سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەسۋدىڭ ءتيىمدى ادىستەرىن تاڭداۋدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى الەمنىڭ وركەنيەتتى ەلدەرىنىڭ وزىق تەحنولوگياسىن تاڭداۋمەن قاتار، وزىندىك ۇلتتىق ەرەكشىلىكتەردى دە ەسكەرگەن ابزال.
ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ 2017 جىلعى 31ء-شى قاڭتارداعى «قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋى: جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك» اتتى حالىققا جولداۋىندا تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن شيرەك عاسىر ىشىندەگى ەلىمىزدىڭ جەتىستىكتەرى مەن دامۋ جولىن سارالاي كەلىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىمەن يىق تىرەستىرىپ، تەڭ دارەجەدە تۇراتىن ورىنعا شىعۋىنا، الدىڭعى قاتارلى 30 مەملەكەتتىڭ ساپىنا ەنۋى ءۇشىن اتقارىلۋى ءتيىس ماقسات-مىندەتتەردى الدىمىزعا قويىپ، بولاشاقتاعى باعىت-باعدارىمىزدى ايقىنداپ بەردى.
ەلباسى جولداۋىنداعى ءۇشىنشى جاڭعىرۋدى تابىستى جۇزەگە اسىرۋدىڭ بەسىنشى باسىمدىعى ينستيتۋسيونالدىق وزگەرىستەرگە، قاۋىپسىزدىككە جانە سىبايلاس جەمقورلىققا تىكەلەي قاتىستى. ەلباسى وسى باسىمدىقتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ سەبەپتەرى مەن العىشارتتارىن انىقتاپ، ولاردى جويۋ جۇمىسىن كۇشەيتۋدى تاپسىردى.
سونىمەن قاتار، مەملەكەت باسشىسى سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستە بۇكىل قوعامنىڭ بەلسەنە ات سالىسىپ، جەمقورلىق جاعدايلارىنا جالپىعا ورتاق توزبەۋشىلىك قوعامىن قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى. الەۋمەتتىك جەلىنىڭ، مەديا-رەسۋرستاردىڭ دامىعان كەزەڭىندە كەز كەلگەن ازامات جەمقورلىق دەرەگىن انىقتاعان جاعدايدا بۇل تۋرالى ءتيىستى ورگاندارعا حابارلاپ، قوعامنىڭ تالقىسىنا سالۋى قاجەت.
دانا حالقىمىزدىڭ «ۇرلىق ءتۇبى - قورلىق» دەگەن ماتەلىن ەسكە الار بولساق، ەلدىڭ قارجىسىن تالان-تاراجعا سالىپ، «بارماق باستى، كوز قىستى» ارەكەتتەرگە باراتىن تۇلعالاردىڭ اقىر تۇبىندە تۇتىلاتىنىن جوعارى لاۋازىمدى تۇلعا دا، قاتارداعى مەملەكەتتىك قىزمەتشى دە ءتۇسىنۋى ءتيىس.
سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ تاريحى تىم تەرەڭنەن كەلە جاتقانىن حالقىمىزدىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ «كۇلەمبايعا» دەگەن ولەڭىندەگى «بولىس بولدىم مىنەكي، بار مالىمدى شىعىنداپ. تۇيەدە قوم، اتتا جال، قالمادى ەلگە تىعىنداپ» دەگەن جولداردان بىلۋگە بولادى. قوعامدى ىشتەن ءىرىتىپ، ازاماتتاردىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمىن جوعالتۋعا سەبەپ بولاتىن بۇل دەرتتەن ارىلۋدىڭ جولدارىن تابۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ونىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋ قاجەت.
