مۇحتار ماعاۋيننىڭ «جارماق» رومانى جاريالانعالى دا ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. اركىم ءارتۇرلى پىكىرىن ايتتى. كلاسسيكتىڭ ءداستۇرلى جازۋ ۇلگىسىنە ۇيرەنىپ قالعان جۇرتتىڭ توسىرقايتىن دا ءجونى بار شىعار. ءبىراق بۇعان دەيىنگى پىكىرلەردىڭ ىشىندە «جارماق» ومىرگە كەلگەن كەڭىستىك پەن ۋاقىت ىشىندە «وزگە جۇرتتا رومان جانرى قالاي جازىلىپ ءجۇر» دەگەن سالىستىرا تالداۋلار مۇلدەم كەزدەسپەدى.
ەڭ كوپ ايتىلعان ءۋاجدىڭ دەنى - «جارماقتىڭ» كوركەمدىك ورەسى تومەن، قارابايىر جازىلعان، پۋبليسيستيكادان اسا الماعان» دەگەن سىڭايدا بولدى. كەش تە بولسا بىزدە ءوز پىكىرىمىزدى ءبىلدىرۋدى ءجون كوردىك. ارينە، روماندى باستان-اياق تالداپ، كەرەمەت ءبىر ماقالا جازباساق تا، ازدى-كوپتى وقىعان قازىرگى زامان روماندارىنىڭ جازىلۋ فورماسىمەن «جارماقتى» سالىستىرىپ كورۋ نيەتىمىز.
باياعىدا جۇرت ءبىرى شىعىستا، ءبىرى باتىستا بولسا دا – دجيردجي زەيدان مەن الەكساندر ديۋمانىڭ رومان جازۋ ادىستەرىن بىر-بىرىنە قاتتى ۇقساتقان. ەكى جازۋشىنىڭ ءومىر سۇرگەن مەزگىلى ءبىر ۋاقىتقا ساي كەلەدى. قاراپ وتىرساڭىز، ءبىر كەزەڭگە ءتان ادەبي ءادىس-تاسىل ىزدەنىس ۇستىندەگى جازۋشىنى فورما جاقتان بىر-بىرىنەن ساباق الۋعا جىگەرلەندىرىپ وتىرادى. ارينە، مۇنى كوشىرۋ نەمەسە قايتالاۋ دەپ تۇسىنبەۋىمىز كەرەك. وسى عاسىردا نوبەل سىيلىعىن العان ەكى جازۋشى – ورحان پامۋك پەن مو يان جانە تۇرىكتىڭ تاعى ءبىر جازۋشىسى زيۋلفيۋ ليۆانەليدىڭ («ستامبۋل باقىتى» اتتى رومانى الەمنىڭ ءبىراز تىلىنە اۋدارىلعان) روماندارىن وقىپ، جازۋ ستيلىنە قاراپ وتىرساڭىز، بىر-بىرىنەن مۇلدە بولەك، ءبىراق وسى عاسىرعا ءتان قولتاڭبانى انىق بايقار ەدىڭىز.
مۇحتار ءماعاۋيننىڭ «جارماعى» شىن مانىندە قۇبىلىس دەپ قاراۋعا تۇرارلىق شىعارما. بولمىسى ەكىگە جارىلعان مۇرات پەن ماراتتىڭ تراگەدياسى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ قازىرگى جاعدايىن، وكىنىشى مەن وكسىگىن الەمگە كورسەتە الاتىن «جارماقتى» پاراقتاپ وتىرعانىڭىزدا انتاليا تۋرالى شىرىن قيالىڭىزدىڭ شىرقىن بۇزاتىن زيۋلفيۋ ليۆانەليدىڭ «ستامبۋل باقىتى» ەسكە ورالادى.
ءتىپتى، ورحان پامۋكتىڭ «مەنىڭ اتىم – قىزىل» رومانىن پاراقتاعاندا جازىلۋ فورماسى مۇلدە بولەك، ونەرتانۋعا قاتىستى باسقا ءبىر دۇنيەنى وقىپ وتىرعانداي كۇي كەشەسىز. وقيعا XVI عاسىردا ستامبۇلدا قاستاندىقپەن ولتىرىلگەن سۋرەتشى جايىندا ءوربيدى. سىنشىلار بۇل كىتاپ «يسلام دۇنيەسىندەگى سۋرەت ونەرىنىڭ باتىستىڭ رەاليستىك سۋرەتىنىڭ اسەرىندە داعدارىسقا ءتۇسىپ، ءوز كەمشىلىگىنىڭ شىرماۋىندا شاتىلىپ قالعان بولمىسى ارقىلى بۇگىنگى تۇرىك قوعامىنىڭ كوزگە كورىنبەيتىن قايشىلىقتارىن اشقان» دەپ قارايدى. ءبىزدىڭ «جارماقتان» ەسكى سارىندى ىزدەگەن ادەبيەتشىلەر سەكىلدى كوزسىز ايقايعا باسپايدى. مو يان دا «شاراپ ەلى» رومانىندا سالەمنەن كەيىنگى ءداستۇرلى ساۋالى «تاماق ءىشتىڭ بە؟» دەپ باستالاتىن جۇڭگو حالقىنىڭ تاريحي ساناسى قازىرگى بىلىققان ءھام جەمقورلىق جايلاعان قوعامىندا قانداي تراگەديالار تۋدىرعانىن، ۇرەيلى سىرلارىن ستيل الۋان ءتۇرلى فورمالارمەن جەتكىزەدى. روماندا اۆتور وقىرماننىڭ كوڭىل-كۇيىن تابام دەپ «ۇزىن تۇرقىن قىسقارتقان، تىعىز قالپىن سيرەتكەن، جازىلۋى وزگەشە سيپاتىن» مۇلدە وزگەرتپەگەن. ورحان پامۋك «تۇركيانىڭ مۋزىكاسى، مادەنيەتى جانە ساياسي ومىرىندە كەم بولسا بولمايتىن تۇلعا» دەپ باعا بەرگەن زيۋلفيۋ ليۆانەليدىڭ دە «ستامبۋل باقىتى» رومانىنىڭ جازىلۋ فورماسى مۇلدە بولەك. ساتقىندىق، سەنىم، ماحاببات جانە باسقا دا كۇردەلى قايشىلىقتار ارقىلى ءبىر مەملەكەتتىڭ سيپاتىن اشادى. ءۇش روماننان دا پۋبليسيستيكا، دەتەكتيۆ، ساتيرا، ت.ب. جانرلاردى ءبىر ارنادا توعىستىرعان شەبەرلىك باسىم. مانەرى الۋان ءتۇرلى كەسەك شىعارمالار.
