( ەرمۇرات دوستى ساعىنىشپەن ەسكە الۋ)
وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ سوڭى. قازىرگى قحر-دىڭ شاحار-ي-ۇرىمشىسىندە ستۋدەنتپىز. ءبىلىمقۇمار، ولەڭقۇمار، ونەرقۋعان قازاقتىڭ سايدىڭ تاسىنداي، ورىمدەي جاستارىمىز. بىرەۋلەرىمىز ءور-التاي مەن ساۋىردان، ەندى بىرەۋلەرىمىز بوعدا-ەرەنقابىرعادان، ءبىر توبىمىز تارباعاتاي-جايىردان، ال كوپشىلىگى « ەلىم قۇلجاداي، كوڭىلىم ءسىزدى بولجادى-اي» دەگەندەي ىلە جاقتىڭ قىز-جىگىتتەرى. جازعى دەمالىستان سوڭ، كۇزگەسالىم ءۇش ايماقتىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ارمان قۋىپ كەلگەن ات توبەلىندەي قازاقتىڭ قارا دومالاق جاستارى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قالاشىعىندا شۇرقىراسىپ تابىساتىنبىز.
قايناعان ستۋدەنتتىك ءومىر. كۇندەلىك ساباق، اۋديتوريا، كىتاپحانا، اسحانا، سىناقتار مەن ەمتيحاندار. ال دەمالىس، مەرەكە كەزى ستۋدەنتتەر ءۇشىن دۋماندى كەشسىز وتپەيدى. سونداي كوڭىلدى كەشتەردىڭ بىرىندە ىلە-قۇلجا جاقتىڭ جىگىتتەرى ءبىر تاماشا جاڭا ءان الا كەلىپ، شىرقادى. ءبارىمىز تاڭ-تاماشا بولدىق. ءاننىڭ ولەڭ ءماتىنىن دە، اۋەنىن دە جاتتاپ الدىق، ال اۆتورىن سۇرادىم با، سۇرامادىم با، ەسىمدە جوق. ءاننىڭ اتى «ءجايلاۋىم-انىم». مىنە سول ءان، سول كەزدە تەلە-راديو ەفيرىنە شىقپاي-اق، كونسەرت ساحنالارىندا ورىندالماي-اق ءۇرىمجى، قۇلجا، پەكين جانە باسقا ءىرى قالالارداعى قازاق جاستارىنىڭ ءتول گيمنىنە اينالىپ، ءۇش ايماقتىڭ دالاسى مەن جايلاۋىنا تاراپ كەتتى. كازىر بۇل ءان ەلىمىزدە دە، ارعىبەتتە دە ءوزىن ۇلى دالا پەرزەنتى سانايتىن ءار قازاق بالاسىنىڭ سۇيىكتى ءانى بولىپ، الديلەپ كەلەدى دەسەم، ارتىق ايتپاعان بولارمىن.
1994-جىلى ارمان قۋىپ، ەلگە، اتاجۇرتقا جەتتىك-اۋ. ءبىر كۇنى كەشكىسىن بەلگىلى ادەبيەتشى-عالىم، كورشىم ءارى ارىپتەس دوس ءومارالى ادىلبەكتىڭ ۇيىنە بارا قالدىم. ءبىر توپ قوناقتارىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستىم. امان-سالەمنەن سوڭ، ونداعى ماعان بەيتانىس جىگىتتەرمەن تانىستىردى. ارالارىنان سىمباتتى، ۇزىنشاش قويعان، مەنىمەن جاسى شامالاس جىگىت نازارىمدى اۋداردى. قوناق يەسى ماعان: «ءبارىمىز ءسۇيىپ تىڭدايتىن «ءجايلاۋىم-انىم» ءانىنىڭ اۆتورى ەرمۇرات زەيىپحان دەگەن باۋىرىمىز وسى جىگىت» دەپ تانىستىردى. مەن ورنىمنان تۇرىپ، ول جىگىتپەن قايتا قۇشاقتاسىپ، امانداىپ، تانىستىم. مىنە، كۇنەس جايلاۋىنىڭ اردا بالاسى مەن بوعدانىڭ تۇلەگى بولعان مەن وسىلايشا تابىسىپ، دوستاسىپ كەتكەن ەدىك. كەيىن، ونىڭ تىرنىق-الدى ءارى، ەڭ تاڭداۋلى اندەرىنىڭ ءبىرى سانالاتىن «ءجايلاۋىم-انىم» ءانىنىڭ ۇرىمجىدەگى ستۋدەنت جاستارعا قالاي جەتكەنىن جىر قىلىپ ايتىپ ءجۇرىپ، ونى ۇلى ابايدىڭ بالاسى اقىلبايدىڭ ءانىنىڭ ەلگە قالاي تارالعانىمەن ۇقساتىپ ايتىپ، ءماز قىلۋشى ەدىم. ءحىح عاسىردىڭ سوڭى بولسا كەرەك، ارعىن-توبىقتى ەلىمەن نايمان-ماتاي ەلى قۇداندالى بولىپتى. قۇدالىق ساپارعا ابدەن دايىندالىپ بولعاندا، توبىقتىنىڭ قىز-جىگىتتەرى قۇدالىققا وسىنشاما سان-سالتاناتپەن بارا جاتىپ، نايمان-ماتاي جۇرتىنا قالايشا ءبىر جاڭا ءانسىز، ولەڭسىز بارامىز، دەپ اباي ۇلى اقىلبايعا قولقا سالىپتى. سوندا اقىلباي كوپكە سوزباي، ءبىر تاماشا ءان شىعارىپ، قۇدالارىنا سالەمدەمە رەتىندە جىبەرگەن ەكەن. «اقىلبايدىڭ ءانى» دەپ اتالاتىن سول ءان بۇكىل قازاق دالاسىنا تارالىپ، وسى كۇنگە دەيىن شىرقالىپ كەلەدى.