سىبايلاس جەمقورلىق فاكتىسى بويىنشا ۇستالىپ، ءومىرىن وكسىتكەن جاندار كوپ جاعدايدا بۇنىڭ سەبەبىن جالاقىنىڭ تومەن بولۋىمەن تۇسىندىرەدى. ارينە، ولاردىڭ بۇلاي اقتالۋىنا ەش نەگىز جوق. وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن زاڭمەن رۇقسات ەتىلگەن ادال ءناپاقا تابۋدىڭ بىرنەشە جولى بار. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى» زاڭىنىڭ 10-شى بابىنىڭ 2ء-شى تارماعىنا سايكەس مەملەكەتتىك قىزمەتشىگە پەداگوگيكالىق، عىلىمي جانە باسقا دا شىعارماشىلىق قىزمەتپەن اينالىسۋعا رۇقسات ەتىلگەن. مەملەكەتتىك قىزمەتشى نەگىزگى قىزمەتتەن بوس ۋاقىتتا شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ، وقىتۋشىلىق تاجىريبەنى جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى نەگىزگى ەڭبەك اقىعا قوسىمشا قاراجات تابۋىنا بولادى.
سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس جۇرگىزۋدە ءبىرشاما جەتىستىكتەرگە جەتكەن مەملەكەتتەر تۋرالى ايتىلعاندا، ەڭ بىرىنشىدەن سينگاپۋردىڭ تاجىريبەسى ەسكە تۇسەدى. حح عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىندا بريتان يمپەرياسىنان تاۋەلسىزدىگىن الىپ، دەربەس مەملەكەت رەتىندە قۇرىلعان ارالدىق ەلدىڭ جاڭا باسشىسى
لي كۋان يۋ ءبىر سوزىندە «ەگەر بيلىك باسىنداعى جەمقورلىقتى قۇرتپاسا، ونىمەن كۇرەسۋ ەش ناتيجە بەرمەيدى» دەگەن ەكەن.
سينگاپۋرداعى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ جالاقىسى وزگە ەلدەرگە قاراعاندا اناعۇرلىم جوعارى، سونىمەن قاتار، پاراقورلىق دەرەگى ءۇشىن ايىپتالعان قىزمەتشىنىڭ كىناسى دالەلدەنسە، وعان 100 مىڭ سينگاپۋر دوللارى كولەمىندە ايىپپۇل سالىنىپ، دۇنيە-مۇلكىن تاركىلەپ، 10 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرادى. سينگاپۋردە قۇرىلعان سىبايلەس جەمقورلىقتى تەرگەۋ بيۋروسى دەربەس مەملەكەتتىك ورگان رەتىندە تەك پرەمەر-مينيسترگە عانا باعىنادى. جارتى عاسىرلىق جۇمىسى بارىسىندا بيۋرونىڭ قۇرىعىنا جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالار دا ىلىككەن.
ولاردىڭ ءبىرى - سينگاپۋردىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ ءمينيسترى ۆي تۋن بۋن. ول مەردىگەر كومپانيانىڭ ەسەبىنەن وتباسىمەن يندونەزياعا كۋرورتقا بارىپ، وزىنە جەكە ساراي سالدىرىپ العان.
جەمقورلىق فاكتىسى بويىنشا ءىستى بولعان بۇرىنعى مينيستر بارلىق مۇلكىنەن ايرىلىپ، تۇرمەگە جابىلدى. ءدال وسىنداي ايىپ تاعىلعان ۇلتتىق دامۋ ءمينيسترى تە سزيۆان جازادان قۇتىلماسىن بىلگەن سوڭ، ومىرمەن قوش ايتىستى. تەرگەۋ بيۋروسىنىڭ باسشىسى بولعان ەدۆين يەو قۇمار ويىندارعا اۋەس بولعانى ءۇشىن تۇتقىندالىپ، بيۋدجەتكە كەلتىرگەن شىعىندى تولتىرعانىنا قاراماستان 10 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى.
