– بيىل بارشا قازاق بالاسى ءۇشىن باعا جەتپەس قۇندىلىعىمىزدىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى – تاۋەلسىزدىگىمىزگە 25 جىل تولدى. شيرەك عاسىر از ۋاقىت ەمەس. وسى ارالىقتا ەلىمىز باعدارىن تۇزەپ، باعىتىن ايقىنداپ، تۇعىرىن بەكىتتى، تامىرىن تەرەڭگە جايا ءتۇستى. بۇل الەمدەگى قازاق جۇرتى ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش، زور مەرەي. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ وسىنداي اتاۋلى مەرەكەسى مەملەكەت كولەمىندە كەڭىنەن تويلانىپ جاتىر. وعان ءۇن قوسۋ ەل ازاماتتارىنىڭ بورىشى بولعاندىقتان ءبىز، ياعني «ەر جانىبەك حالىقارالىق قوعامدىق قورى» تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنا جانە وسىعان تۇسپا-تۇاس كەلگەن زۋقا باتىر ءسابيت ۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي الماتىدا «ەر جانىبەك كۋبوگى» ءۇشىن شاعىن فۋتبولدان حالىقارالىق تۋرنير وتكىزبەكپىز.
– وسى ارادا وقىرماندارىمىزعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن زۋقا باتىر جايلى ايتا كەتسەڭىز؟
– تاۋەلسىزدىك بىزگە جايدان-جاي كەلە سالعان جوق. ەلدىڭ ازاتتىعى، ۇلتىنىڭ بوستاندىعى جولىندا تالاي ارىستارىمىز، نار تۇلعا باتىرلارىمىز قۇربان بولدى. بۇگىن ءبىز تاۋەلسىز ەلدىڭ ۇرپاعى رەتىندە شالقىپ جۇرسەك، سونداي بوزداقتارعا قارىزدارمىز. زۋقا باتىر 1866 جىلى شىعىس قازاقستاننىڭ زايسان وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن. كەيىن قىتايعا قاراستى التاي وڭىرىنە كوشىپ بارىپ، سوندا تۇراقتايدى. ادىلەتشىل، السىزگە قورعان، پاناسىزعا قامقور بولعان باتىر جۇڭگو بيلىگىنىڭ وكتەمدىگىنە باتىل قارسى تۇردى. ازۋلى ۇلىقتاردان اۋىل-ايماعىن قورعادى. التايعا لاڭ سالماق بولعان باكىش گەنەرال باستاعان اق ورىس اسكەرلەرىنە دە ايبار تانىتىپ، ەلىنە اياعىن باستىرمادى. قىسقاسى، زۋقا ۇلتىنىڭ ازاتتىعى، ەلىنىڭ نامىسى ءۇشىن كۇرەسكەن تۇلعا. كەيىن ول جۇڭگو بيلەۋشىلەرىنىڭ جاسىرىن قاستاندىعىمەن ءولتىرىلىپ، باسى الىندى.
مىنە، تاۋەلسىزدىك ۇعىمى وسىنداي بوزداقتارىمىزبەن تىكەلەي قاتىستى بولعاندىقتان، ءبىز قور اتىنان ۇيىمداستىرىپ جاتقان شارامىزدى زۋقا باتىردىڭ رۋحىنا دا ارنادىق. نەگىزى، باتىردىڭ مەرەتويى جىل باسىنان بەرى ەلىمىزدە جانە ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە تۇراتىن باتىر ۇرپاقتارىنىڭ باستاماشى بولۋىمەن حالىقارالىق دەڭگەيدە اتاپ وتىلۋدە. مامىردىڭ 20 كۇنى ءبىز دە الدىمەن باتىرعا اس بەرىپ، رۋحىنا قۇران باعىشتاپ، ەرتەڭىندە رەسمي شارامىزدى باستايمىز.
