اۋىز سۋ ماسەلەسى ۋاقىت وزعان سايىن كۇردەلەنىپ جاتقانى بەلگىلى. اسىرەسە، ايماقتاردى تازا سۋمەن قامتۋ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي تۇر. ال قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى قالاسى – الماتىدا اۋىز سۋ تاپشىلىعىن شەشۋ شارالارى قالاي ۇيىمداستىرىلۋدا، وسى باعىتتا قانداي تەحنولوگيالار قولدانىلادى؟
بيىل ەل اۋماعىندا «قۋاتتى ايماقتار – ەل دامۋىنىڭ درايۆەرى» دەپ اتالاتىن ۇلتتىق جوبانى جۇزەگە اسىرۋ مەرزىمى اياقتالۋدا. الماتى – قازاقستاننىڭ ءجىو قۇرىلىمىنداعى ۇلەسى شامامەن 20 پايىزدى قۇرايتىن رەسپۋبليكانىڭ ەڭ كۇشتى ايماقتارىنىڭ ءبىرى. دەگەنمەن، قالادا الماتىنىڭ پوزيسياسىن السىرەتىپ، سول ارقىلى بۇكىل ەلگە تىكەلەي جانە جاناما اسەر ەتەتىن ءبىرقاتار ماسەلەلەر بار. سونىڭ ىشىندە 2 ميلليوننان استام حالقى بار مەگاپوليستى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماڭىزى زور بولىپ تۇر. ايتا كەتەرلىگى، وڭىرلەردى اۋىز سۋمەن قامتۋ جوعارىداعى باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋدا العاشقى تارماقتاردىڭ قاتارىندا.
قازاقستاننىڭ باسىم بولىگىندە سۋ تاپشىلىعى پروبلەماسى كۇردەلەنە تۇسكەن. سونىمەن بىرگە ەل تۇرعىندارى شوعىرلانعان ايماقتاردىڭ تابيعي-كليماتتىق جاعدايلارىنا بايلانىستى ءجيى كەزدەسەدى. الايدا، سۋ داعدارىسى ەلىمىزدىڭ ەڭ ءىرى قالاسى - الماتىدا كەزدەسىپ جاتسا، بۇل ماسەلەنىڭ ءتىپتى وتكىر ەكەنىن بىلدىرەدى. ويتكەنى، بۇل داعدارىس تابيعاتتىڭ وزگەرىسىنەن ەمەس، ينفراقۇرىلىمنىڭ جاي-كۇيىنەن تۋىنداپ وتىر.
الماتىنىڭ ءار اۋدانىندا سۋمەن قامتۋ پروبلەماسى بار. اسىرەسە، جاقىندا اننەكسيالانعان اۋماقتار سۋ تاپشىلىعىن انىق سەزىنۋدە. ماسەلەن، الاتاۋ، بوستاندىق، مەدەۋ، ناۋرىزباي جانە تۇركسىب اۋداندارىنىڭ 30 مىڭ تۇرعىنى ورتالىقتاندىرىلعان سۋ قۇبىرىنا، ال سول اۋدانداردىڭ 286 مىڭ تۇرعىنى كاناليزاسياعا قول جەتكىزە الماي وتىر. دەسە دە، بۇل ماسەلە ءتيىستى ينفراقۇرىلىمدى قالىپتاستىرۋ ارقىلى بىرتىندەپ شەشىلۋدە.
وتكەن جىلدىڭ جازىندا مەگاپوليستىڭ ەڭ تۇراقتى اۋدانى بولىپ كورىنگەن مەدەۋ اۋدانى تۇرعىندارى سۋسىز قالدى. انومالدى جوعارى تەمپەراتۋرا مۇزدىقتاردىڭ ەرۋىنە سەبەپ بولدى. سالدارىنان كىشى الماتى وزەنىندە سۋ دەڭگەيى كوتەرىلىپ، بۇل ءوز كەزەگىندە سەل تاسقىنىنىڭ ورىن الۋىنا اكەلدى. سۋدىڭ لايلىلىعىنىڭ كونسەنتراسياسى جوعارى بولعانى سونشا، مەدەۋ سۇزگى ستانساسى قارقىنعا شىداي الماي، ىستىق تەمپەراتۋراداعى جازدىڭ ەكى اپتاسىندا مەدەۋ اۋدانىنا بەرىلەتىن سۋدى ايتارلىقتاي ازايتۋعا تۋرا كەلدى.
