندىك ەسكەرتكىشى شىنىمەن نيۋ-يورك كەمەجايىنان كورىنەدى، ءبىراق روماندا ەسكەرتكىشتىڭ قولىندا شىراقتىڭ ورنىنا قىلىش بەينەلەنگەن. پوللاندەر دەگەن باي كاسىپكەر قۇرىلىسى اياقتالماعان، ەلەكتر قۋاتى جوق ۇيدە تۇرادى، ال وعان قىزمەت ەتەتىن قارت كوبىرەك ەۋروپانىڭ كلاسسيكالىق ساراي قىزمەتشىسىنە ۇقسايدى. ومىراۋلارى وردەنگە تولعان كەمە كاپيتاندارى ساپىسىن تاستامايدى، ال پورت شەنەۋنىكتەرى ارنايى قارا مۋنديرمەن جۇرەدى، ءبىراق وسى ارادا امەريكادا ۋنيفورما دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى بىزگە بەلگىلى نارسە.
تاعى ءبىر نارسە ول نيۋ-يوركتەگى رەمزەس ەلدىمەكەنى، ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا ونداي ەلدىمەكەننىڭ بولماعانى. شىعارما باسىندا كەڭىستىك نيۋ-يورك دەپ بەلگىلەنسە، كەيىن ول كەڭىستىك كافكانىڭ قيالىنداعى الەممەن الماسادى.
وسىعان بايلانىستى العاشقى روماننىڭ وقيعالارى امەريكادا ءوربيدى دەپ ويلاۋدىڭ قاجەتى جوق. زەرتتەۋشى ر. كورستتىڭ ايتۋى بويىنشا: «كافكانىڭ الەمى ادام مەن تابيعاتتىڭ بىرىگۋىن بەينەلەمەيدى، ول ونىڭ جالعىزدىعىن الدىڭعى پلانعا شىعاراتىن سەناريي سياقتى». ەسكەرتكىشتىڭ قولىنداعى قىلىشتى كارل روسماننىڭ كۇن استىنان ورىن الۋ ءۇشىن كۇتىپ تۇرعان كۇرەستىڭ سيمۆولى رەتىندە قاراۋعا بولادى. كافكانىڭ قيالىنداعى امەريكانىڭ وبرازى بىزگە تانىس مۇمكىندىگى شەكسىز، ارماندار ورىندالاتىن ال جالاڭاياق بالالار ميلليونەر بولادى دەگەن مەملەكەتكە مۇلدەم ۇقسامايدى. كافكانىڭ امەريكاسى كەدەيلەر مەن جۇمىسسىزداردىڭ مەكەنى جانە ول جەردەگى ادامدار ەۋروپالىقتاردان گورى باقىتسىزداۋ.
جالعىزدىق، مازاسىزدىق كافكا ءۇشىن جات سەزىم ەمەس. مىسالى، 1911 جىلى 16 جەلتوقساندا كۇندەلىگىندە: «مەن اينالامداعى بارلىق زاتتاردان، شىعۋعا ۇمتىلمايتىن بوس كەڭىستىكتەن بولىنگەنمىن»، – دەپ جازىلعان. ال 1921 جىلدىڭ قازانىندا وكىنىشپەن: «بارلىعى قيال: وتباسى، قىزمەت، دوستار، كوشەلەر؛ شىندىقتان الىس الدە شىندىققا جاقىنىراق قيال؛ تەك سەنىڭ ەسىك، تەرەزەسى جوق كامەرانىڭ قابىرعاسىنا باسىڭدى ۇرعانىڭ عانا شىندىققا جاناسادى»، – دەيدى.
ءحىح-حح عاسىر ارالىعىندا باعىتى مەن ماقساتىن جوعالتقان جازۋشىنىڭ الەمدى سەزىنۋ سەبەبىنەن شىعارمانىڭ كەڭىستىگى كۇڭگىرت، تۇيىق بولىپ قالعان. كارل روسمان، باسقا دا كەيىپكەرلەر ۇنەمى شىعا المايتىن شەكسىز دالىزدەر دە، باسپالداقتار دا، شىرمالانعان جولدار دا اداسىپ جۇرەدى.
«امەريكا» رومانىن تۇسىنۋگە كومەكتەسەتىن ماڭىزدى دەتال – كەمەنىڭ وبرازى. ءبىر جاعىنان ول ىزدەۋ، ساياحاتتاۋ، ال ەكىنشىدەن امان قالۋ سيمۆولىمەن بايلانىستى (نۇح كەمەسىن ەسكە تۇسىرەيىك)، ال ۇشىنشىدەن اللەگوريالىق ءۇش بەينەنىڭ ءبىرى ءۇمىت تۋرالى تامسىلدە العاشقى تەڭىز ساياحاتتارى جاقسىلىققا دەگەن ۇمىتپەن جاسالعان.
