2006 جىل. 15ء-شى قاڭتار. الماتىداعى ەكىنشى ۆوكزالعا جينالعان حالىق پويىز كۇتەتىن شاعىن الاڭعا سىيماي، كوپىرگە شىعىپ كەتكەن. پوليسەيلەر بولسا «كوپىر كوتەرمەي قالادى» دەپ الاڭداۋلى. ولاردىڭ ءبارى ءبىر ادامدى كۇتىپ تۇر...
ول 2002 جىلى تۇرمەگە ءتۇستى. 7 جىلعا. 2009 جىلى ونىڭ جازاسىن وتەۋ مەرزىمى اياقتالدى. سودان بەرگى 5 جىل ىشىندە ونىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكە ارالاسۋ قۇقى جوق بولاتىن. مىنە، ول دا اياقتالدى. 2015 جىل. 5 جىل وتە شىعىپتى...
ول اۋەل باستان «دەموكرات» ەدى. «دامىعان باقىتتى ەلدەردىڭ جۇرگەن جولدارى ۇقساس. ويتكەنى قاي جەردە بولسىن نارىق پەن دەموكراتيا زاڭدارى ماتەماتيكا مەن فيزيكا زاڭدارى سياقتى بىردەي» دەيتىن.
ونىمەن ارالاسقاندار: «تۋراشىل، شىنشىل، ويىنداعىسىن بۇكپەسىز ايتاتىن ادام» دەيدى. الايدا، مۇنداي باعا بۇگىنگە دەيىن تالاي ادامعا بەرىلگەن بولار. كىتاپتاردا، ەستەلىكتەردە وسىلاي جازىلادى. ومىردە ەستىپ جۇرگەن ءسوز...بۇعان دالەل، مىقتى مىسال كەرەك.
بىلەتىندەر ايتادى، عالىمجان «پومپەزدى» جيىنداردى ۇناتپايدى ەكەن. وبلىسىنا ءبىر مىقتى كەلسە، سوعان بولا جول جاپقىزىپ، حالىقتى تاپجىلتپاي تۇرعىزىپ قوياتىن مىنەزى جوق دەسەدى.
سەمەيدىڭ كولىك جاسايتىن زاۋىتىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە عالىمجانعا (جانە ونىڭ اينالاسىنداعى جىگىتتەرگە) 7 نويابر (وكتيابر توڭكەرىسى) مەرەكەسىنە بايلانىستى زاۋىت جۇمىسشىلارى ۇستاپ جۇرەتىن لوزۋنگتەردى جازۋ جۇكتەلگەن ەكەن. تاپسىرمانىڭ قالاي ورىندالعانىن كورگەندە پارتكومنىڭ كوزى اتىزداي بولىپتى. بۇل: «قاشانعى ءبىزدى سوكپ بيلەيدى!»، «باسشىلاردان وزگەرىس سۇرايمىز!» دەگەن ۇراندار بولاتىن...
ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەندە ولاردى كرەملدىڭ قاقپاسىنىڭ قاسىنا برەجنيەۆ پەن نيكاراگۋا جەتەكشىسى دانيەل ورتەگونى قوشەمەتتەۋگە جينايدى. ەكى ليدەردى باقانداي 6 ساعات كۇتەدى، ستۋدەنتتەر. ءبىر مەزەتتە اعىندى ەسكورت جاندارىنان اۋەجايعا قاراي اعىپ وتە شىعادى...
سودان بىلاي عالىمجان جۇرتتى «مارتەبەلى مەيماننىڭ قۇرمەتىنە» ورىنسىز توسقىزعاندى قالامايتىن بولىپتى. «پرەزيدەنت، نە باسقالار كەلگەندە كوشەنى الدىن الا جاۋىپ، حالىقتى رەنجىتپەيىك» دەيدى ەكەن. ءوز ەركىمەن اكىم الدىندا جۇرەتىن جول پوليسياسى كولىگىن دە الىپ تاستاعان وسى عالىمجان دەسەدى. ءبىراق، ونىڭ بۇل ارەكەتى وزگە باسشىلارعا ۇلگى بولدى ما؟ ودان كىم ۇيرەندى جانە كىم وزگەردى؟
ول كومسومول ۇيىمىنا وزگەرىس جاساماق بولادى. امىرشىل-اكىمشىل جۇيە ول كەزدەرى كۇشىندە. مۇندايلار از ەدى سول تۇستارى.
