جەر رەفورماسى بويىنشا قۇرىلعان كوميسسيانىڭ العاشقى وتىرىسى ءجۇرىپ جاتىر
كوميسسيا ءتوراعاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-مينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى باقىتجان ساعىنتايەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ءجۇرىپ جاتقان وتىرىستا جينالعان كوميسسيا مۇشەلەرى ءوز ويلارى مەن ۇسىنىستارىن ورتاعا سالۋدا. بۇل تۋرالى قازاقپارات، Munara.kz سايتتارىنا سىلتەمە جاساپ، dalanews.kz حابارلايدى.

باقىتجان ساعىنتايەۆ، پرەمەر-مينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، جەر رەفورماسى بويىنشا كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى:

– ءبىز ەلىمىز، ونىڭ بەيبىت بولاشاعى ءۇشىن الاڭدايتىن ازاماتتاردى ىنتىماقتاسۋعا شاقىردىق. حالىقتى بارىنشا قامتۋ ءۇشىن وبلىستىق اكىمدىكتىڭ جانىنان قۇرىلعان قوعامدىق كەڭەستەر جۇمىسقا جۇمىلدىرىلدى. كوميسسيا ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزعا بارىنشا پىكىرتالاستار بارىسى تۋرالى دۇرىس اقپاراتتى ب ا ق رەجيمىندە اشىق تۇردە الۋى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن بولادى.

ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز اشىق، جاريالى تۇردە جۇرگىزىلەدى. ماسەلەنى بۇگىنگى ءبىر عانا وتىرىسپەن شەشە المايمىز. ءبىز بۇل جەردە داۋلاسۋ ءۇشىن ەمەس، جەر مەن ەل تاعدىرىن اقىلداسۋ ءۇشىن جينالىپ وتىرمىز. ءبىز اتا-بابا داستۇرلەرىن جالعاستىرا وتىرىپ، قانداي دا بولماسىن ماسەلەنى تەك اقىل-پاراساتپەن جانە سابىرمەن شەشۋىمىز كەرەك. اقىلمەن، سابىرمەن جان-جاقتى تالقىلاۋ ارقىلى ءبىز حالىققا، قوعامعا، جاس ۇرپاققا ماسەلەنى شەشۋدىڭ جاڭا ۇلگىسىن كورسەتۋىمىز قاجەت. ءبىر ساتتە تۇبەگەيلى وزگەرىستەردى جاسايمىز دەگەن دە اسىرا سەنىم بولماۋى كەرەك. ەل مۇددەسىندەگى ماسەلە قادام-قاداممەن جۇزەگە اسىرۋدى تالاپ ەتەدى. بارشامىز سىندارلى سۇحبات ورناتىپ، ناقتى ناتيجەگە جەتۋ جولىندا جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك.

ءوز پىكىرلەرىڭىزدى، حالىقتىڭ پىكىرىن ورتاعا سالىڭىزدار. كەلەسى وتىرىسقا دەيىن ونىڭ بارلىعى ساراپتالادى، ەسكەرىلەدى. ورىندى پايىمداردى كەلىسە وتىرىپ، قابىلدايمىز. ورىنسىز پىكىرلەر بولسا، ونىڭ جونسىزدىگىن ءبارىمىز ماقۇلداپ، كەرى قايتارامىز. ياعني، كوميسسيا جۇمىسى بارىسىندا ءار ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەيلى مۇقيات تالقىلاپ، ناتيجەلى ءارى ءتيىمدى جۇمىس اتقارۋعا تىرىسۋىمىز قاجەت. ەڭ باستىسى – ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز اشىق، جاريالى تۇردە جۇرگىزىلەدى. ەرتەڭگە دەگەن نىق سەنىم – تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىقتىڭ، تاتۋلىق پەن بىرلىكتىڭ، مەملەكەتتىڭ مىعىمدىلىعىنىڭ نەگىزى. بارشاڭىزدى كەلەلى ىسكە بەلسەندى اتسالىسۋعا شاقىرامىن!