1959 جىلدان باستاپ 1990 جىلعا دەيىن سينگاپۋردىڭ پرەمەر-مينيسترى بولعان لي كۋان يۋ تۋعان ەلىن سىبايلاس جەمقورلىقتان ازات، ەكونوميكالىق جۇيەسى مىقتى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا قوستى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ەكونوميكالىق داعدارىسقا ۇشىراپ، بيلىك جۇيەسىن جەمقورلىق جايلاعان سينگاپۋر لي كۋان ءيۋدىڭ پرەمەر-مينيسترلىگى تۇسىندا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق دامۋى جاعىنان وڭتۇستىك-ازيا ەلدەرىنىڭ اراسىندا عانا ەمەس، الەم ەلدەرىنىڭ قاتارىندا الدىڭعى ورىنعا شىقتى.
الەم ەلدەرىنىڭ سىبايلاس جەمقورلىق دەڭگەيىنە ساراپتاما جۇرگىزەتىن حالىقارالىق ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم Transparency International اگەنتتىگىنىڭ 2017 جىلى جۇرگىزگەن «جەمقورلىقتى قابىلداماۋ يندەكسىنە» سايكەس
سينگاپۋر الەم حالىقتارىنىڭ اراسىندا 5ء-شى ورىندا تۇر. ءبىرىنشى ورىندا جاڭا زەلانديا، ەكىنشى ورىندا دانيا، ءۇشىنشى ورىندا نورۆەگيا، فينليانديا جانە شۆەسيا تۇر. قازاقستان بۇل رەيتينگتە 180 ەلدىڭ اراسىنان 122 ورىنعا ءتۇستى، بۇعان دەيىن ول 136 ورىندا تۇرعان ەدى.
اتالمىش ۇيىمنىڭ قازاقستانداعى بولىمشەسى – Transparency Kazakhstan قامقورشىلىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى مارات شيبۇتوۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل رەيتينگتەگى قازاقستانداعى سىبايلاس جەمقورلىق دەڭگەيىنىڭ باعالانۋى دۇرىس جۇرگىزىلمەگەن. مۇنىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى ەلىمىزدەگى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار مەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ وزدەرىنىڭ سىبايلاس جەمقورلىق تۋرالى ەسەپتەرىن حالىقارالىق ۇيىمنىڭ جۇمىس ءتىلى بولىپ تابىلاتىن اعىلشىن تىلىندە باسىپ شىعارماۋى. سونىمەن قاتار، ءتۇرلى ەلدەردىڭ سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس دەڭگەيىن باعالاۋ بارىسىندا Transparency International اگەنتتىگىنىڭ ماماندارى سۋبەكتيۆتى باعا بەرەدى. ياعني، ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس جۇرگىزۋ دەڭگەيى سوڭعى جىلداردا ءبىرشاما تومەندەپ كەلەدى.
جەمقورلىقتى قابىلداماۋ يندەكسىندە كوش باستاپ تۇرعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن زەردەلەپ كورسەك، سوڭعى بەس جىلدىڭ ىشىندە الدىڭعى قاتاردان كورىنگەن دانيا ءوز ەلىندە سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەسەتىن ءبىر ەمەس، بىرنەشە ۇيىمدار قۇرعان. دانيانىڭ حالىقارالىق دامۋ اگەنتتىگى، ەكسپورتتىق وپەراسيالاردى نەسيەلەۋ اگەنتتىگى، دانيا ونەركاسىبىنىڭ كونفەدەراسياسى، ساۋدا كەڭەسى سەكىلدى ۇيىمدار وسى ەلدەگى «حالىقارالىق دامۋ اگەنتتىگى» اسسوسياسياسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى.
اسوسياسيا مۇشەلەرى ءوز كەلىسىمشارتتارىنا سىبايلاس جەمقورلىققا توزبەۋشىلىك تۋرالى ەرەجەلەردى ەنگىزۋ ارقىلى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى سىبايلاس جمقورلىقتىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ قانا قويماي، ءوز ەلىندەگى پاراقورلىققا توزبەۋشىلىك ساياساتىن جۇرگىزەدى. سونىمەن قاتار، دانيادا ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگىدەي شەنەۋنىكتەردىڭ كاسىبي ادەپ كودەكسى قولدانىلادى.