سەمەيدىڭ كولىك جاسايتىن زاۋىتىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە عالىمجانعا (جانە ونىڭ اينالاسىنداعى جىگىتتەرگە) 7 نويابر (وكتيابر توڭكەرىسى) مەرەكەسىنە بايلانىستى زاۋىت جۇمىسشىلارى ۇستاپ جۇرەتىن لوزۋنگتەردى جازۋ جۇكتەلگەن ەكەن. تاپسىرمانىڭ قالاي ورىندالعانىن كورگەندە پارتكومنىڭ كوزى اتىزداي بولىپتى. بۇل: «قاشانعى ءبىزدى سوكپ بيلەيدى!»، «باسشىلاردان وزگەرىس سۇرايمىز!» دەگەن ۇراندار بولاتىن...
ول جانە 5 ساياسي رەفورما
– دەموكراتيالىق تاڭداۋ قوزعالىسى پرەزيدەنتكە قارسى ەمەس ەدى، – دەيدى سول جىلدارى عالىمجاننىڭ جانىندا جۇرگەن توپ.
«ولار باسقارۋداعى قاتەلىكتى كوردى، ستراتەگيالىق كەمشىلىكتەردى اڭعاردى.
5 ساياسي رەفورمانى جۇرگىزۋدى العاش ۇسىنعان دا عالىمجان باستاعان توپ.
بۇل: تاۋەلسىز سوت، اكىمدەردى سايلاۋ، تاۋەلسىز ب ا ق (ءسوز بوستاندىعى)، پارلامەنتتىڭ وكىلەتىن كەڭەيتۋ جانە تازا ءارى ءادىل سايلاۋ.
جاقيانوۆ مۇنى پرەزيدەنتكە جەتكىزەم دەگەن سەنىمدە بولعان. سول كەزگى ۇكىمەتباسى توقايەۆ ايتقانداي، عالىمجاندار پرەزيدەنت بيلىگىنە قارسى كەلگەن جوق».
ول نەگە ەلدەن كەتتى؟
جارايدى، «بيلىك سىيعىزباس ەدى». بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە ويعا كەلەتىن، ايتىلۋى ءتيىس سەبەپ. ءبىراق...سول كەزگى وپپوزيسيا سەركەلەرىنىڭ ءوزى عالىمجاندى باقتالاس ساناعان دەسەدى. ونىڭ مىسى باسىپ تۇراتىن، ءبارىن دە...
ءتىپتى، سول كەزگى بيلىكتىڭ بەلدى وپپونەنتىنىڭ ءبىرى (اتى جۇمباق كۇيىندە قالسىن) جاقيانوۆقا: «بۇل جەردەن نە سەن، نە مەن كەتەمىن. بۇل جەر ەكەۋىمىزگە تار بولادى» دەگەن-مىس.
– ونى تۇرمەگە جاپقاندا بارىنشا قولداعان توپ، اباقتىدان بوساپ شىققان سوڭ ودان تەرىس اينالعانداي بولدى، وزىنە تارتپادى. ايتپەسە، ورتادان ءبىر ورىن ۇسىنسا، قازاقستاندا قالاتىن با ەدى؟! – دەيدى جاقيانوۆتىڭ جاناشىرلارى.
بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، اباقتىدان بوساعان عالىمجان سول كەزدەگى «ادىلەتتى قازاقستان» قوزعالىسىنا جەتەكشىلىك ەتكىسى كەلگەن. سونداي ويى بولعان... ءبىراق، بۇعان «كولدەنەڭ» ادامنىڭ كيلىككەنىن قوزعالىستىڭ پرەزيديۋم مۇشەلەرى تاعى قالاماعان. كەيىن ءبىراز باسىلىمدار بۇل تاقىرىپتى قايتا-قايتا قوزعاپ، وتقا ماي قۇيدى. «جارماحان بەرگىسى كەلمەدى» دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلدى. تۇياقبايدىڭ توبى ءوز كەزەگىندە «ءابدىلدين مەن تۇياقباي كەلىسكەنىمەن، جۇكەيەۆ پەن ابىليەۆتەر قارسى شىقتى» دەدى. كىم بىلگەن...
«رەسپۋبليكا بيۋدجەتى مۇناي باعاسىنا تاۋەلدى بولماۋى كەرەك. مۇناي باعاسى تۇراقسىز. وسى سەبەپتى ءبىز سىرتقى فاكتورعا تاۋەلدىمىز. ال ىشكى فاكتوردىڭ ءرولىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءبىز ءوز ەكونوميكامىزدى قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. مۇنى وتاندىق وندىرۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. مۇنايدان تۇسكەن قارجىنى الەۋمەتتىك سالادان بۇرىن بيزنەسكە باعىتتايىق. قايتىمى بولادى»، – دەدى عالىمجان. ايتقانى ايداي كەلگەن جوق پا وسى؟
ول «گوللاند اۋرۋىن» انىقتاعان...
1997 جىل. 12 ناۋرىز. ول ستراتەگيالىق رەسۋرستاردى باقىلاۋ اگەنتتىگىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ تاعايىندالدى.
«وسىندا وتىرعاندا جاقيانوۆ تىم تەرەڭ ۇڭگىپ كەتتى» دەگەن ءسوز تەگىن بولماسا كەرەك. اگەنتتىكتىڭ تەز تاراتىلعانى دا سودان دەسەدى.
«عالىمجاننىڭ ستراتەگيالىق رەسۋرستار سالاسىنداعى كەمشىلىكتەردى انىقتاعان، بيلىككە دەگەن سىن كوزقاراسى قالىپتاسقان تۇس تا وسى كەز» دەيدى.
وسى قىزمەتتە وتىرعان ازعانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ول ءبىراز دۇنيەنىڭ باسىن اشتى. ول سول تۇستارى بيۋدجەت ساياساتى دۇرىس جۇرگىزىلمەيتىنىن ايتقان العاشقى ادام.
«رەسپۋبليكا بيۋدجەتى مۇناي باعاسىنا تاۋەلدى بولماۋى كەرەك. مۇناي باعاسى تۇراقسىز. وسى سەبەپتى ءبىز سىرتقى فاكتورعا تاۋەلدىمىز. ال ىشكى فاكتوردىڭ ءرولىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءبىز ءوز ەكونوميكامىزدى قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. مۇنى وتاندىق وندىرۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. مۇنايدان تۇسكەن قارجىنى الەۋمەتتىك سالادان بۇرىن بيزنەسكە باعىتتايىق. قايتىمى بولادى»، – دەدى عالىمجان. ايتقانى ايداي كەلگەن جوق پا وسى؟
– دەموكراتياسى دامىماعان، حالقى بيلىككە يە بولماعان ەلدەردە قازبا بايلىقتار بيلىك باسىنداعى توپتىڭ ەنشىسىنە ءتيىپ، قالىڭ جۇرت ونىڭ قىزىعىن كورە المايدى. مۇناي-گاز وندىرۋگە عانا ۇمتىلعان بيلىكتىڭ ءوندىرىستىڭ باسقا سالاسىن دامىتۋعا دارمەنى جەتپەيدى. مۇنى «گوللاندىق اۋرۋ» دەپ اتايدى.
اگەنتتىكتە وتىرعاندا جاقيانوۆ «گوللاندىق اۋرۋدىڭ» ءبىزدىڭ ەلگە دە «جۇققانىن» دالەلدەپ شىعادى. مۇنىڭ الدىن الۋ جونىندە پرەزيدەنتكە حات جىبەرگەن...