– جالپى، ءتۋرينردىڭ نەگىزگى ماقساتى نە؟ سپورت باسەكەسىنە قاتىسۋعا شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ قىزىعۋشىلىعى قالاي بولدى؟
– بىزگە، قازاق بالاسىنا ەڭ كەرەگى بەرەكە-بىرلىك. تاۋەلسىز ۇلتتىڭ ۇرپاعى ىنتىماقتى، ءبىر نيەتتى بولسا العا وركەندەي بەرمەك. شارامىزدى سپورتتىق باعىتقا ارناۋ ارقىلى سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتاۋدى نىسانا ەتتىك. ەڭ باستىسى، ءبىز وسى جارىسقا شەتەلدەگى قازاق جاستارىن شاقىرۋ ارقىلى ولاردىڭ اتاجۇرتىنا كەلىپ، قازاقستان سىندى تاۋەلسىز ەلىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن سەزىنىپ، بۇنداعى ەل-جۇرتىنىڭ ىقىلاسىن ءبىلۋىن ماقسات تۇتتىق. سول ارقىلى جاستارىمىزعا ۇلتىن سۇيەتىن، تاۋەلسىز ەلىنە شىن قۇرمەتپەن قارايتىن، باعالايتىن، وتانى ءۇشىن بارىن ارنايىن سەزىم باعىشتاپ، ونى كۇشەيتۋگە تيتتەي دە بولسا ۇلەس قوسۋ. بۇگىندە ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قانداستارىمىز كوپ. ولار جىل سايىن ءوز كۇشتەرىنە سۇيەنىپ، تالاپتانىپ، ەۋروپا قازاقتارىنىڭ كىشى قۇرىلتايىن وتكىزىپ تۇرادى. ماسەلەن، بيىل كەزەكتى قۇرىلتاي گەرمانيانىڭ كەلن قالاسىندا بولدى. ونداعى ماقسات جينالىپ الىپ توي تويلاۋ، دوپ قۋالاۋ ەمەس، وزگە ەلدە تۇرىپ، سولاردىڭ ىقپالىنا ۇشىراپ جاتقان ۇرپاعىن بىر-بىرىمەن تانىستىرىپ، جاقىن قىلۋ، تەگىن، تۋىسىن، قانىن ۇمىتتىرماۋ. ءتىلىن، مادەنيەتىن، ءداستۇرىن جاڭعىرتۋ، ەسىنە سالۋ. بۇنداي يگى داستۇرلەرى ءۇشىن ونداعى قانداستارىمىزعا راحمەت ايتامىز. ءبىزدىڭ دە ويىمىز وسى. ونداعى جاستاردى قازاق جۇرتىنا تارتىپ، قارا شاڭىراق قازاقستانمەن جاقىن تانىستىرۋ. الداعى ۋاقىتتا جاستارىمىزدىڭ ءوز ەلىنە ورالۋىنا سەبىمىز تيسە – ءبىز ءۇشىن ۇلكەن مەرەي.
وسى رەتكى شاراعا شەتەلدە تۇراتىن قانداستارىمىز وڭ ىقىلاس تانىتتى. قىزىعۋشىلىقتارى جوعارى. «ەر جانىبەك كۋبوگى» ءۇشىن بيىل ەكىنشى رەت جارىس وتكىزىلىپ وتىر. بۇيىرتسا، الدا ءالى كوپ ەلدەردەن كوماندا كەلەدى دەپ سەنەمىز. ال، وسى جولعى جارىسقا 8 ەلدەن كوماندا قاتىسادى. بولاشاقا شارانىڭ اۋقىمىن ءتىپىتى دە كەڭەيتە تۇسسەك دەگەن وي بار.
– «ەر جانىبەك حالىقارالىق قوعامدىق قورى» ۇلت رۋحانياتىن كوتەرۋدە، تاريحىن تۇگەندەپ، مادەنيەتىن بايىتۋدا ۇلكەن يگى ىستەر اتقارعانىن بىلەمىز. ماسەلەن، 2014 جىلى ەر جانىبەك بابامىزدىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويى دا جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ ءوتتى. قانداستارىمىز شوعىرلانعان كوپتەگەن شەت مەملەكەتتەردە تويلاندى. سول ارقىلى حالىقتىڭ رۋحى كوتەرىلىپ، وتكەنىنە دەگەن قۇرمەتى، ءوزارا سەنىم، بىرلىگى نىعايا ءتۇستى. رۇقسات بولسا، قوردىڭ اتقارعان شارالارى جانە الدا ىستەۋگە ءتيىستى جۇمىستارىنان وقىرمانعا اقپارات بەرە كەتسەڭىز؟