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد، «نۇر وتان» پارتياسى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، جەر رەفورماسى بويىنشا كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى ورىنباسارى:

– جەردىڭ تاريحىنا الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن ءار ازاماتقا، وعان ءوز پىكىرىن قوسقىسى كەلەتىن ازاماتقا ءبىز راحمەتىمىزدى ايتۋىمىز كەرەك. سول ءۇشىن ەلباسىمىز 5 مامىر كۇنى بۇل زاڭعا بۇكىل حالىقتىڭ كوزىنشە موراتوريي  جاريالادى. وسى زاڭعا ۇسىنىس ەنگىزەمىن، تولىقتىرۋ جاسايمىن، جەتىلدىرەمىن دەگەن ازاماتتاردىڭ بارلىعىنا ايقارا ەسىك اشىپ وتىر. ەلباسىنىڭ  ءسوزىن تاعى ءبىر مارتە قايتالاپ ايتايىن: «حالىققا قاجەتى جوق زاڭنىڭ، بىزگە دە قاجەتى جوق»، دەدى. مىنە سوندىقتان حالىقتىڭ وكىلدەرى رەتىندە سىزدەر پىكىرلەرىڭىزدى ايتىپ وتىرسىزدار. سونىڭ بارلىعى ەسكەرىلەتىن بولادى دەپ ەسەپتەيمىن.

1995 جىلدان 2001 جىلعا دەيىن 6 جىل بويى بارلىق شەتەلدىكتەرگە قازاقستاننان 99 جىل مەرزىمگە جالعا جەر الۋعا مۇمكىندىك بولعان، زاڭدا. ءبىراق، قازاقتىڭ جەرىن ەشكىم تالاپ الىپ كەتكەن جوق. ويتكەنى، مۇنى باسى-قاسىندا قاراپ وتىرعان ازاماتتار بار. سول سەبەپتى وسى بۇگىنگى وتىرىسىمىز بەرەكە-بىرلىكپەن، ءبىر-بىرىمىزدى تىڭداۋمەن، ءبىر-بىرىمىزدىڭ پىكىرىمىزگە قۇلاق اسۋمەن باستالىپ جاتىر.

بۇل 75 ادامدىق كوميسسيا بولعانىمەن، ولاردىڭ  ار جاعىندا 75 مىڭ ادامنىڭ مۇددەسى تۇر. ءتىپتى، 17 ملن. حالىقتىڭ مۇددەسى تۇر دەۋگە دە بولادى. بۇل – بىرىنشىدەن. ەكىنشىدەن، ءبىز 100 پايىز داۋىس بەرىپ، 100 پايىز قول كوتەرەتىن كوممۋنيستىك زاماننان ءوتىپ كەتكەنبىز. دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ بارلىعىندا كەز كەلگەن ماسەلەنى تالقىلاعان كەزدە كوپشىلىكتىڭ داۋىسىنا قاراي، ىڭعايىنا قاراي جىعىلادى. بۇل دا قوعامدا بار نارسە. ءبىراق، ازشىلىق داۋىس بولدى ەكەن دەپ كەيبىر ازاماتتاردىڭ حالىقتىڭ اتىنان ايتقان پىكىرلەرى ەسكەرىلمەۋ كەرەك دەگەن ءسوز ەمەس. ءاربىر پىكىر ەسكەرىلۋى كەرەك. زاڭنىڭ ءاربىر بابى بويىنشا ەلباسىنىڭ  ايتىپ وتىرعان تاپسىرماسى حالىقتىڭ ورتاسىنا بارىپ ءتۇسىندىرىلۋى ءتيىس. ەرتەڭ ول دا بولادى. ءارتۇرلى توپتىڭ پىكىرىن ورتاعا سالىپ، ءبارىمىز بىردەي سونى تالقىلاۋىمىز كەرەك. سولاردىڭ بارلىعى ەسكەرىلۋى قاجەت.

مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، قوعام قايراتكەرى، ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، كوميسسيا مۇشەسى:

– الدىمىزدا جارتى جىلداي ۋاقىت بار. بايبالام سالماي، سابىرمەن ءبىراز ءىس تىندىرۋعا ۋاقىت بار.

اسقار مىرزاحمەتوۆ، ق ر اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى، كوميسسيا مۇشەسى:

– جەر شەتەلدىكتەرگە ساتىلمايتىنى جاڭا دا، بۇنىڭ الدىندا دا ايتىلىپ جاتىر. بۇل جەردە تاعى ءبىر ماسەلەنى ايتقىم كەلەدى. ەگەر دە شەتەلدىك كومپانيا نەمەسە شەتەلدىك ازامات جەردى قازاقستاننىڭ رەزيدەنتىنەن ساتىپ العىسى كەلەتىن بولسا، ونى ءقازىر نوتاريۋس ارقىلى راسىمدەۋگە تىيىم سالىنعان. ەگەر دە شەتەلدىڭ ازاماتى نەمەسە شەتەلدىك رەزيدەنت قازاقستاننىڭ جەرىن جالعا الامىن دەسە، تەك قانا كونكۋرسقا قاتىسۋى كەرەك. ەكىنشى اينالىمنىن، نارىقتان ساتىپ الا المايدى. بۇعان تىيىم سالىنعان. ەلدىڭ اراسىندا اۋىل ماڭىنداعى جايىلىمدىق جەرلەر، مال ءۇشىن قاجەتتى شالعىن جەرلەر دە جەكەمەنشىككە ساتىلىپ كەتە مە دەگەن الاڭداۋشىلىق بار. ەلدى مەكەندەردەگى، شالعاي جەرلەردەگى مال شارۋاشىلىعىنا ارنالعان جەرلەردى ساتۋعا تىيىم سالىنعان. بۇل باپتا ناقتى كورسەتىلگەن. قازاقستان جەرىنىڭ جالپى القابى – 272 ملن گەكتار. جەر كودەكسى بويىنشا، جەر جەتى ساناتتان تۇرادى. سونىڭ ىشىندە ەڭ ۇلكەن ەكى بولىگى اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەردىڭ كولەمى – 100 ملن. 800 مىڭ گەكتار.

مۇحتار شاحانوۆ، قوعام قايراتكەرى، «جالىن» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، كوميسسيا مۇشەسى:

— حالىقتىڭ اتىنان دەپ جاتسىزدار، كەشىرىڭىزدەر، مۇنداعى كوبى بيلىكتىڭ اتىنان. ءبىز حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. ونى وسى باستان ەسكەرمەسەك، ارتى قيىن بولادى، — دەدى.

مۇحتار تايجان، بولاتحان تايجان قورىنىڭ پرەزيدەنتى، كوميسسيا مۇشەسى: 

– قازاقتى جالقاۋ، ەرىنشەك دەيتىندەرمەن كەلىسپەيمىن. ول – قۇلدىق سانانىڭ كورىنىسى. وسى ءقازىر ءوزىمىز وتىرعان استاناداعى كوپتەگەن عيماراتتار تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقتىڭ قولىمەن سالىندى. قازاقتى جالقاۋ دەۋ دۇرىس ەمەس. ءوزىم اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىندا قىزمەت ەتىپ ءجۇرمىن. شارۋالارىمىزدىڭ دا مۇمكىندىكتەرىمەن تانىسپىن.

پرەزيدەنت «حالىققا ۇنامايتىن زاڭ كەرەك ەمەس» دەدى. ءبىز دە سونى ايتامىز. حالىق سوڭعى بىرنەشە اپتادا ءوز ۇستانىمدارىن ءبىلدىردى. ول ۇستانىم بويىنشا حالىق جەردى شەتەلدىكتەرگە ساتۋعا دا، جالعا بەرۋگە دە قارسى ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. وسى ستولدىڭ باسىندا وتىرعانداردىڭ كوبى ەل جاقسىلارى، اكادەميكتەر، دەپۋتاتتار، ۇكىمەت وكىلدەرى. ءبىراق، ەشكىم حالىقتان جوعارىمىن دەپ ايتا المايدى. حالىق امالسىزدىقتان، شەنەۋنىكتەر تىڭداماعان سوڭ ميتينگكە شىقتى. ءقازىر وسىنداي مۇمكىندىك بەرىلگەن سوڭ، جەر ماسەلەسىن اقىلمەن، سابىرمەن شەشەتىن ۋاقىت كەلدى. ءبارىن تالقىلاپ، ءبىر شەشىمگە كەلەيىك.

