– اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىنا دەم بەرۋ ءۇشىن اۋىل تۇرعىندارىنا تەڭدەسسىز مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارى قولعا الىنۋدا.
مىسالى، جەردى جالعا العان قازاقستان ازاماتتارى اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتتاعى جەرلەردى جەڭىلدەتىلگەن باعامەن ون جىلعا دەيىن ءبولىپ تولەۋ قۇقىعىمەن جەكەمەنشىككە ساتىپ الا الادى.
بىزدەگى مەنشىك يەلەرى مەن جەردى پايدالانۋشىلار اۋىل شارۋاشىلىعى نىساندارى مەن وعان قاجەتتى ينفراقۇرىلىمداردى سالۋ قۇقىعىن پايدالانا الادى.
بۇرىن اۋىل حالقىنىڭ ونداي مۇمكىندىكتەرى بولماعان.
جەر ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزدىڭ سۇبەلى ەكونوميكالىق اكتيۆىنە اينالادى جانە بۇل اۋىلداعى ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن جەكەمەنشىككە بەرۋ بۇل سالانىڭ دامۋىنا اسا قۋاتتى سەرپىن بەرەدى.
زاڭنىڭ جاڭا نورمالارى اگروونەركاسىپ سالاسىنىڭ، فەرمەرلەردىڭ، شارۋا قوجالىقتار جۇمىسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن تالقىلانعان جانە ول اۋىل مۇددەسىن قورعاۋدان تۋىنداعان.
جەر شەتەلدىكتەرگە ساتىلعان ەمەس، ساتىلىپ جاتقان جوق، ساتىلمايدى دا. شەتەلدىكتەر جەر تەلىمدەرىن تەك قانا شەكتەۋلى مەرزىمگە جالعا الا الادى.
سونىمەن بىرگە ۇكىمەت شەتەلدىكتەرگە ۋاقىتشا جالعا بەرىلۋى مۇمكىن جەر تەلىمدەرىنىڭ اۋقىمىنا شەكتەۋ قويادى.
جەردى ءتيىمسىز پايدالانۋ فاكتىسى انىقتالعان جاعدايدا ونى ماجبۇرلەپ قايتارىپ الۋعا دەيىن باراتىن قاتاڭ اكىمشىلىك شارالار قولدانىلاتىن بولادى.
تەك قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى مەن مەملەكەتتىك ەمەس زاڭدى تۇلعالارىنىڭ عانا اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتتاعى جەرلەرگە جەكەمەنشىك قۇقىعى بار.
ءوز جەرىمىزگە يەلىك ەتۋ قۇقىعى تەك قانا قازاقستان حالقىنا تيەسىلى. بۇل – مىزعىمايتىن قاعيدات جانە ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ ناقتى ۇستانىمى.
باقىتجان ەرتايەۆ، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى:
– جەرلەر بۇرىن دا شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىلەتىن. ءبىراق وندا مەرزىمى 10 جىل بولعان. سوڭعى وزگەرىس بويىنشا بۇل مەرزىم 25 جىلعا ۇزارتىلدى. وسى ون بەس جىلدى قوسقانىمىز، جەرلەردى دۇرىس قولعا بەرىپ، اگرارلىق شارۋاشىلىق جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك جاساۋ. اۋىل شارۋاشىلىعى ماماندارى بىلەدى، جەرگە تىڭايتقىش توگۋ كەرەك. سۋلاندىرۋ جۇيەسىن جولعا قويۋ كەرەك. ونىڭ بارىنە سالىنعان قارجى قايتۋى ءۇشىن ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى. ايتپەسە، كەيبىر جەرلەر بار، مال دا جايۋعا كەلمەيدى. ونى نە ىستەۋ كەرەك؟
جەر كودەكسىن دۇرىس قاراپ شىعۋ كەرەك. سوندا جۇرت الىپقاشپا سوزگە ەرگەندەرىن سەزىنەدى. قاسيەتتى جەر-انا دەگەن ءسوزدى بەكەر ايتپايمىز. مەن ەل پەرزەنتى رەتىندە ەلىمە ايتارىم – جەر ساتىلمايدى. ساتپايمىز. وعان قاقىمىز جوق! بۇل – بولاشاقتىڭ مۇراسى. ءبىراق ول جەردى جايناتۋ، جاعدايىن جاساۋ ءبىزدىڭ پارىزىمىز.