قازىرگى ادەبي ءادىس-تاسىلدى، الەمدىك جاڭاشا ستيل نەگىزىندە قارايتىن بولساق، مۇحتار ءماعاۋيننىڭ «جارماعى» شىن مانىندە قۇبىلىس دەپ قاراۋعا تۇرارلىق شىعارما. بولمىسى ەكىگە جارىلعان مۇرات پەن ماراتتىڭ تراگەدياسى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ قازىرگى جاعدايىن، وكىنىشى مەن وكسىگىن الەمگە كورسەتە الاتىن «جارماقتى» پاراقتاپ وتىرعانىڭىزدا انتاليا تۋرالى شىرىن قيالىڭىزدىڭ شىرقىن بۇزاتىن زيۋلفيۋ ليۆانەليدىڭ «ستامبۋل باقىتى» ەسكە ورالادى. مو ياننىڭ «شاراپ ەلى» ساناڭىزدا جاڭعىرادى. ۇلت تانىپ، ۇلىس بىلۋدە جىلاتىپ ايتار دوس – قالامگەرگە العىستان باسقا ايتارىمىز جوق بولۋى كەرەك ەدى عوي نەگىزى...
كەيدە تىم ەسكىلىككە جارماسۋ، بولماسا ءبىزدى ۇشپاققا شىعارا قويماعان كونە قالىپپەن دۇنيەنى قابىلداۋ دەگەن دە – تراگەديا. ەرتەدە ءبىر ءالسىز پاتشا بولىپتى. جاۋلارى ءوزىن تاقتان قۋىپ تۇسەر مە ەكەن دەپ ۇنەمى قاۋىپتەنەدى ەكەن. تاعىن ۇلىنا تاپسىرىپ كەتۋ ءۇشىن ەرتەرەك قامدانادى. ءتىپتى ۇلىن پاتشا ورداسىنداعى شەتكەرى ءبىر ۇيدە وڭاشا ۇستايدى. حانزادا كۇن دە تۇسپەيتىن بۇل ۇيدە ءۇي قاماقتا وتىرعانداي 31 جىل وتكىزەدى. ۇنەمى كىتاپ وقيدى، كىتاپتان جىلقىنىڭ سۋرەتتەرىن كورۋگە اۋەس بولادى. جىلقىنى جاقسى كورۋى كىتاپ ارقىلى قالىپتاسادى. اكەسى قايتىس بولعاننان كەيىن بۇل حانزادا تاققا وتىرادى. تاققا وتىرا سالىسىمەن: «ماعان ءبىر جىلقى الىپ كەلىڭدەرشى، ولاردىڭ سۋرەتىن ۇنەمى كىتاپتان كورۋشى ەدىم. ءسىرا، قانداي بولادى ەكەن، كورەيىن؟»، - دەپ بۇيىرادى. جاساۋىلدار ورداعا ەڭ اسەم جىلقىنى الىپ كەلەدى. سول كەزدە تاققا جاڭا وتىرعان پاتشا جىلقىنىڭ سۋرەتتەگىدەي ەمەس سيىقسىز، تاربيعان تاناۋى، سورايعان سيراعى، سالبىراعان مۇشەسى بار بەينەسىن كورىپ قاتتى ۇمىتسىزدەنەدى. ءوز ەلىندەگى بۇكىل جىلقىنى قىرىپ تاستاۋعا جارلىق بەرەدى. قاندى قاساپ قىرىق كۇن جالعاسادى. تىگەرگە تۇياق قالمايدى. ءدال سول كەزدە جاۋ شابادى. اتتى اسكەرى جوق اقىماق پاتشا جەڭىلىپ، جاۋلارى ونىڭ دەنەسىن كەسكىلەپ، ەلگە زوبالاڭ ورنايدى...
P.S. «سوقىر كورگەنىنەن جازبايدى». ءبىز جازىلعان، ەندىگى جازىلار كوركەم شىعارمالاردى XX عاسىردىڭ باسىنداعى، ورتاسىنداعى، سوڭىنداعى ءداستۇرلى ۇلگىمىزبەن عانا سالىستىرىپ، سارالاپ باعالايتىن بولساق، «جىلقىدان كۇدەر ۇزگەن» بايقۇس حانزادانىڭ كۇيىن كەشپەيمىز بە؟..
ىرىسبەك دابەي.