– «ەر جانىبەك قورى» قۇرىلعان از ۋاقىتتان بەرى حال-قادەرىنشە ەڭبەكتەنىپ كەلەدى. قور اتقارعان ىستەردىڭ ءبارىن ءتىزىپ وتىرۋ ىڭعايسىز بولار. دەسە دە، وقىرمانعا مالىمەت ءۇشىن ايتا كەتەيىن. بىلتىرعى جىلى تانىمال جازۋشى، ايگىلى «قاھارلى التاي» تريلوگياسىنىڭ اۆتورى جاقسىلىق ءساميت ۇلىنىڭ 75 جىلدىعىن وتكىزۋگە ات سالىستىق. كونفەرەنسياداعى عىلىمي باياندامالارىن جيناق ەتىپ شىعاردىق. كىتاپ باستىرۋ تۋرالى ايتار بولسام، بيىل الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىنا وراي الاشتانۋشى، عالىم سۇلتان حان اقق ۇلىنىڭ «ءاليحان بوكەيحان» اتتى كىتابىنىڭ ءۇش تىلدە جارىق كورۋىنە دەمەۋشىلىك جاسادىق. ونىڭ الدىندا قىتايداعى تاڭداۋلى جاس قازاق اقىندارىنىڭ جىرلارى توپتاستىرىلعان «سەكسەۋىلدىڭ شوعى» اتتى جىر جيناعىن شىعاردىق. اتالعان جيناق وقىرمان تاراپىنان جاقسى باعالاندى. كىتاتىڭ العى ءسوزىن بەلگىلى اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارما ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى عالىم جايلىباي جازىپ، جىلى پىكىرىن ءبىلدىردى. بيىل زۋقا باتىردىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي تاعدىرلى جازۋشى، قاھارمان قالامگەر دەۋگە لايىق قاجىعۇمار شابدان ۇلىنىڭ «پانا» رومانىن قايتا باستىرىپ، وقىرمانعا جەتۋىنە جاقىننان جاردەم بەرمەكپىز.
الداعى جوسپارلار تۋرالى ايتار بولساق، قازاق ءۇشىن ەڭ ءبىر كيەلى ۇعىمنىڭ ءبىرى الاش دەسەك ارتىق ەمەس. بۇيىرتسا، كەلەسى 2017 جىلى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرلىنعانىنا 100 جىل تولادى. وسى مەرەيتويعا بايلانىستى كىتاپتار شىعارساق دەيمىز. سوندايق-اق، كەلەر جىلى حاليفا التايدىڭ 100 جىلدىعى، تانىمال عالىم مارقۇم تۇرسىنبەك كاكىشيەۆ اعامىزدىڭ 90 جىلدىعى سەكىلدى اۋقىمدى شارالاردىڭ ويداعىداي وتۋىنە اتسالىسۋدى ويلاستىرىپ وتىرمىز. ارى قارايعى جۇمىستاردى ۋاقىت تالابى، قوعام قاجەتىنە ساي كورە جاتارمىز.
– قور جۇمىستارىنا قولداۋ كورسەتىپ، اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستارعا نيەتتەستىك تانىتۋ جاعى قالاي؟
– ارينە، قوعامدىق قور بولعان سوڭ مۇمكىندىگىمىزگە قاراي ءوز قاراجاتىمىزعا سۇيەنۋگە تۋرا كەلەدى. ال، جۇمىس بارىسىندا «دۇنيە جۇزىلىك قازاقتار قاۋىمداستىعى»، الماتى جانە استانا قالاسى مەن وبلىس اكىمدىكتەرى، وزگە دە مەملەكەتتىك مەكەمەلەر، «نۇر وتان» پارتياسى، «قازاقستان جازۋشىلار وداعى»، تاعى باسقا ۇيىمدار باستامالارىمىزعا نيەتتەستىك تانىتىپ، قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. وسى ورايدا اتالعان ۇيىم، مەكەمە باسشىلارىنا العىسىمىز زور ەكەنىن بىلدىرمەكپىن. سونداي-اق، قور باستاماسىمەن قولعا الىنىپ جاتقان ىستەردى قولداعان نيەتتەس ازاماتتارعا، زيالى قاۋىم وكىللەرىنە، ونەر قايراتكەرلەرىنە، ب ا ق وكىلدەرىنە، قور توڭىرەگىندە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن جاستارعا، ارتتان ەرىپ كەلە جاتقان ءىنى-قارىنداستارىمىزعا راحمەت ايتقىم كەلەدى.
شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ ەلگە ورالۋىنا، وتانعا ات باسىن بۇرعان اعايىننىڭ قازاق مەملەكەتىنە ءسىڭىپ، ەلى ءۇشىن قىزمەت ەتۋىنە بارىمىزدى سالامىز. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسىپ، وركەندەۋى جولىندا ەڭبەك ەتۋ ءبىز ءۇشىن ۇلكەن جەتىستىك.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت! ىستەرىڭىز ىلگەرى باسا بەرسىن!
سۇحباتتاسقان مۇرات الماسبەك ۇلى