ماسەلەن، ۇلەسىندە 49 پايىز شەتەلدىك اكسياسى بار كومپانيالار جەردى جالعا الا الا ما؟ وسىنى ناقتىلاۋ كەرەكپىز. ويتكەنى، بۇعان حالىق قارسى. 10،25 جىلعا جالعا بەرۋگە دە قارسى. ءبىز بۇل زاڭدى وزگەرتۋ كەرەكپىز. مەن ءوز باسىم ول زاڭعا قاتىستى جۇمىس توبىنا كىرۋگە، سول ءۇشىن استانادا ءۇي جالداپ تۇرۋعا دا ءازىرمىن.

بەكبولات تىلەۋحان، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، كوميسسيا مۇشەسى:

– ەل وسى جەردە وتىرعان حالىقتىڭ وكىلىنە سەنبەسە، سوندا كىمگە سەنەدى. حالىق دەگەن بالا-شاعاڭ، قۇدا-جەكجاتىڭ. ءسىز بەن ءبىز سولتۇستىك كورەيا ەمەسپىز. 100 پايىز داۋىس بەرۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز وسى جەردە حالىقتىڭ اتىنان سونىڭ ءسوزىن سويلەۋگە كەلىپ وتىرمىز.

ق ر ەكونوميكا ءمينيسترى ق.بيشىمبايەۆ:

– اۆستراليا، كانادا بىزگە ۇقساس ەلدەر. ولار ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ماقساتىندا جەر رەفورماسىن ءساتتى جۇزەگە اسىرعان. بۇل ەلدەردە جەر تەلىمدەرىن پايدالانۋدا مەنشىك قۇقى شەكتەلمەگەن. ىسكە اسىرىلعان رەفورمالاردىڭ ارقاسىندا اۆستراليادا سوڭعى جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىعىنا جىل سايىن 2-4 ميلليارد اۆستراليا دوللارى تارتىلىپ كەلەدى. سونداي-اق ءۇندىستان، ازەربايجان، چيلي سياقتى دامۋشى ەلدەردە وسىنداي رەفورمالاردان كەيىن جەر جەكەشەلەندىرۋگە بەرىلدى. ماسەلەن، ءۇندىستاندا 1979 جىلدان باستاپ جالعا بەرۋ مەرزىمى 20 جىلدان اسادى. ناتيجەسىندە ون بەس جىل ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ونىمدىلىك 28 پايىزعا وسكەنى انىقتالدى. ءازىربايجاندا 1997 جىلى جەردى جەكەشەلەندىرۋ تۋرالى زاڭ قابىلداندى. وسى زاڭعا سايكەس، جەر شەتەلدىكتەرگە جالعا نەمەسە جەرگىلىكتى ازاماتتارعا جەكە مەنشىككە بەرىلەدى. وسى ەلدە 2003 جىلى جەردىڭ ونىمدىلىگى ەلۋدەن ءجۇز پايىزعا دەيىن وسكەنى انىقتالدى. وسىمدىك شارۋاشىلىعىنىڭ قارقىنى قىرىق پايىزعا دەيىن ءوستى. چيليدە 1974 جىلى جەردى جەكەشەلەندىرۋ باستالدى. بۇل ەلدە شەتەلدىكتەردىڭ جەرگە مەنشىك قۇقى شەكتەلمەگەن، سونىڭ ارقاسىندا جەردىڭ ونىمدىلىگى 26 پايىزىعا ارتقان. بۇل دەرەكتەردىڭ بارلىعى كوپ جىلداردان بەرى عالىمدار تاراپىنان زەرتتەلگەن جانە اشىق اقپارات كوزدەرىندە بار. كوپتەگەن الەمدىك تاجىريبەلەردى قورىتىندىلاي كەلە، جەر رەفورماسى ەشقاشان ءوندىرىستى تومەندەتپەيدى، كەرىسىنشە ءاردايىم ءتيىمدى ناتيجەلەرگە الىپ كەلەدى، – دەدى.