سوڭعى جىلدارى جەمقورلىقتى قابىلداماۋ يندەكسىندە ەكىنشى ورىنعا شىققان فينليانديادا سىبايلاس جەمقورلىققا جول بەرمەۋ ءۇشىن مەملەكەت ساياساتىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارى زاڭ شەڭبەرىندە جۇزەگە اسىرىلادى. ولار: قۇقىق قورعاۋ، ساياسي، قارجىلىق جانە كادرلىق تاۋەلسىزدىك، تاۋەلسىز بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ جۇمىسى، لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ شەشىم قابىلداۋ ءۇردىسىنىڭ جاريالىلىعى، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ەكونوميكالىق سەكتورعا باقىلاۋ جۇرگىزۋىن ازايتۋ، سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس بارىسىندا كومەك كورسەتكەن ازاماتتارعا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتۋ، مەملەكەتتىك ورگان باسشىلارىنىڭ پارلامەنت مۇشەلەرىنە ەسەپ بەرۋى، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە جوعارعى جالاقى تولەۋ، ولاردىڭ ەڭبەك وتىلىنە قاراي الەۋمەتتىك قامتىلۋى جانە ەڭ باستىسى فينن قوعامىنىڭ جانە لاۋازىمدى تۇلعالار كورپۋسىنىڭ سىبايلاس جەمقورلىققا توزبەۋشىلىك مادەنيەتى. اتاپ وتەرلىگى، فينليانديادا سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس جۇرگىزۋدىڭ ارنايى مودەلى جوق. ەڭ باستىسى، بۇل ەلدە بيلىكتىڭ اشىقتىعى مەن جاريالىلىعى، مەملەكەتتىك اكىمشىلىكتە زاڭدىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ، لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن پاراساتتىلىعى زاڭ جۇزىندە بەكىتىلگەن. «مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى» زاڭ نورمالارى بويىنشا فينن شەنەۋنىكتەرىنە ءتۇرلى سىيلىقتار الۋعا، وزگە ادامداردىڭ ەسەبىنەن كوڭىل كوتەرۋگە تىيىم سالىنادى. سونداي-اق، جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالار، ونىڭ ىشىندە ۇكىمەت مۇشەلەرى مەن پارلامەنت دەپۋتاتتارى جىل سايىن وزدەرىنىڭ تابسىتارى تۋرالى دەكلاراسيا تاپسىرىپ، ولاردى حالىقتىڭ تانىسۋى ءۇشىن اشىق تۇردە جاريالايدى.
جەمقورلىقتى قابىلداماۋ يندەكسىندە ءۇشىنشى ورىندا تۇرعان شۆەسيادا سىبايلاس جەمقورلىقتى جويۋعا باعىتتالعان كەشەندى شارالار جۇزەگە اسىرىلادى.
ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك قۇجاتتاردىڭ جاريالىلىعى، قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى قاعيدالارى بار. سونىمەن قاتار، شۆەد پارلامەنتى مەن ۇكىمەتى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ كاسىبي جاۋاپكەرشىلىگى مەن جوعارى ەتيكالىق ستاندارتتارىن زاڭ جۇزىندە بەكىتىپ بەردى.
