قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قۇرىلعان كۇننەن بەرى الماتى وبلىسىندا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قۇرىلىپ، جۇمىس اتقارىپ كەلەدى. جالپى وبلىستاعى العاشقى ەتنومادەني ورتالىقتار وتكەن عاسىردىڭ 80-90 جىلداردا قۇرىلىپ، ەلىمىزدە اسسامبلەيانىڭ ءپروتاتيپى بولعان العاشقى جەتىسۋ حالىقتارىنىڭ اسسوساسياسى اتتى بىرلەستىك ۇيىمداستىرىلعان. وبلىستىق اسسامبلەيا قۇرىلعاننان كەيىن وڭىردەگى بارلىق ەتنومادەني ورتالىقتار اسسامبلەيانىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ ەنگەن.
قازىرگى تاڭدا الماتى وبلىسىنداعى ەتنومادەني بىرلەستىكتەردىڭ سانى 70-تەن اسقان. ولاردىڭ 23ء-ى وبلىستىق، قالعانى اۋدان جانە قالالىق دەڭگەيدە قىزمەت اتقارادى. مۇنداعى قحا حاتشىلىعى وبلىس اكىمدىگىنىڭ ءبولىمى بولعانىمەن، اسسامبلەيانىڭ جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن 2008 جىلدان بەرى «دوستىق ءۇيى – قوعامدىق كەلىسىم ورتالىعى» جۇمىس اتقارىپ كەلەدى.
بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اسسامبلەيانىڭ بارلىق ءىس-شارالارى دوستىق ءۇيى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. سوندىقتان دا، ەتنومادەني ورتالىقتاردىڭ باستامالارى مەن ءىس-شارالارى ادىستەمەلىك كەڭەستە تالقىلانىپ، جىلدىق جوسپارعا ەنگىزىلەدى. سونداي-اق، اسسامبلەيا جانىندا قوعامدىق كەلىسىم كەڭەستەرى جۇمىس ىستەيدى. ول وبلىستىڭ 19 اۋدان-قالاسىنداعى ەلدى مەكەندەردە، وڭىردەگى ءىرى كاسىپورىنداردا دا قۇرىلعان. قوعامدىق كەلىسىم كەڭەسى – كەز كەلگەن تۇيتكىلدى ماسەلەنى تالداپ، اۋىلدىق، اۋداندىق وكرۋگ نەمەسە قالالىق اكىمدىگىنە كومەك بەرە الادى.
كەيدە مەملەكەتتىك مەكەمەلەر تاراپىنان شەشىلمەگەن جاعدايلارعا قوعامدىق نەگىزدە تالداۋ جاساپ، ۇسىنىستارىن جەتكىزۋگە مۇمكىندىكتەرى بار. ناقتىراق ايتساق، كەز كەلگەن ەلدى مەكەننىڭ سانيتارلىق تازالىعىنان باستاپ، سول قوعامداعى حالىق بىرلىگى مەن ىنتىماعىن ارتتىراتىن، جاستار جانە تاعى باسقا ماسەلەلەردى وسى قوعامدىق كەلىسىم كەڭەسى ارقىلى تالقىلانىپ وتىرادى.
بۇعان قوسا، وبلىستىق اسسامبلەيا جانىندا انالار كەڭەسى جۇمىس اتقارادى. كەڭەستىڭ بارلىق اۋدان، قالالاردا قۇرىلعان فيليالدارى بار.
ال الماتى وبلىستىق «ۆايناح» شەشەن-ينگۋش قوعامدىق-مادەني بىرلەستىگى 1989 جىلى قۇرىلىپ، 16 جىل بويى ورتالىق جۇمىسىن قازاقستان جۋرناليستەر اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى سىيلىعىنىڭ يەگەرى، وبلىستىق اسسامبلەيا جانىنداعى جەتەكشى جۋرناليستەر كلۋبىنىڭ جەتەكشىسى اتساليم يديگوۆ باسقارعان. كەيىنىرەك ەتنومادەني بىرلەستىك ءتوراعاسى ۆاحا سۋرحايەۆ، راحمان يسلاموۆ باسشىلىق ەتىپ، بۇگىندە ورتالىقتى ادام بويسايەۆ باسقارىپ وتىر. ونىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى تاڭدا بۇل ەتنومادەني بىرلەستىكتىڭ اتقارىپ جاتقان ءىس-شارالارى وتە كوپ.
– بىزدە جىل باسىندا قويىلعان جوسپارلار بويىنشا مەملەكەتتىك مەرەكەلەر جانە ۇلتتىق مەيرامداردى قوسا العاندا 30-دان اسا شارالار ۇيىمداستىرىلىپ وتىرادى. قوعامدىق كەلىسىم جايىن ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا شالعاي اۋداندار مەن ەلدى مەكەندەردەگى شەشەن ۇلتىنىڭ وكىلدەرىن جيناپ، ۇلكەن جيىن وتكىزۋ الداعى جوسپارىمىزدا بار. سونداي-اق، وڭىرىمىزدەگى قازاق بالالارىن شەشەنستان جەرىنە اپارىپ، سول جاقتاعى جاستارمەن تانىستىرۋ ارقىلى ەكى ەل جاستارىنىڭ اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناسىن نىعايتۋعا ۇلەس قوسقىمىز كەلەدى. سەبەبى، شەشەن ۇلتىنىڭ باسىنان وتكەرگەن قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە قازاق حالقى ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي باۋىرىنا باسىپ، جاقىن تارتقان. بارىمەن ءبولىسىپ، قيىنشىلىقتى بىرلىكتە كوتەرگەن. باۋىرمال قازاق ۇلتىنىڭ وسىناۋ ءبىر كەڭپەيىلدىگىن شەشەن ۇلتى ءارقاشان ەسىندە ساقتاپ، العىسىن بىلدىرەدى – دەيدى ادام بويسايەۆ.