مارقۇم ەرمۇرات زەيىپحانمەن ونىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جاقىن دوس، رۋحاني پىكىرلەس-سىيلاس بولىپ كەلدىك. توقساننىنشى جىلدىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا تاياۋ كورشى بولدىق. دوس بولعان سوڭ، مەرەكە-مەيرامداردا ءوزارا قۇتتىقتاسامىز، العاش تۋعان كۇنىن سۇراعانىمدا، «31 ءشى جەلتوقسان-عوي» دەي سالعان. بىرەر جىل ونىڭ تۋعان كۇنىن جاڭا جىل كۇنى قۇتتىقتاپ ءجۇردىم. ءبىر بارعانىمدا ول شىندىعىن ايتتى. «ەي، دوسىم، مەنىڭ ناق تۋعان كۇنىم، نەگىزىندە، 15ءشى ماۋسىم، الماتىدا سالت باستى، ساباۋ قامشىلى جۇرگەن سوڭ، دوسىم بولعان سوڭ ساعان «31 ءشى جەلتوقسان-عوي» دەي سالعام. اڭقاۋ دوسىم-اۋ، سونى مالدانىپ، جاڭا جىلمەن قوسا، «تۋعان كۇنىمدى» قۇتتىقتاپ كەلگەن دوستىق كوڭىلىڭە راحمەت» دەپ ەدى. سوندا مەن: «ەرەكە، بۇگىن ەندى جاڭا جىل عوي، نە ىستەپ وتىرسىڭ؟» دەسەم، ول ءبىر كلاسسيكالىق رومان وقىپ وتىر ەكەن، جازۋ ۇستەلىنە قاراسام، ول ورىستىڭ اتاقتى جازۋشىسى فەدور دوستويەۆسكييدىڭ ايگىلى «ناقۇرىس» («يديوت») رومانى ەكەن. سوندا مەن: «دوستىم-اۋ، باسقا ەمەس، بۇگىن جاڭا جىل كەشى عوي، سەن «ناقۇرىستى» وقي بەرىپ، مەنى بىرگە ناقۇرىس ەتىپ جىبەر مە» دەسەم، ول: «وسى اتاقتى دوستويەۆسكيي مەن ءبىزدىڭ ۇلى شوقان ۋاليحانوۆ وتە جاقىن دوس بولىپتى، بولماساڭ دا ۇقساپ ب ا ق دەگەندەي، مەن دوستويەۆسكيي بولايىن، ال سەن شوقانعا ۇقساپ باقشى »، – دەپ ازىلدەپ ەدى.
ەرەكەڭ سياسى كەپپەگەن جاڭا ولەڭدەرىن ەڭ ءبىرىنشى دوس-جاراندارىنا وقىپ بەرەتىن، پىكىرىن بىلەتىن. دوس ءارى تاياۋ كورشى بولعان سوڭ، ماعان ءجيى كەلەتىن، نە شاقىرىپ الاتىن. مەن اقىن بولماسام دا، ولەڭ-سوزدى سۇيىپ-قادىرلەيتىن ەدىم. ءبىر جولى كەزدەسۋىمىزدە ول جاڭا جازعان ءبىر توپتاما سيكلدى ولەڭدەرىن بايىپپەن، ءارى اسەرلى وقىپ وتىردى. كوپكە دەيىن مەن ءۇنسىز تىڭداپ وتىر ەدىم، ول كەنەت كىدىرىپ، ماعان ءبىر ءتۇرلى قاراپ: «سەن، ساق-عۇن بالاسى (ول مەنى ارحەولوگ-تاريحشى دەپ كوبىنەسە وسىلاي اتايتۇعۇن)، ولەڭ تىڭداپ وتىرعان جوقسىڭ-اۋ، مىنا جىرلار قايتالانبايدى، بىلەسىڭ بە؟»، – دەمەسى بارما!
ولەڭ جالعاستى وقىلىپ جاتىر، وقي بەرشى دەيمىن.