كوپتەگەن ەلدەر سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستە وزدەرىنە عانا ءتان الەۋمەتتىك، مادەني ەرەكشىلىكتەرگە ءمان بەرەدى. ماسەلەن، جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ پارتيا مەكتەبىندە پاراقورلىقپەن كۇرەسۋ ءۇشىن مەديتاسيا، قىتايلىق تىنىس گيمناستيكاسى، شىعىس جەكپە-جەكتەرىنىڭ ەلەمەنتتەرىنە نەگىزدەلگەن ارنايى جاتتىعۋلار وتكىزىلەدى. حالىق اراسىندا بۇل جاتتىعۋلار «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى تاي-سزي» دەپ اتالىپ كەتتى. لاۋازىمدى تۇلعالار كۇن سايىن «جەمقورلىققا قارسى كۇرەس بويىنشا ءوزىن-وزى تارتىپكە شاقىرۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ جاتتىعۋلارى» باعدارلاماسىنا قاتىسادى. ترەنينگ بارىسىندا ولار وزدەرىنەن «ماعان 15 مىڭ دوللار پارا بەرسە، الار ما ەدىم؟ ال ەگەر، 1،5 ملن دوللار ۇسىنسا شە؟ جەمقورلىعىم ءۇشىن جازاعا تارتىلۋعا ءازىرمىن بە؟ ماعان ءولىم جازاسى تاعايىندالسا شە؟» دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ الادى. ايتا كەتۋ كەرەك، جۇڭگو سىبايلاس جەمقورلىق ءۇشىن ءولىم جازاسى ەڭ كوپ تاعايىندالاتىن مەملەكەت. 2000 جىلدان بەرى قىتايدا جەمقورلىق ءۇشىن ايىپتالعان 10 مىڭعا جۋىق شەندىگە ءولىم جازاسى كەسىلىپ، ول جازا جۇزەگە اسىرىلدى. ياعني، ورتا ەسەپپەن ءار كۇن سايىن 3 شەنەۋنىك ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى دەگەن ءسوز. قىتايلىقتار جەمقورلىقپەن تەك مەديتاسيا جانە ءولىم جازاسىن تاعايىنداۋ ارقىلى عانا كۇرەسپەيدى. 2007 جىلى بۇل ەلدە قالىڭ بۇقاراعا ارنالعان «ساتىلمايتىن باتىر» (Incorruptible Fighter)» ونلاين ويىنى جاساپ شىعارىلدى. ويىن بارىسىندا قاتىسۋشىلار پاراقور شەنەۋنىكتەردى عانا ەمەس، ولاردىڭ تۋىستارىن دا قىرىپ-جويادى. جەمقورلاردى قارۋمەن، ماگيا جانە ازاپتاۋ قۇرالدارىنىڭ كومەگىمەن جازالاۋعا بولادى.
سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس جوعارى ساياسي دەڭگەيدە دە جۇرگىزىلەدى. شانحاي قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى چەن ليانيۋي 18 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلسا، پەكين مەرىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى ليۋ چجيحۋا الدىمەن ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، كەيىن ءومىر بويى تۇرمەدە وتىراتىن بولدى.
ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قىتايداعى جەمقورلىققا قارسى كۇرەس شارالارىنىڭ ناتيجەسىندە جىل سايىن 45 مىڭ شەنەۋنىك پەن 20 مىڭ قۇقىق قورعاۋشى ورگانداردىڭ قىزمەتكەرلەرى بوستاندىعىنان ايىرىلادى.
امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تاجىريبەسىن تالداپ كورسەك، بۇل ەلدە پارامەن ۇستالعان كەز كەلگەن تۇلعانى اتاق-داڭقىنا، لاۋازىمىنا، الەۋمەتتىك جاعدايىنا قاراماستان اۋىر جازا كۇتەدى. مىسالى، اقش تاريحىنداعى ەڭ ۇلكەن قارجىلىق پيراميدا – Nasdaq فوند بيرجاسىن قۇرعان بەرنارد مەيدوفف ينۆەستورلاردىڭ 50 ميلليارد دوللارىن قىمقىرعانى ءۇشىن ەكى بىردەي ءومىر بويعى اباقتى مەرزىمىنە باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. ول تەمىر توردىڭ ار جاعىندا 150 جىل وتكىزۋى ءتيىس.
الەم ەلدەرىنىڭ سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋدەگى تاجىريبەسىن سارالاي وتىرىپ، ول ادىستەردىڭ ەڭ ءتيىمدى دەگەن تۇستارىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ستراتەگياعا ەنگىزۋگە بولادى. اسىرەسە، دامىعان ەلدەردىڭ پاراقورلىقپەن كۇرەس ساياساتىنداعى كەلەسى ادىستەردى پايدالانۋ ءبىز ءۇشىن وڭتايلى بولار ەدى.