كارل روسمان ءۇشىن كەمە، ەسكى پاتريارحالدى الەمنەن جاڭا مەكەنگە كەتەتىن، ءوز كۇنىن ءوزى كورەتىن، اتا-انا ۇيىنەن ءبولىنىپ شىعىپ، جاڭا ومىرگە جەتەلەيتىن ءدالىز سياقتى. بۇل – بەيقام ءومىر مەن كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ جانە ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسىنداعى وتكەل.
كارل روسمان جولعا اتتاناردا (ءوز ەركىمەن بولماسا دا) ماتەريالدى يگىلىكتى، تۇراقتىلىقتى، الەۋمەتتەن قورعاناتىن جولدى ىزدەپ تابۋدى اڭسايدى. كەمە ول ءۇشىن عاجاپ ءومىردىڭ سيمۆولى رەتىندە كورىنگەنمەن، قۇتىلۋدىڭ سيمۆولى بولا المادى. نۇح كەمەسى، باسقا دا تۇيىق كەڭىستىك سياقتى كافكانىڭ قابىلداۋىندا اباقتى عانا بولعان. ميلەنا ەسەنسكاياعا جازعان حاتىندا ول، ادامداردى الەمگە جولدانعان، ءبىراق گۇلدەنگەن تەرەكتىڭ بۇتاعىن تاپپاي قايتادان قاراڭعى كەڭىستىككە ورالعان كوگەرشىنگە تەڭەيدى.
تابانىن توزدىرىپ، ءوزىن جاڭا ومىردە تاپپاي جۇرگەنى، كارلدىڭ بولجامدى ءولىمى جوعارىدا جازىلعان كەمە سيمۆولى كوڭىلدى قالدىرادى.
«ءبىرىنشىسى ايىپتى، ەكىنشىسى كىنادان تازا روسمان مەن ك. اياعىندا ەكەۋى دە ولىممەن جازالانادى. ءبىراق كىنادان تازا كەيىپكەردىڭ ءولىمى جەڭىل بولدى، ونى اجال قۇشتى دەگەننەن گورى ومىردەن الاستاتىلعان دەسەك دۇرىس بولار» دەپ جازادى كافكا كۇندەلىگىنە.
ءبىرىنشى بولىمدە كارلدى عاجايىپتىڭ قۇدىرەتىمەن تاۋىپ الىپ، ءوزىنىڭ باۋىرىنا باسقان اعاسىنىڭ ءۇيى دە كەمەگە ۇقسايدى. ەندى بالانىڭ تاعدىرىنا ءقاۋىپتى ەشتەڭە جوقتاي كورىنەدى، اعاسى باي، جومارت جانە كارلعا دەگەن نيەتى دە رياسىز، ءبىراق ءبىز كافكانىڭ الەمىندە ەكەنىمىزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. بۇل جەردە تۇراقتى ءارى سەنىمدى ەشتەڭە جوق. ءتىپتى اعاسىنىڭ ءۇيىنىڭ قۇرىلىمىندا كەيىپكەردىڭ جالعىزدىعىن اڭعارتاتىن ويلار بار. توعىز قاباتتى عيماراتتىڭ ءۇش قاباتى تولە، ال قالعان جوعارعى قاباتتارىندا اعاسىنىڭ فيرماسى ورنالاسقان. ەگەر زاماناۋي ولشەم بىرلىككە سالساق بۇنداي ۇلكەن ۇيىمدا كوپتەگەن كانتورلار، جۇمىس سەحى مەن شەبەرحانالارى بار ورتا بولۋى كەرەك. تومەنگى قاباتتا قارا جۇمىسشىلار، ودان جوعارى قاراپايىم قىزمەتكەرلەر، ال ۇستىندە ءۇيدىڭ يەسى تۇراتىن سياقتى. بۇل جوعارعى پالۋباعا ساناۋلى ادامعا شىعۋعا رۇقسات ەتىلگەن، ال تومەندە قاراپايىم ادامدار ورنالاساتىن كەمەنىڭ قۇرىلىمىنا ۇقسايدى.