قاراڭعى زىمىستان تۇندە،
قورقىنىش الىپ ىرقىمدى.
كۇتەمىن شىعىستان كىمدى،
ەڭ سوڭعى جاعىپ شىرپىمدى.
ەڭ سوڭعى شىرپى جانىپ تۇر،
ول بىتسە ءۇمىت كەسىلدى.
ءتۇن باسپالاپ باعىپ تۇر،
ازىرەيىل سەكىلدى.
جاندى ۇزاق شىرپى باعىما،
اينالدىرما، كەت ءولىم!
جايىپ تۇر جۇرەك ماڭىنا،
جارىقتىڭ قىمبات ەكەنىن!
قۇرباندىق پا بۇل مىقتى،
ەسكە الام دا، تاڭدانام.
ساۋساعىم ەكەن تىرلىكتى،
كەلەسى تاڭعا جالعاعان!
«وۋ، ەرەكە، مەن ولەڭ تىڭداپ وتىرمىن، ولەڭىڭدى ويعا جالعاپ وتىرمىن، مىناۋ ەندى ناعىز ولەڭ، كەرەمەت وي، مىقتى ولەڭ، مىقتى ولەڭ...»، – دەي بەرگەنىم ەسىمنەن كەتپەيدى.
سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى، وتكەن عاسىرلارداعى قازاقتىڭ سال-سەرىلەرىنىڭ سوڭعى تۇياعىنداي سەزىلەتىن ەرمۇرات زەيىپحاندى جۇرتتىڭ كوبى اكتەر، ءانشى، كومپوزيتور-سازگەر، جازۋشى، اقىن، اسابا، شوۋمەن دەپ تانىپ، ونىڭ شىعارماشىلىعى نەگىزىنەن ىردۋ-دۋمان، توي-تومالاق جاعدايىندا ومىرگە كەلەدى دەپ ويلاۋى مۇمكىن. ال، مەنىڭ ويىمشا، ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ دەنى وزىمەن ءوزى، جاپادان جالعىز قالعان تىنىشتىق جاعدايدا كەلەتىن شابىتتىڭ اسەرىنەن تۋاتىن سياقتى. ءبىر جولى ول ماڭعىستاۋ، اتىراۋ جاققا گاسترولدىك ساپارعا بارىپ قايتتى. وتە قۋانىشتى كوڭىل كۇيمەن كەلدى، سوندا ءبىر ايتقانى ەسىمدە. «مەن گاسترولدەن سوڭ، اقتاۋدا ءبىراز ۋاقىتقا قالىپ قويدىم،قازاق دالاسىنىڭ تەڭىزىن كوردىم، كۇندە جاپادان جالعىز كاسپيدىڭ جاعاسىنا ءبىر ءوزىم بارىپ، سەرۋەندەپ ءجۇردىم، ءبىراز شىعارماشىلىق تابىسقا كەنەلدىم»، – دەپ ەدى سوندا. بالكىم، بۇكىل قازاقتىڭ جۇرەگىنە جول تارتقان، سپورتشى ساڭلاقتارىمىزدىڭ گيمنىنە اينالعان «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى » سول ساپارىندا تۋعان شىعار.
بىردە مەن جۇمىسقا بارا جاتىپ اباي ەسكەرتكىشىنىڭ جانىنان كەزدەستىردىم. ارقاسىندا ريۋزاگى بار، جەڭىل كيىنىپ الىپتى. «مەدەۋ شاتقالىنا، بۇتاقتىعا (بۋتاكوۆكا) بارا جاتىرمىن، جالعىز سەرۋەندەپ كەلەيىن، كۇنەسىمدى قاتتى ساعىنىپ ءجۇرمىن...» دەگەن ەدى سوندا. شىندىعىندا ول اتاجۇرتقا كەلگەلى ون جىلعا تاياۋ بەلگىلى سەبەپتەرمەن ارعىبەتكە، تۋعان جەرى كۇنەسكە بارالماي جۇرگەن. كەيدە مەن ونىڭ «كۇنەس-اي!»، «ءتاڭىرتاۋ» اندەرى سوندا تۋعان شىعار دەپ ويلايمىن.
ءبىز ونىڭ قايسى ءبىر شىعارماسى بولماسىن جۇرەك تۇكپىرىنەن، تەرەڭ تەبىرەنىستەن، ۇلكەن ماحابباتتان، سىرلى ساعىنىشتان تۋعانىنىڭ كۋاسى بولدىق، سەزىنىپ جۇردىك. امال نەشىك، قاپىدا جان دوسىمىزدان ايىرىلىپ قالدىق، ءبىراق ونى ءولدى دەپ ايتا المايمىز، ارتىنا ولمەيتىن ءسوز بەن اۋەن قالدىردى، ول قازاعىنىڭ جۇرەگىندە ماڭگى جاسايدى.
ساعىنتاي سۇڭعاتاي، تاريحشى