بىرىنشىدەن، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى زاڭنامانى ودان سايىن جەتىلدىرىپ، ول زاڭداردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن سالالىق ورگاندار تاراپىنان قاتاڭ باقىلاۋعا الۋ.
ەكىنشىدەن، جەمقورلىقپەن قازاقستاندىق قوعامنىڭ بىرىگىپ كۇرەس جۇرگىزۋى، ياعني، ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ بەلسەندى جۇمىسى، سىبايلاس جەمقورلىق فاكتىلەرى بويىنشا دەرەك بەرگەن قاراپايىم ازاماتتاردىڭ زاڭمەن قورعالۋى جانە ىنتالاندىرىلۋى.
ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىك اتقارۋشى ورگانداردا كوررۋپسياعا جول بەرمەۋ ءۇشىن قاتارداعى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ وڭتايلى جۇمىسىن باللدىق جۇيەمەن باعالاپ، ولاردىڭ جالاقىسىن ەسەپتەۋدە بونۋستىق جۇيەنى قولدانۋ.
تورتىنشىدەن، مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلار مەن تەندەرلەر وتكىزۋ بارىسىندا پايدا بولاتىن سىبايلاس جەمقورلىق قاتەرلەرىن جويۋ ءۇشىن بۇل جۇمىستى بارىنشا اشىق جانە جاريا تۇردە وتكىزۋ.
بەسىنشىدەن، ازاماتتىق قوعام اراسىندا سىبايلاس جەمقورلىققا توزبەۋشىلىك داعدىسىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا كوررۋپسيالىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ مونيتورينگى مەن ساراپتاماسىنىڭ جاڭا تۇرلەرىن ەنگىزىپ، ولاردى كاسىبي وداقتار تاراپىنان تالقىلاپ، حالىقتىڭ اراسىندا تۇسىندىرمە جۇمىستارىن جۇرگىزۋ. سونداي-اق، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس بارىسىندا حالىقارالىق ۇيىمدارمەن بايلانىس ورناتۋ.
ەلىمىزدەگى تاۋەلسىز ساياساتتانۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، جەمقورلىققا قارسى كۇرەستىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى – مەملەكەتتىك اپپارات قىزمەتىنىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋ. ءار مەملەكەتتىك ورگاندا قاتارداعى ماماننان باستاپ باسشىعا دەيىن ءار شەنەۋنىكتىڭ جۇمىسى قوعام مەن اقپارات قۇرالدارىنىڭ نازارىندا بولۋى ءتيىس. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى جۇمىسقا قابىلداۋ كەزىندە ولاردى تامىر-تانىستىق ارقىلى ەمەس، ءبىلىمى مەن قارىم-قابىلەتىنە قاراپ الۋ كەرەك.
سونىمەن قاتار، پارا الۋ كەزىندە ۇستالعان قىزمەتكەرگە اۋىر جازا تاعايىندالىپ، ونىڭ مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىنا قايتىپ ورالۋىنا جول بەرىلمەۋى كەرەك.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى – ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ ابىرويىنا تيگىزەتىن نۇقسانى مەن ازاماتتاردىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمىنە سەلكەۋ تۇسىرەتىنىن جاقسى تۇسىنگەندىكتەن ءوزىنىڭ 2015 جىلعى 20-شى مامىردا قابىلدانعان «بەس ينستيتۋسيونالدىق رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋ جونىندەگى 100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىنىڭ ءبىرىنشى ءارى باستى رەفورماسى «كاسىبي مەملەكەتتىك اپپارات قۇرۋ» بويىنشا ناقتى مىندەتتەر جۇكتەپ، ءتيىستى تاپسىرمالار بەردى. ۇلت جوسپارىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى قادامدارىنا سايكەس مەملەكەتتىك قىزمەتكە قابىلداۋ تومەنگى لاۋازىمداردان باستالىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ لاۋازىمدىق ءوسۋى ولاردىڭ ىسكەرلىك قاسيەتتەرىنىڭ نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس. ياعني، مەملەكەتتىك قىزمەتكە تۇرعان ازاماتتار ەندىگى جەردە تومەنگى لاۋازىمدا ەڭ كەمى ءۇش جىل قىزمەت ەتۋ ارقىلى عانا ارى قاراي جوعارىلاۋعا مۇمكىندىك الادى. لاۋازىمدىق ءوسۋ جولى مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ «اعا-كوكەلەرىنىڭ» ارقاسىندا ەمەس، ونىڭ جۇمىستاعى بەلسەندىلىگى، تياناقتىلىعى، ءوز مىندەتتەرىن ورىنداۋداعى جوعارى جاۋاپكەرشىلىگى سياقتى ىسكەري قابىلەتتەرگە عانا بايلانىستى بولادى.