ءبىراق قالاداعى سۋ تاپشىلىعىنىڭ ارتىندا تەك تابيعي سەبەپتەر عانا تۇرعان جوق. ماسەلەن، الماتىدا سۋمەن جابدىقتاۋ جۇيەلەرىنىڭ 55 پايىزى توزىپ كەتكەن، اعىندى سۋلاردى بۇرۋ جۇيەلەرىنىڭ توزۋى 56،9 پايىزدى قۇرايدى. وسىنداي كەلەڭسىز جاعدايلار تۋرالى شاعىمدار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنە دە جەتتى. سوندىقتان مەگاپوليستى سۋمەن قامتۋ ماسەلەسى ەرەكشە باقىلاۋعا الىندى.
مەگاپوليستىڭ سۋمەن جابدىقتاۋ جۇيەسىن ودان ءارى دامىتۋ ماقساتىندا «الماتى قالاسىنىڭ ەنەرگەتيكا جانە سۋمەن جابدىقتاۋ باسقارماسى» مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا كەلەسى جوبالار ازىرلەنىپ، جۇزەگە اسىرىلۋدا:
مەگاپوليستىڭ تاۋ ەتەگىندەگى اۋداندارى جەر ءۇستى وزەندەرىنىڭ سۋىمەن قورەكتەنەتىندىكتەن، وتكەن جىلعى پروبلەما قايتالانباۋى ءۇشىن جاۋاپتى باسقارما سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ بالاما نۇسقالارىن ازىرلەۋدە. وسىلايشا، «كاسكادتار» دەپ اتالاتىن رەزەرۆتىك سۋمەن جابدىقتاۋ سحەماسى قالىپتاستى - سۋ سورعى جابدىعى ارقىلى جەر استى كوزدەرىنەن بىرنەشە «قۇدىقتار» ارقىلى بەرىلەدى.
تاعى ءبىر جوبا «الماتى قالاسىنىڭ قوسىلعان اۋماقتارىنىڭ ينجەنەرلىك جەلىلەرىن دامىتۋ. ناۋرىزباي ءوڭىرىن (قارعالى) قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن سۋ قابىلداعىش قۇرىلىس پەن سۋ تازارتۋ ستانسياسىن سالۋ» دەپ اتالادى. «الماتى قالاسىنا ىرگەلەس ەلدى مەكەندەردىڭ ينجەنەرلىك جەلىلەرىن دامىتۋ. ناۋرىزباي ءوڭىرىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن اقساي وزەنىندە سۋ قابىلداعىش قۇرىلىس پەن سۋ تازارتۋ ستانسياسىن سالۋ» دەگەن جوبا دا ماڭىزدى بولعان سوڭ، قىرۋار قارجى قارالدى.
«بارلىق» سۋ الاتىن ستانسا جوباسىن ازىرلەۋ جانە سالۋ دا، «ەرمانساي» سۋ الۋ جانە سۋ تازارتۋ ستانسياسى» جوباسى دا مەگاپوليستەگى وسى ماسەلەنى ءبىرشاما شەشۋى ءتيىس.
بيىل الماتى قالاسىن سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ جانە كاناليزاسياعا 20 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى. ەندى وسى قارجىنىڭ جان-جاقتى يگەرىلۋىن زەردەلەپ كورسەك، مەدەۋ اۋدانىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىندەگى (كامەنسكوە ءۇستىرتى، كولساي، يۋبيلەينىي جانە مۇزتاۋ ىقشاماۋداندارى) تۇرعىندارىنىڭ سۋدى ۇزدىكسىز الۋى ءۇشىن بالقاش سۋ قويمالارى اعىمداعى جىلدىڭ مامىر ايىندا پايدالانۋعا بەرىلدى. بۇل سۋ قويمالارىندا «قاپتاج»، «باستاۋ» جەراستى سۋ العىشتارىنان جانە مەدەۋ سۇزگى ستانسياسىنان كەلەتىن سۋ جينالىپ، زالالسىزداندىرىلادى. سودان كەيىن ارنايى سورعىلار ارقىلى سۋ ماگيسترالدىق جەلىلەر بويىنشا كورسەتىلگەن شاعىن اۋداندارعا تاراتىلۋدا.
«1-ۋچاسكە»، No21 كلاستەرلىك سۋ العىش، No11، 12، 13، 14 ۋچاسكەلەر، «ترامپلين» سورعى ستانسياسى، «قاپتاج-1» سورعى ستانسياسى جەلىلەرى مەن سۋ شارۋاشىلىعى نىساندارىندا اپاتتى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى جالعاسۋدا. بۇل جوبا عيماراتتاردى رەكونسترۋكسيالاۋدى، سورعى جابدىقتارىن اۋىستىرۋدى، سۋ جانە ەلەكتر جەلىلەرىن قايتا قۇرۋدى كوزدەيدى. سونداي-اق قوسىمشا ءتورت گيدروگەولوگيالىق ۇڭعىما بۇرعىلانادى.