يگور جابياك، قاراعاندى وبلىسىنداعى شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى:
– جەر تۇرا بەرسە، تۇرالاپ قالادى. وعان كۇتىم جاساساڭ، جاينايدى. مەنىڭ يەلىگىمدەگى وسى جەردە بيداي وسەدى دەگەنگە ەشكىم سەنبەگەن. جەردى ايالاپ، قۇنارىن كوتەرسەڭ، جەمىسىن بەرەدى. جەرمەن جۇمىس ىستەۋدەن ارتىق قاسيەتتى ءىس جوق دەۋگە بولادى. جاساعان كۇتىمىڭ قانشالىقتى كوپ بولسا، بەرەتىن قايتارىمى سونشالىقتى مول بولادى. قازاقستاندا يگەرىلمەگەن، قۇنارلى جەرلەر جەتەرلىك. قور بولىپ، بوس جاتقان جەردى كورسەم، جۇرەگىم سىزدايدى. جەر كودەكسىندەگى وزگەرىستەر اگرارشىلاردىڭ جەرگە باسقاشا قاراۋىنا ىقپال ەتەدى.
ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى:
– شۇرايلى جەرىمىزدى بوس شاڭداتپاي، كادەگە جاراتۋ كەرەك. جايىلىم قۇر جاتىپ، قۇنارىنان ايىرىلعانشا، يەسى تابىلىپ، ءونىم بەرگەنى مەملەكەتكە دە، حالىققا دا الدەقايدا پايدالى. سوندىقتان دا جەر كودەكسىنە ەنگىزىلگەن وزگەرىستەردەن ەشقانداي دا استار ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق.
2003 جىلى قابىلدانعان جەر كودەكسىنىڭ 23-بابىنىڭ 4-تارماعىنا سايكەس، تەك وندىرىستىك نىساندار مەن تۇرعىن ۇيلەر تۇرعىزعان جەر ۋچاسكەلەرى عانا شەتەلدىكتەردىڭ، ازاماتتىعى جوق تۇلعالاردىڭ جانە شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ جەكە مەنشىگىندە بولا الادى. ال اۋىل شارۋاشىلىعى وندىرىستەرىن جانە ورمان ءوسىرۋ ءىسىن جۇرگىزۋگە ارنالعان جەرلەر ولاردىڭ جەكەمەنشىگىندە بولا المايدى. بۇعان تىيىم سالىنعان. مۇنىڭ بارلىعى زاڭدا قولمەن قويعانداي كورسەتىلگەن. ناقتى ايتساق، اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەر شەتەل ازاماتتارىنا ساتىلمايدى.
وكىنىشكە قاراي، بىزدە ءالى قۇقىقتىق قوعام تولىق قالىپتاسا قويعان جوق، جاڭا عانا قۇرۋ ۇستىندەمىز. ازاماتتاردىڭ بارلىعى بىردەي زاڭ اكتىلەرىن قاراي بەرمەيدى. بۇل وزگەرىستەر جالعا العان ادامداردىڭ جەرگە الدەقايدا ۇقىپتىراق قاراۋىن كوزدەيدى.
ارتۋر پلاتونوۆ، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى:
– جەر شەتەلدىكتەرگە ساتىلمايدى. ۇلتتىق زاڭنامادا ول ناقتى ايتىلعان. شەتەل ازاماتتارى، ازاماتتىعى جوقتار جانە شەتەلدىك كومپانيالار اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن وندا مال ءوسىرۋ، ەگىن شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋ ءۇشىن تەك 25 جىلعا جالعا الا الادى.
مۇنى قاراستىراتىن زاڭنىڭ قابىلدانعانىنا بىرنەشە اي ءوتتى. ءبىراق بازبىرەۋلەر ءدال ءقازىر وسى ماسەلەگە ەكپىن ءتۇسىرىپ، ونى ساياسيلاندىرا باستادى. ەگەر ماسەلە ساياسيلانا باستاسا، ۇتىمدى، بايسالدى ويلاۋدىڭ ورنىن ەموسيالار باسادى. بۇدان سۇراق تۋادى: بۇل سوندا كىمگە كەرەك بولىپ وتىر؟ كىم قانداي ماقساتتى كوزدەپ وتىر؟
ەگەر دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە قاراساڭىز، ەۋروپا ەلدەرىندە، اقش، كانادادا جەردى شەتەلدىكتەرگە ۇزاق مەرزىمگە جالعا بەرەدى، ءتىپتى كەيبىر ەۋروپالىق مەملەكەتتەردە جەردى جەكەمەنشىككە دە ۇسىنادى. قازاقستان جەردى شەتەلدىكتەرگە بەرۋگە تىيىم سالىپ تاستاعان. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە ساليقالى قاراپ، قۇقىقتىق تۇرعىدان كەلگەن دۇرىس.