ۇلت جوسپارىنىڭ ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى قادامىندا كورسەتىلگەندەي مەملەكەتتىك قىزمەتكە العاش رەت تۇراتىن تۇلعالاردى ءۇش ساتىلى ىرىكتەۋ جۇيەسىن ەنگىزىپ، ولارعا مىندەتتى تۇردە سىناق مەرزىمىن تاعايىنداۋ ارقىلى مەملەكەتتىك قىزمەتكە كەزدەيسوق كەلگەن ازاماتتاردان ارىلىپ، ءوز ىسىنە بەرىلگەن، كاسىبي قىزمەتشىلەر سانىن ارتتىرۋ كوزدەلىپ وتىر. بەسىنشى قادامدا ايتىلعان مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىسىن ونىڭ جۇمىسىنىڭ، جاساعان ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىنە قاراي ءوسىرۋ. بۇل جەردە كوڭىلدە قالاتىن تۇيتكىلدى ماسەلە بار. ول: مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ ەڭبەگىن كىم باعالايدى؟
قازىرگى قالىپتاسقان جاعداي بويىنشا ءار قىزمەتشىنى جوعارىداعى باسشىسى ونىڭ قىزمەت وتىلىنە، اتقاراتىن فۋنكسيونالدىق مىندەتتەرىنە ساي باعالاۋى ءتيىس. الايدا، مەمقىزمەتشىلەر جوعارى باعا الۋ ءۇشىن باستىعىنا جاعىمپازدانىپ، ونىڭ ىعىنا جىعىلۋى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
بۇل جەردە كىشى، ورتا، جوعارى بۋىنداعى باسشىلار قول استىنداعىلاردى شىنايى مانىندە ءادىل باعالاسا جاقسى. ياعني، بۇل قادامدى جۇزەگە اسىرۋدا ءبىز ادامي فاكتورمەن ساناسۋ قاجەت. وسىمەن ۇيلەسەتىن التىنشى قادام بويىنشا بەلگىلەنەتىن جىلدىق، ستراتەگيالىق جوسپالار مەن قول جەتكىزۋگە ءتيىستى ينديكاتورلاردى جوسپارلاۋدا ولاردىڭ قول جەتىمدى بولۋى شارت. سەبەبى، ۇلت جوسپارى بويىنشا ەڭبەكاقى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە جەكە جىلدىق جوسپارلاردى، مەملەكەتتىك ورگاندار ءۇشىن – ستراتەگيالىق جوسپارلاردى ورىنداعانى، مينيسترلەر جانە اكىمدەر ءۇشىن – مەملەكەتتىك قىزمەت ساپاسىنىڭ ارناۋلى ينديكاتورلارىنا قول جەتكىزىپ، حالىقتىڭ ءومىر ساپاسىن جاقسارتىپ، ينۆەستيسيا تارتقانى ءۇشىن، ۇكىمەت مۇشەلەرى ءۇشىن – ينتەگرالدىق ماكروەكونوميكالىق ينديكاتورلارعا قول جەتكىزگەنى ءۇشىن جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىنە قاراي تولەنەدى. اسپانداعى ايعا قول سوزامىز دەگەنمەن، وعان جەتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. سوندىقتان دا، ءار قىزمەتشى، مەملەكەتتىك ورگان، اكىمدەر مەن مينيسترلەر، ۇكىمەت مۇشەلەرى ءوز جوسپارلارىن بارىنەن وزامىن دەپ ەمەس، ناقتى ناتيجەگە جۇمىس ىستەيمىن دەپ جوسپارلاعانى ابزال.