وسى اگەنتتىكتە وتىرعاندا ول قۇنى ميللياردتاعان دوللار تۇراتىن ءىرى وندىرىستەردىڭ جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە كوك تيىنعا ساتىلعانىن، ءتىپتى كەيبىر تاۋ-كەن ورىندارى مەن مۇناي كەنىشتەرى تەگىنگە بەرىلگەنىن (!) انىقتاعان ەكەن.
«ەلىمىزدىڭ بىردە-بىر مۇددەسى ەسكەرىلمەگەن، نە سالىق جاعىنان، نە جۇمىسشىنىڭ جالاقىسى، نە جەرگىلىكتى ەكولوگيا مەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەر ەسكەرىلمەي قول قويىلا سالعان قۇجاتتاردى كورىپ، جاعامىزدى ۇستادىق» دەيدى ول.
مىنە، سول تۇستارى گازەت بەتىندە جاقيانوۆتى سىناعان ماقالالار شىعا باستادى. اگەنتتىكتىڭ تەكسەرۋ جۇمىستارى بىرەۋلەردىڭ شامىنا تيگەن دەسەدى... جىل اياعىنا جەتپەي اگەنتتىك تاراتىلدى.
جاقيانوۆ: «سەمەيىم...»
ول سەمەي وبلىسىنىڭ تاراتىلىپ، وسكەمەنگە قوسىلۋىن قۇپتاعان جوق.
«سەمەي – سەمەي بولىپ قالۋى كەرەك. كەشەگى بابالاردان قالعان ءداستۇردى باسشىلىققا الساق تا، بۇگىنگى گەوساياساتتى تارازىعا سالساق تا، قازاق ەلىنىڭ ءبىر ورداسى – ۇلى عۇلامالاردىڭ وتانى – سەمەي» دەدى. باسقا قولىنان نە كەلۋشى ەدى؟ ول كەزدەگى اكىمنىڭ بيلىگى شەكتەۋلى بولاتىن، ماسەلە اكىمدە دە ەمەس ەدى...
ول سەمەيدى رەفورمالاعىسى كەلدى. ولكەنى ءسوسياليزمنىڭ جوسپارلى جۇيەسىنەن جاڭا نارىق قاتىناستارىنا كوشىرۋ ءۇشىن تۇبەگەيلى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرعان. اياقتاي العان جوق باستاعان ءىسىن. سول كەزدەرى ۇكىمەت ىشىندە «ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ وتانى – سەمەي» دەگەن پىكىر بولعان.
باستىسى، سەمەي وبلىسىن تاراتقان سول كەزگى ۇكىمەتتىڭ شەشىمى قانشالىقتى قيسىندى بولدى؟ مۇنى ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك ءارى ساياسي تۇرعىدان دۇرىس قادام دەپ باعالاي الامىز با، بۇگىن؟ تورعاي، جەزقازعان، كوكشەتاۋ، تالدىقورعان...بۇلارعا قاتىستى تاعى سول ساۋال.
ول ۇكىمەتتى نەگە ايىپتادى؟
ونىڭ سول تۇستاعى ۇكىمەت باسشىسى قاجىگەلدينمەن ءبىر كوزقاراسى الشاق بولاتىن. ءبۇي دەيدى جاقيانوۆ: «مىنا قازاقتىڭ بوقمۇرىندارىنىڭ قولىنان تۇك كەلمەيدى. ودان دا شەتەل مەنەدجەرلەرىن شاقىرعانىمىز دۇرىس» دەگەنىمەن كەلىسپەيتىنمىن. سونداعى ويىم: «بايلىعىمىزعا ءوز جىگىتتەرىمىز يە بولعانى دۇرىس. قاتەلەسەر، ءبىراق تۇبىندە ۇيرەنەدى. باسقا ەلدەردەن ءبىزدىڭ قاي جەرىمىز كەم دەگەن وي ەدى».