اتامۇرات شامەنوۆ، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
– قازاق ءۇشىن وتە قاسيەتتى، قاستەرلى دۇنيەنىڭ ءبىرى ول – جەر. جەر – ول ءبىزدىڭ اتا-بابادان كەلە جاتقان بايلىعىمىز. سوندىقتان ونى قورعاۋ، ايالاپ ۇستاۋ – بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ پارىزى. دەسەك تە، ەستە ۇستايتىن، نارىق زاڭدىلىعىنا سايكەس قاپەرگە الاتىن نارسەلەر بار.
ماسەلەن، 2016 جىلدىڭ 30 ناۋرىزى كۇنى اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن جەكەمەنشىككە بەرۋ ماقساتىندا 2016 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن باستاپ، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار 1،7 ملن گەكتار جەردى اۋكسيون ارقىلى ساۋدالايتىنى جانە ونىڭ پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىنىڭ ءىىى. «يندۋستريالاندىرۋ جانە ەكونوميكالىق ءوسىم» باعىتىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا جۇزەگە اسىپ جاتقاندىعى تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى ەربولات دوسايەۆ رەسمي مالىمدەمە جاسادى. دۇرىس. ماعان، اسىرەسە، وسى «100 ناقتى قادامنىڭ» 35-قادامى ۇنادى. ويتكەنى وندا بىلاي جازىلعان، «اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن ءتيىمدى پايدالانۋ ماقساتىمەن ولاردى نارىقتىق اينالىمعا ەنگىزۋ. جەر كودەكسىنە جانە باسقا دا زاڭ اكتىلەرىنە وزگەرىستەر ەنگىزۋ» دەلىنگەن. دەمەك، وسى 35-قادامدى بەتكە ۇستاي وتىرىپ، جەردى پايدا اكەلەتىن دۇنيەگە اينالدىرۋ دەگەن ءسوز. بىلايشا ايتقاندا، كەزىندە كوپتەگەن ازاماتتار جەردى 49 جىلعا جالعا الىپ، ونى ءالى پايدالانباي وتىر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، نە ەگىن ەكپەيدى، نە مال جايمايدى، نە اينالىمعا ەنگىزبەيدى. وسىلايشا، قانشاما جەر يگەرۋسىز سارعايىپ، قۇنارسىزدانىپ جاتىر. وسىلاي جالعاسا بەرۋگە ءتيىس ەمەس. سوندىقتان جەر كودەكسىنە ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزە وتىرىپ، يگەرۋسىز جاتقان ايماقتاردى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ جولىن قاراستىرعان ءجون. سوندا عانا قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەردى شەشۋگە بولادى. بۇدان ۇتپاساق، ۇتىلمايمىز. ءبىراق اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن راسىمدەۋدى جەڭىلدەتۋ دەگەن ماسەلەگە دە بايقاپ قاراۋ كەرەك. كەزىندە بۇل ماسەلە قيىن ەدى. ەگەر ەندى ونى جەڭىلدەتەتىن بولسا، بۇرىن ەگىن ەگىپ وتىرعان جەرلەرگە جاپپاي ءۇي سالىنىپ، باسقا دا نىساندار سالىنىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان مۇنداي شەتىن ماسەلەلەرگە وتە ساقتىقپەن قاراعان ءجون. جەردى ساتىلىمعا شىعارماس بۇرىن شەتىن ماسەلەلەردى ابدەن ءپىسىرىپ العان ءجون.
جولان وماروۆ، الماتى وبلىستىق جەر قاتىناستارى باسقارماسىنىڭ باسشىسى:
– بىردە-بىر شارشى مەتر شەتەلدىك ازاماتتارعا، بولماسا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى جوق ادامدارعا بەرىلمەيدى. زاڭمەن دە شەكتەلگەن، اۋكسيوندى وتكىزۋ قاعيداسىمەن دە، ەرەجەسىمەن دە. ولار اۋكسيونعا دا قاتىسا المايدى. جەرگە يەلىك ەتكەن قازاقستاندىقتار ونى ساتۋعا، الماستىرۋعا جانە مۇرا ەسەبىندە قالدىرۋعا قۇقىلى. ءبىراق بۇل ماسەلەنىڭ ءبارى مەملەكەتتىڭ باقىلاۋىندا بولادى.