قۋانىش ايتاحانوۆ، ق ر پارلامەنتءى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى، كوميسسيا مۇشەسى:

– جەردىڭ استىنداعى مۇناي دا، گاز دا، كوپىر دە، تەمىر دە تاۋسىلادى. جاڭارتىلاتىن، تاۋسىلمايتىن ول – جەر. جەر انانى دۇرىستاپ يگەرەتىن بولساق، ول جىل سايىن قۇنارلىعىن ارتتىرا وتىرىپ، ءونىمدى كوپ بەرىپ، ءوزىمىزدى-وزىمىز تولىق قامتاماسىز ەتىپ، ارتىلعان ءونىمدى شەتەلگە شىعارىپ، ەلىمىزگە ۆاليۋتا اكەلەدى. ول ءۇشىن جەردى قارقىندى پايدالانۋىمىز كەرەك. وعان بۇگىنگى تاڭدا قارجىمىز بولماي جاتىر. جەرگە ينۆەستيسيا كەلۋى كەرەك. سول سەبەپتى جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ دەگەن ماسەلە وسىدان تۋىنداپ وتىر. ينۆەستيسيا تارتۋ ارقىلى جەردىڭ استىنداعى بايلىقتى قالاي پايدالانساق، جەردىڭ ءۇستىن دە سولاي كادەگە جاراتۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىپ، جەرگە ينۆەستيسيا اكەلۋىمىز كەرەك. ءبىراق تا ول قانداي شەتەلدىكتەرگە، كىمگە بەرىلۋى قاجەت؟ وسىنى انىقتاۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، فرانسيا، گەرمانيا، يزرايل، دانيا سياقتى دامىعان ەلدەردىڭ ينۆستورلارى كەلىپ، بىزگە نيۆەستيسيا سالاتىن بولسا، نەگە ولارعا جەر بەرمەسكە؟ ءقازىر اقمولا وبلىسىنا امەريكالىق بيزنەسمەندەر كەلىپ، ءىرى قارا مالىن ءوسىرىپ جاتىر. 2013 جىلى قازاقستان نارىعىنا كىرگەن بۇل شەتەلدىك ينۆەستورلار وتكەن جىلى 2 مىڭ توننا ەتتى ەكسپورتقا شىعارعان. ءبىراق شەتەلدىكتەر وزدەرىنىڭ ينۆەستيسياسىمەن كەلسىن. ولار ءوز ادامدارىن اكەلمەسىن. جۇمىسشىلار ءبىزدىڭ قازاقستاندىقتار بولسىن. قازاقستاننىڭ ازاماتتارى بولسىن.

قازاقتا «يەسىز قالعان جەر جەتىم» دەگەن ءسوز بار. جەر بوس جاتپاۋى كەرەك. يەسىز جاتقان جەر توزادى. سول سەبەپتى بۇل جەردى حالىقتىڭ ىرىسى رەتىندە پايدالانۋىمىز قاجەت.  ءبىزدىڭ بارلىعىمىزدىڭ نەگىزگى ماقساتىمىز، جەر كودەكسىنە ەنگىزىلگەن وزگەرىستەردىڭ نەگىزگى ماقساتى –  جەرگە مەنشىك يەسىن تابۋ، ونىڭ قۇنارلىعىن ارتتىرۋ، ءتيىمدى پايدالانۋ. مەنشىك يەسىن تابۋدىڭ جولى، مەنىڭشە، ونى ازاماتتارعا ساتۋ دەگەن ءسوز. «وزىمدىك دەگەندە وگىز قارا كۇشىم بار»، دەيدى. جالعا بەرۋ ءبىر بولەك. جالعا بەرىلگەن كوپ جەرلەر بوس جاتىر. ارام ءشوپ ءوسىپ كەتكەن، ال ەگەر ول ءوزىڭنىڭ اقشاسىن بەرىپ، ساتىپ الاتىن بولسا، وعان دەگەن ونىڭ كوزقاراسى باسقاشا بولادى.