سونىمەن بىرگە، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ لاۋازىمدىق ەڭبەكاقىلارىنا وڭىرلىك ۇيلەستىرۋ كوەففيسيەنتتەرى قوسىلادى. بۇل ماسەلە، ءالى كۇنگە دەيىن ەڭبەك زاڭناماسىمەن ءالى رەتتەلگەن جوق. وڭىرلىك كوەففيسيەنتتى ەنگىزۋ ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ەڭبەك كودەكسىنە،. «مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى» زاڭىنا جانە ت. ب. نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەرگە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ قاجەت. بۇل باعىتتا ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جونىندەگى اگەنتتىگى جۇمىس اتقارۋى ءتيىس. ۇلت جوسپارىنىڭ سەگىزىنشى قادامى بويىنشا ءبىر وڭىردەن ەكىنشى وڭىرگە اۋىسىپ كەلىپ جاتقان مەملەكەتتىك قىزمەتشىگە جەكەشەلندىرۋ قۇقىعىنسىز قىزمەتتىك پاتەردى مىندەتتى تۇردە بەرۋ قاجەت ەكەندىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ءوزى ۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەن قىزمەتشى جۇمىسىن ءتيىستى دارەجەدە ورىنداي المايدى.
توعىزىنشى قادام بويىنشا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ تۇراقتى تۇردە وقۋ جۇيەسىن زاڭدى تۇردە بەكىتۋ، ياعني، ءۇش جىلدا ءبىر رەت كاسىبي شەبەرلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا قۇرىلعان ق ر پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسى مەن ونىڭ وڭىردەگى فيليالدارىنىڭ جۇمىسى دۇرىس جۇيەگە قويىلعان. ءار مەملەكەتتىك قىزمەتشى ءوزىنىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگىن شىڭداپ، ءتۇرلى سەمينارلار مەن داايىندىق كۋرستارىنان وتۋگە قۇقىلى. بۇل – ونىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ قانا قويماي، مانساپتىق تۇرعىدان جوعارىلاۋىنا دا سەپتىگىن تيگىزەدى.
«100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىندا كورسەتىلگەن وسى ماقسات-مىندەتتەر تەك قانا ءار مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ ادالدىعى مەن كاسىبي شەبەرلىگىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسىپ، ەلىمىزدىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرۋى ءتيىس. ول ءۇشىن ەڭ باستىسى، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر بويىندا وتانسۇيگىشتىك قاسيەتتەرى قالىپتاسقان، تۋعان جەرى مەن ەلى ءۇشىن قالتقىسىز قىزمەت ەتەتىن جوعارى پاراساتتى تۇلعا بولۋى شارت. سوندا عانا، ءبىزدىڭ وتانىمىز – قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەكونوميكاسى مىقتى، حالقى باي-باقۋاتتى، ازاماتتارىنىڭ تۇرمىسى جوعارى ەلگە اينالادى. سوندىقتان دا، العا قويىلعان ماقسات-مىندەتتەردى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ازاماتتىق قوعام بىرلەسىپ اتقارۋى قاجەت. بىرلىك – ءتۇبى بەرەكە ەكەندىگىن ەستەن شىعارماي، بىرلەسىپ قامال الاتىن كەزەڭ كەلىپ جەتتى.
تەمىروۆ ەربول راحمەتوللا ۇلى
پاۆلودار وبلىسى اكىمىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ باس مامانى