سيۋجەت بويىنشا ەكىنشى ءبولىمنىڭ اياعىندا كارل، اعاسىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان كاسىپكەر پوللاندەرمەن بىرگە ونىڭ جەكەجايىنا بارادى. ورتالىقتا ول «بويلارىن كەشىگەم دەگەن قورقىنىش سەزىمى بيلەگەن، اپتىققان، ءبىر-بىرىن يتەرىپ تەاتردىڭ ەسىگىنە اعىلعان توبىردى» كورەدى، ال كوشەنىڭ بويى كوتەرىلىس جاساعان مەتالشىلارعا تولى ەدى.
«تروتۋارلار مەن كوپىرلەردەن دامىل تاپپاعان ادامداردىڭ شۋىنا ۇقسامايتىن بوتەن قۇبىلىستىڭ شۋلاعان داۋىسى». كافكا ءۇشىن ادامدار شىنىمەن بوتەن، بەرەكەسىز بىلىق بولىپ تابىلادى، ال كارل بىلمەستىكپەن سول بىلىققا باسىمەن سۇڭگيدى، سەبەبى ونىڭ جالعىز (بالكىم ۋاقىتشا، تۇراقتى ەمەس بولسا دا) پاناسى – اعاسىنىڭ ءۇيى – ەندى ول ءۇشىن جابىق. بالكىم سول جەردە قالعاندا كافكانىڭ ەكىنشى رومانىنداعى كەيىپكەر سياقتى بولار ما ەدى، ءبىراق، ول ۇلگىلى قىزمەتكەر، قۇرمەتتى ازامات بولسا دا «سوتىنان» قۇتىلا المادى عوي؟
مۇمكىن، كارل اعاسىنىڭ ۇيىنەن كەتۋ ارقىلى يوزەف ك-نىڭ رۋحاني ولىمىنەن قۇتىلعان شىعار؟
كولىكتە وتىرعاندا كەيىپكەر «قاباعان يتتەر كۇزەتكەن، قابىرعالارى مىقتى، جاپ-جارىق، جايلى ءۇيدىڭ قۇرمەتتى قوناعى بولامىن» دەپ ۇزدىگەدى، ءبىراق ول، حاوس جايلاعان، شەكسىز، كۇڭگىرت لابيرينتتەن شىعادى.
كوڭىلى سۋ سەپكەندەي باسىلعان كارل پوللاندەردىڭ ۇيىنەن تەزىرەك كەتۋگە ۇمتىلادى، الايدا ول وڭايعا سوقپايدى. ءوزىنىڭ بولمەسىن كورسەتكىسى كەلگەن پوللاندەردىڭ قىزىمەن ۇرسىپ قالعاننان كەيىن ول «ۇلكەن ۇيدەن» قايتار جولدى تابا المايدى. ءبىر كەزدە ءتىپتى، ءدالىز دومالاق ەمەس پا دەپ تە كۇماندانادى. ءبىر جاعىنان بۇل بوس، قاراڭعى لابيرينت ۇرەي تۋدىرىپ ونى شاتاستىرادى، كەيىپكەر ءوزىن تۇرمەدە جۇرگەندەي سەزىنەدى. «قارعىس اتقىر» دالىزدە جارىقتىڭ، تەرەزەنىڭ، دىبىس پەن قانداي دا ءبىر باعداردىڭ جوقتىعى ءبىرىنشى بولىمدەگىدەي كەيىپكەردىڭ كەرەكسىز، جالعىز قالعانى تۋرالى ويلارعا جەتەلەيدى. بۇل جاعدايدا جەكەجاي دا كەمە سياقتى، قاتال، نەمقۇرايلى قورشاعان ورتانىڭ پروەكسياسى.
اقىرى ول قوناقجايعا جول كورسەتىپ، پوللاندەر مىرزاعا كارلدىڭ نە ءۇشىن كەتۋ كەرەگىن تۇسىندىرەتىن ءۇي قىزمەتشىسىمەن كەزدەسەدى. سول كەزدە گرين مىرزا وعان اعاسىنان كەلگەن حات تۋرالى ەسكەرتىپ، ونى ساعات ون ەكى بولعاندا عانا بەرە الاتىنىن ايتادى. روسمان ساعات ون ەكى بولعانىن كۇتەدى، ال وقىرمان ول جەردە جازىلعان سويلەمدەر ونىڭ تاعدىرىن تۇبەگەيلى وزگەرەتىنىن سەزە باستايدى. ساعات ون ەكىدە كارلدا وزىنە تيەسىلى شابادان مەن جاتتاپ العان اعىلشىنشا سوزدەردەن باسقا ەشتەڭە قالماعانى راستالادى. ول قايتادان قاتىگەز، قاستىققا تولى الەمگە تاستالادى...
اۋدارعان سانجار بەكجان.
«سولاقايلار» ادەبي كلۋبى