كەيبىر ازاماتتار 100-دەگەن مىڭ گەكتار جەر الىپ العان. ونىڭ كوپتەگەن جەرى پايدالانىلماي جاتىر. سول سەبەپتى جەردى ساتۋدا ونىڭ مولشەرىن بەكىتۋىمىز كەرەك. ءبىر ادامعا دەگەن مولشەر بولۋى ءتيىس. ول ءار اۋداندا، ءار وبلىستا جەردىڭ جاعدايىنا، وڭىرلىك كليماتىنا بايلانىستى  ءارتۇرلى بولاتىن شىعار.

بەرىك ءابدىعالي، ساياساتتانۋشى، كوميسسيا مۇشەسى:

– ارينە، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءتيىمدى باعامەن وتكىزۋ وتە وزەكتى ماسەلە بولىپ وتىر. ءالى كۇنگە دەيىن دەلدالدار كوپ. مال باسىن كوبەيتۋگە قوماقتى قارجى بولىنۋدە، دەگەنمەن دە ءونىمدى ءتيىمسىز باعامەن اكەتىپ جاتىر. ەگىن شارۋاشىلىعىندا جوبالار بار، الايدا مال شارۋاشىلىعى، ەت ونىمدەرى ماسەلەسىنە ءتيىستى دەڭگەيدە كوڭىل بولىنسە دەگەن ۇسىنىس بار. كوميسسيا وتىرىسىندا جەر رەفورماسى قارالعانىمەن، جالپى بۇل تاقىرىپ اۋىلدىڭ ماسەلەسىنە تىكەلەي بايلانىستى بولىپ تۇر. ءقازىر اۋىلداردى بايلانىستىراتىن جولدىڭ جاعدايى، ەلدى مەكەندەردەگى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا قوردالانعان ماسەلەلەر بار ەكەنىن جاسىرىن ەمەس. شالعايداعى اۋىلداردان حالىق ءالى كۇنگە دەيىن كوشىپ جاتىر. ارينە، ۇكىمەت تاراپىنان كومەك كورسەتىلۋدە، كوپتەگەن جەڭىلدەتىلگەن نەسيەلەر بەرۋدە، «ديپلوممەن اۋىلعا» دەگەن باعدارلامالار ىسكە اسىرىلۋدا. دەگەنمەن دە ءبولىنىپ جاتقان نەسيەلەردى يگەرەتىن ازاماتتار بولماي جاتىر. اۋىلداعى كوپتەگەن ىسكەر ادامدار قالاعا كەتكەن. بولاشاقتا ىنتالاندىرۋ تەتىكتەرى ارقىلى اۋىلعا اقشا سالۋعا،  ازاماتتاردى كوشپەۋگە، اۋىلدا قالۋعا ىنتالاندىرۋ جوبالارىن قاراستىرعان ءجون.

 

دوس كوشىم، ساياساتتانۋشى، كوميسسيا مۇشەسى:

– ءبىرىنشى ماسەلە، جاڭا ءبىزدىڭ جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ اعامىز، تەمىرحان اعامىز، ساۋەر مىرزالار، تاعى دا باسقا ادامداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ولاردىڭ ءسوزىن تىڭداعاننان كەيىن مەن جەردى شەتەلدىكتەرگە ساتپاۋ كەرەك ەكەن دەگەن ءسوزدىڭ دۇرىس ەكەندىگىن ۇقتىم. اگروونەركاسىپ سالاسىنداعى ادامداردى شاقىرعان ۇيىمداستىرۋشىلارعا راحمەت. وسىنداي ادامدار بار، ەرتەڭ جاقسىلىق اعامىزدىڭ ارتىنان  جۇزدەگەن قازاقتىڭ جىگىتتەرى كەلەدى، ولار ءدال وسىنداي تاماشا ءوندىرىس ورىندارىن اشادى، جەردى وڭدەيدى، جوق الدە باسقا ەلدىڭ ازاماتتارىنىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس پە بۇل؟! مىنە، كورىپ وتىرمىز. سوندىقتان وسى ماسەلەنى تالقىلاۋدىڭ دا قاجەتى جوق. وسى جەردەگى جىگىتتەردىڭ بارلىعى ايتتى، قولىمىزدان كەلەدى، جاساي الامىز. تەك قانا مىناداي، مىناداي كومەك كەرەك دەدى جاس جىگىتتەر. سوندىقتان وسى ماسەلەنى تالقىلاۋدىڭ قاجەتتىلىگى دە جوق.

قازىرگى جەر رەفورماسىنا قاتىستى داۋ-داماي تۇسىنبەۋشىلىكتەن تۋعان ماسەلە. ونى شەشۋ ءۇشىن الدىمەن حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمىن ارتتىرۋ قاجەت.

داۋرەن بابامۇراتوۆ، «بولاشاق» جاستار قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، كوميسسيا مۇشەسى:

– مەن سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزدى ءۇش ماسەلەگە اۋدارعىم كەلەدى. بىرىنشىدەن، جەر كودەكسىندە مىندەتتى تۇردە قاۋىمدىق جەر تۇسىنىگى ەنگىزىلۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى، جەر ساتىلادى دەگەن كەزدە ءاربىر ازامات ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە اۋىلىنداعى جەر ەسكە تۇسەدى. ال ەندى ءدال وسى تۇرعىدان كەلگەندە بۇكىل قازاقتىڭ اۋىلىنىڭ ءار ۇيىندە 20-30 قويى، 5-6 سيىرى، 2-3 جىلقىسى بار. ەندى 20-30 قويدى باعۋ ءۇشىن ارنايى 100 گەكتار، 500 گەكتار جەردى جالعا نە بولماسا ساتىپ الۋ ءتيىمسىز. سوندىقتان اۋىلدىڭ توڭىرەگىندەگى 5-10-15 شاقىرىم  جەر ەشقاشان ساتىلماۋى، جالعا بەرىلمەۋى كەرەك.

ەكىنشى ماسەلە اۋىل شارۋاشىلىعىنا بەرىلەتىن نەسيە. سوڭعى 10-15 جىلدىڭ كولەمىندە ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا مول نەسيە بەرىلدى. ءبىراق ول اقشانىڭ باسىم بولىگىن ءىرى جەر يەلەنۋشىلەرى الدى. الايدا بۇل نەسيەلەردى كوممەرسيالىق قارجى ۇيىمدارى بەرگەندىكتەن ول ماقساتسىز جۇمسالدى. سوندىقتان «تۇرعىنۇيقۇرىلىسجيناقبانكى» سەكىلدى تەك اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى نەسيە بەرەتىن مەملەكەتتىڭ قاتىسۋىنداعى بانك قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن.

ءۇشىنشى ماسەلە، جەر جالعا شەتەلدىكتەرگە بەرىلمەسىن دەپ ايتىپ جاتىرمىز. ونىڭ ىشىندە اسىرەسە قازاقستانمەن ىرگەلەس جاتقان 5 مەملەكەتكە بەرىلمەۋى كەرەك. حالىق كۇدىكتەنىپ وتىر، قاۋىپتەنىپ وتىر. حالىقتى كۇدىكتەنگەنى ءۇشىن ايىپتاۋعا بولمايدى. ماسەلە تەك سولتۇستىك نە بولماسا شىعىستاعى كورشىدە ەمەس. سول سياقتى وڭتۇستىكتەگى وزبەكستان مەن قىرعىزستان ازاماتتارىنا دا بايلانىستى.