رومان كيم، ق ر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى:
– جەردى جالعا بەرۋ ينستيتۋتى بۇرىننان بولعان، ءبىز تەك بىلتىر ونىڭ مەرزىمىن ۇزارتتىق. ەگەر جالدىق مەرزىم بۇرىن 10 جىل بولسا، ەندى 25 جىل جاسادىق. مۇنى نە ءۇشىن ىستەدىك؟ جەر، بىلە بىلسەك، ءتيىستى كۇتىمدى تالاپ ەتەتىن وبەكت. ءقازىر 10 جىلدىڭ ىشىندە وعان سالعانىڭ قايتىپ ۇلگەرمەيدى، سوندىقتان جالگەرلەر وعان قارجى سالمايدى. ال كوپ قارجىنى سالۋ دەگەنىمىز – جەردىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ، جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ. وسى ءۇشىن جالگەرلەردى تارتۋ ءۇشىن، ينۆەستورلاردى اۋىل شارۋاشىلىعىنا اكەلۋ ءۇشىن مەرزىمدى 25 جىلعا سوزدىق. مۇنداي جەرلەر ۇلكەن اۋماقتا بەرىلمەيدى. ءاربىر وڭىردە جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارىنىڭ كومەگىمەن، ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ جانە باسقا مەمورگانداردىڭ كەلىسىمىمەن شەتەلدىك كومپانيالارعا قانشا گەكتار جەردىڭ جالعا بەرىلەتىندىگى انىقتالادى.
ايگۇل سولوۆيەۆا، قوعام قايراتكەرى:
– ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن كوتەرۋىمىز كەرەك. بىزگە ءدال ءقازىر اۋىل شارۋاشىلىعىن كوتەرۋ اسا قاجەت. بىزدە جارتى الەمدى اسىرايتىن جەر بار. ادامدار ويلانىپ كورىپ، تۇسىنەدى، ولار ءوز جەرىنە جاۋ ەمەس قوي. شىندىعىندا، بۇل – بىزگە قانمەن، تەرمەن كەلگەن جەر. سوندىقتان ونى جاي عانا ساتا سالۋعا ەشكىم جول بەرمەيدى. وعان زاڭ جول بەرمەيدى.
كەڭەس وماروۆ: اۋىل كاسىپكەرى، شىعىس قازاقستان وبلىسى گلۋبوكوۆ اۋداندىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى:
– اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ پايدالانۋىنداعى جەرلەردى شەتەلدىكتەرگە ساتۋ تۋرالى سوڭعى ۋاقىتتا ايتىلىپ جۇرگەن ءارتۇرلى اڭگىمەلەردىڭ ءجونسىز ەكەندىگى تۋرالى ۇلت كوشباسشىسىنىڭ اسسامبلەياداعى ايتقان سوزىمەن تولىقتاي كەلىسەمىن. ونداي الىپقاشپا سوزدەر ەشقاشان جەردى يگەرمەگەن، جەردى پايدالانۋدى، قالاي ءدان سەبۋدى، شالعىنى قالاي ۇستاۋدى بىلمەيتىن ادامداردان شىعادى دەپ ويلايمىن. جەرمەن جۇمىس ىستەۋ كەرەك، ال ونىڭ قاراۋسىز، ارام ءشوپ باسىپ جاتقانىن كورگەندە، جۇرەگىڭ جىلايدى. جەرگە شارۋاشىلىق تۇرعىدان قاراۋ كەرەك، سوندا ەلىمىزدىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە الامىز.
رۇستەم دوسجانوۆ، شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى:
– جەر شەتەلدىكتەرگە ساتىلمايدى، ول شارۋاشىلىعىمىزدى دامىتۋ ءۇشىن بىزگە – شارۋالار مەن فەرمەرلەرگە ساتىلادى. مىسالى، مەنى الايىقشى. جەرىم بولماعان سوڭ، شارۋاشىلىعىمدى كەڭەيتە الماي وتىرمىن. ال ەگەر ەرتەڭ جەردى ساتىپ السام، مىسالعا 2 مىڭ گەكتار جەردى ساتىپ السام، مال باسىن كوبەيتۋگە مۇمكىندىك بولار ەدى.
ىقىلاس مۇقاشيەۆ، اۋىلدىق كاسىپورىننىڭ ديرەكتورى:
– ەگەر جەرمەن جۇمىس ىستەي الماساق، بىرىنشىدەن ونى ارام ءشوپ باسىپ، توزادى. جەر بوس جاتپاۋى كەرەك، بۇل – قوسىمشا جۇمىس. بىلەسىزدەر مە، قازىرگى كەزدە بارلىعى جۇمىس ىزدەپ اۋىلدان قالاعا كوشىپ جاتىر. الايدا اۋىلدا دا جاقسى تابىس تاۋىپ، جاقسى تۇرۋعا بولادى.
دەرەككوزى: aikyn.kz