وڭىردەگى شەشەن-ينگۋش ەتنومادەني بىرلەستىگىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – ەتنوسارالىق كەلىسىمدى ساقتاپ، ايماقتا تۇراتىن باسقا ەتنيكالىق توپ وكىلدەرىمەن قوعامدىق بايلانىستى جانە مادەنيەتتى دامىتۋ، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ يدەيالارىن جۇزەگە اسىرۋ بولىپ تابىلادى.
جىل سايىن «ۆايناح» بىرلەستىگى شەشەندەر مەن ينگۋشتاردىڭ دەپورتاسيالانۋ كۇنىنە ارنالعان قايىرىمدىلىق اكسيالارىن ۇيىمداستىرادى. باسقارما مۇشەلەرىنىڭ دەمەۋشىلىك قولداۋىنىڭ ارقاسىندا داستۇرگە سايكەس 23 اقپاندا ستاليندىك رەپرەسسيالاردىڭ جازىقسىز قۇرباندارىن ەسكە تۇسىرەتىن ارنايى كەش تە وتكىزىلىپ تۇرادى.
ەتنومادەني ورتالىقتىڭ جاستار قاناتى مادەنيەتتىڭ تانىمال قازاقستاندىق جانە شەشەن-ينگۋش قايراتكەرلەرىنە ارنالعان شىعارماشىلىق كەشتەر ۇيىمداستىرۋ دا داستۇرگە اينالعان.
2003 جىلى لالا يديگوۆانىڭ جەتەكشىلىگىمەن تاعى دا ءبىر شىعارماشىلىق ۇجىم – وبلىستىق جانە قالالىق حورەوگرافيالىق بايقاۋلاردىڭ لاۋرەاتى «دايموحك» ءانسامبلى قۇرىلسا، قۇرامى جونىنەن كوپەتنوستى قۇرىلتايشىلار توبىنىڭ باستاماسىمەن 2006 جىلى تالدىقورعاندا شەشەن مادەنيەتى مەن رۋحاني مۇراسىن قولداۋ اياسىنداعى «زامان» قورى جاساقتالدى. قوردىڭ مىندەتى – ۆايناحتاردىڭ تاريحىن، مادەنيەتى مەن ءتىلىن تۇلەتۋ، داستۇرلەر مەن عۇرىپتاردى، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋ. سونداي-اق، قور قىزمەتىنىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى – بارلىق ەتنوس وكىلدەرى اراسىنداعى دوستىقتى، بىرلىك پەن كەلىسىمدى نىعايتۋعا ىقپالداسۋ بولىپ تابىلادى.
سالتاناتتى كەشتە ءسوز العان الماتى وبلىستىق كحا ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، حاتشىلىق مەڭگەرۋشىسى عابيت تۇرسىنباي فورۋمدى ۇيىمداستىرۋشىلارعا العىسىن جەتكىزدى.
– بىرلەستىك ۇلتتىق داستۇرلەردى قايتا تۇلەتىپ ساقتاۋدا، شەشەن جانە ينگۋش حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن ءتىلىن ۇيرەنۋگە باعىتتالعان مادەني-اعارتۋشىلىق جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرۋدا زور ۇلەس قوسىپ كەلەدى. بىرلەستىك وكىلدەرى رەسپۋبليكادا ازاماتتىق قوعام قالىپتاستىرۋدىڭ وزەكتى پروبلەمالارى جونىندەگى بۇقارالىق پىكىرتالاستار مەن دوڭگەلەك ۇستەلدەرگە بەلسەندى تۇردە قاتىسىپ، باسقا دا ەتنومادەني ورتالىقتارىمەن بىرگە «ۆايناح» قحا ۇيىمداستىرعان بارلىق مەملەكەتتىك شارالارعا اتسالىسادى. سونداي-اق، ءارتۇرلى كەشتەر مەن كورمەلەر، ءتۇرلى شارالار وتكىزۋدە وتە بەلسەندى، – دەدى ول ءوز سوزىندە.
وسىدان سوڭ وبلىستىق قحا جانىنداعى «ۇلاعات» اقساقالدار كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى سۆەتلانا گايتوۆا مەن «ۆايناح» شەشەن-ينگۋش قوعامدىق-مادەني بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى ادام بويسايەۆ ءسوز الىپ، جۇرەكجاردى لەبىزدەرىن ءبىلدىردى. شارا سوڭى مەرەكەلىك كونسەرتكە ۇلاستى.
بالجان قايرات قىزى، الماتى وبلىسى.