يۆان ساۋەر، «رودينا» اگروفيرماسى» ج ش س باس ديرەكتورى، كوميسسيا مۇشەسى:

– جەرمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەپ جاتقان ادامدار وزدەرىنىڭ پىكىرلەرىن از ءبىلدىرىپ جاتىر. شىن مانىندە، حالىقتىڭ ارانداتپاي، حالىقتىڭ سوزىنە قۇلاق ءتۇرۋ كەرەك. حالىققا مالىمەتتەردى جەتكىزەيىك، بۇقارا ءوز كەزەگىندە ءتيىستى قورىتىندى شىعارسىن.

 

اقىلبەك كۇرىشبايەۆ، «ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى» اق رەكتورى، كوميسسيا مۇشەسى

– بىزدە جەردى بولۋدە ادىلەتسىزدىك بار. الەمدىك تاجىريبەگە توقتالساق، ولاردا دا ءبىر ادامعا جەر بولگەندە كوپ كولەمدە بەرمەيدى. ولاردا ءتيىستى مولشەرى بەكىتىلگەن. بىزدە قازىرگى كەزدە بىرنەشە كومپانيالار بار، ياعني سولتۇستىك قازاقستاندا 500 مىڭ گەكتاردى قامتىپ وتىر. بۇل دۇرىس ەمەس. ول ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە، سونداي-اق باسەكەگە كەدەرگىلەر جاسايدى. سوعان بايلانىستى زاڭناماعا ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك.

 

مۇرات ابەنوۆ، قوعام قايراتكەرى، كوميسسيا مۇشەسى:

– جاستاردىڭ اراسىندا جەر ماسەلەسىنە قاتىستى تەك ءبىر جاعى عانا ايتىلادى. ياعني، ەموسيالىق جاعى عانا بايقالادى. ال جەر رەفورماسى نە ءۇشىن جاسالىپ جاتىر، نارىقتىق اينالىمعا ەنگىزۋ نە ءۇشىن قاجەت دەگەن ماسەلەلەردى كوبىسى بىلمەيدى. سوندىقتان بۇگىنگى كۇنى جەر رەفورماسى نە ءۇشىن جاسالعانىن كەڭىرەك ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك سياقتى. اسىرەسە قازاق جاستارىنىڭ اراسىندا اقپارات دۇرىس جەتپەيدى. ماسەلەن، وڭتۇستىك وڭىردەگى جاستاردىڭ قارجىلىق ساۋاتى جوق. ولار قالاي نەسيە الۋ كەرەك، كومپانيا قالاي اشۋ كەرەك دەگەن ماسەلەلەردى بىلمەيدى.

سوڭعى جىلدارى قالانىڭ ازاماتتارى اۋىلعا كوپ باراتىن بولدى. قالادا وقىعان قازاقتىڭ جاس جىگىتتەرى اۋىلدان بيزنەس اشۋدا. سەبەبى، ءتيىمدى جاعىن بايقادى. ال اۋىلدىڭ جاستارى كەرىسىنشە، قالاعا قاشىپ جاتىر. مەنىڭ ويىمشا، وسى جاعدايدى دۇرىستاۋ ءۇشىن جاستارعا كوبىرەك اقپارات بەرۋىمىز كەرەك.

نۇرجان التايەۆ، «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى باسقارما ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، كوميسسيا مۇشەسى:

– جەر ماسەلەسى حالقىمىز ءۇشىن بارىنشا وزەكتى ەكەندىگى ءسوزسىز. ويتكەنى بۇل ءبىزدىڭ تۋىپ-وسكەن اتا-قونىسىمىز. ءبىراق، سونىمەن بىرگە سول جەردى ءبىز ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ يگىلىگىنە پايدالانۋىمىز كەرەك. بولاشاقتا تەك قانا مۇناي-گاز ەمەس، مۇنان بولەك ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرەتىن، ەكونوميكامىزدى اياققا نىق تۇرعىزاتىن ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە اۋىل شارۋاشىلىعى بولماق