بوستاندىق، الاتاۋ جانە ناۋرىزباي اۋداندارىنىڭ تۇرعىندارىن تۇراقتى جانە ساپالى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ەكى سۋ-سورعى ستانساسى سالىنادى، تاعى ەكى سۋ-سورعى ستانساسىنىڭ جوباسى دا جۇرگىزىلۋدە. اعىمداعى جىلى قارعالى سۋ-سورعى ستانساسىن سالۋ جوسپارلانۋدا، مۇنىڭ قۋاتى – تاۋلىگىنە 15 مىڭ تەكشە مەتردى قۇرايدى ءارى تاۋسامالى، قارعالى، قاراعايلى، قۇرامىس شاعىن اۋداندارىندا تۇراتىن ناۋرىزباي اۋدانىنىڭ 50 مىڭ تۇرعىنىن تازا اۋىز سۋمەن قامتيدى.
ال اقساي سۋ-سورعى ستانساسىنىڭ قۋاتى – تاۋلىگىنە 22 مىڭ تەكشە مەتردى قۇرايتىن بولسا، قۇرىلىسى 2025 جىلى اياقتالادى دەپ كۇتىلۋدە. ول ناۋرىزباي اۋدانىنداعى اقجار، تاۋجولى، تاستىبۇلاق، تاۋسامالى، شۇعىلا شاعىن اۋداندارىنىڭ 100 مىڭ تۇرعىنىن تازا سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان. الماتى وبلىسى قاراساي اۋدانىنىڭ جاڭا-تۇرمىس جانە قىرعاۋىلدى اۋىلدارىندا تۇراتىن 15 مىڭ تۇرعىنى دا وسى سۋ قويماسىنان سۋ الاتىن بولادى.
ودان ءارى جوسپارعا سايكەس، ناۋرىزباي اۋدانىنىڭ 80 مىڭ تۇرعىنىن قامتيتىن قۋاتتىلىعى تاۋلىگىنە 43 مىڭ تەكشە مەترلىك «بارلىق» سۋ-سورعى ستانساسىنىڭ قۇرىلىسى بىتسە، قۋاتتىلىعى تاۋلىگىنە 9 مىڭ تەكشە مەتردى قۇراپ، 25 مىڭ ادامدى قامتيدى. وسى جوبا بويىنشا سمەتالىق قۇجاتتار قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك ساراپتامادان وتۋدە.
سونىمەن قاتار، قالا بيلىگى جوبالارداعى بارلىق قۇرىلىس-مونتاج جۇمىستارىنىڭ قاتاڭ كەستەگە ساي جۇرگىزىلىپ جاتقانىن ءجىتى قاداعالاپ، جوسىقسىز مەردىگەرلەرمەن كەلىسپەۋدى ماقسات ەتكەن. وسى جوبالاردىڭ بارلىعى جۇزەگە اسقاندا الاتاۋ، بوستاندىق جانە ناۋرىزباي اۋداندارىنىڭ 250 مىڭنان استام تۇرعىنى تۇراقتى اۋىز سۋعا قول جەتكىزەتىن بولادى.
ايتا كەتەيىك، قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى قالاسى الماتى سۋمەن التى كوزدەن قامتاماسىز ەتىلەدى: ءبىرىنشىسى، تاۋدان اعاتىن كىشى جانە ۇلكەن الماتى، قارعالى، اقساي وزەندەرى؛ ەكىنشى، الماتى جانە تالعار كوزدەرىنىڭ جەراستى سۋ كوزدەرى (384 ۇڭعىما).
الماتى تاۋلىگىنە شامامەن 700 مىڭ تەكشە مەتر سۋدى تۇتىنادى، قۋاتتىلىعى تاۋلىگىنە – 1،3 ميلليون تەكشە مەتر (وسىلايشا، تاۋلىكتىك قورى 600 مىڭ تەكشە مەتر سۋدى قۇرايدى).
مەگاپوليستە 3،6 مىڭ شاقىرىم سۋ قۇبىرى جانە 1،8 مىڭ شاقىرىم كارىز جۇيەسى بار.
قازىرگى ۋاقىتتا قالا تۇرعىندارىنىڭ 99،4 پايىزى ورتالىقتاندىرىلعان سۋمەن قامتۋعا قول جەتكىزدى. قالا بيلىگى بۇل كورسەتكىشتى 2024 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن 0،2%-عا (99،6 پايىزعا دەيىن) ارتتىرۋدى جوسپارلاپ وتىر. سونداي-اق جەلىلەردىڭ توزۋ دەڭگەيىن 53،8 پايىزعا دەيىن تومەندەتۋ جوسپاردا بار.