«ءبىزدىڭ پرەمەر شەتەلدەن كەلگەن كومپانيالارعا، افەريستەرگە، ەلىمىزدىڭ نەبىر بايلىعىنىڭ ەسىگىن ايقارا اشىپ قويدى. فيرمانىڭ اتى اعىلشىنشا جازىلسا بولدى...ۇكىمەتتىڭ ىشىندە «ينۆەستور» شاپانىن بۇركەنگەندەر قاپتادى دا كەتتى».
راحات الييەۆ vs جاقيانوۆ
ول كەزدەرى «كتك» ارناسى مەن «كاراۆان» گازەتى الييەۆكە تيەسىلى-تىن. «راحاتتىڭ قولشوقپارى» بۇلار. سول كەزدەرى «كتك» بىرەۋدى سىناپ جاتسا (ارينە، ۇلكەن ساياساتتاعى بىرەۋدى)، مۇنى بايقۇستىڭ كۇيەۋ بالاعا جاقپاعانىنىڭ بەلگىسى سانايدى ەكەن. راحاتتىڭ نازارىنا عالىمجان دا ىلىككەن... دالەلدى بولسىن: «ءومىر بەلەستەرى» اتتى كىتابىندا ول بىلاي دەيدى:
– «كتك» مەنى دە اۋرەلەي باستاعان. «سەندەر جاقيانوۆقا «كونكرەتنىي ناەزد» جاساي المادىڭدار» دەپ مەنشىكتى ءتىلشىسى مەن وپەراتورىن اۋىستىرعان. جاڭا ءتىلشى ۆلاديمير مۋسس ءبىراز ۋاقىت ىستەگەن سوڭ، شىداماي، شىندىعىن ايتتى. «الماتىدان رەداكتورىم تەلەفون شالىپ، اكىمنىڭ ۇستىنە «چەرنۋحا» سۇراپ كۇندە توقتاتپايدى. باسىندا جىبەرىپ تۇرعانمىن. وبلىستىڭ جاعدايى مەن اكىمدى جامانداپ، ويدان شىعارعان سيۋجەتتەردى دە بەردىم. ودان ارىگە ءداتىم بارمادى...».
«كتك»-نىڭ شابۋىلىن «كاراۆان» قوستاعان. مەنىڭ كوزقاراسىممەن ساناسپاعان، جاۋاپتارىمدى جاريا ەتپەگەن، قاي-جايداعىنى جازعان. قارلىعاش ەكەۋمىز «اجىراسىپ جاتىر» دەگەن وسەككە بارعان. «ماسەلەنى شەشكىسى كەلسە، راحاتقا شىقسىن» دەپ بىرەۋلەر سالەم ايتسا دا، قۇلاق اسپادىم. نامىستاندىم. كىشىرەيگىم كەلمەدى. «بۇگىن ساۋساعىڭدى بەرسەڭ، ەرتەڭ قولىڭدى جۇتادى» دەمەكشى، وسالدىقتان ساقتانعان ءتۇرىم ەدى.
«بۇل ايقاستا كىم جەڭدى، كىم ۇتىلدى؟». «راحاتتىڭ ىلاڭىن كىم بۇرىن اڭعاردى، كىم كەش ءتۇسىندى؟». ەلدەگى تاۋەلسىز باسىلىمدار بۇل ساۋالعا بۇگىنگە دەيىن جاۋاپ ىزدەۋدە.
جالتاق اكىم
ونىڭ رەفورمالارىن سىنعا العاندار بولدى. ءبىرازى ورىندالمادى.
عالىمجان ۇكىمەتكە دە، پرەزيدەنتكە دە «بۇل ماسەلە تىكەلەي اكىمدەردىڭ ەل ىشىنەن سايلانۋىنا بايلانىستى ەكەنىن» تالاي ايتىپتى.
ول جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك ورگاندارى سايلانبالى بولۋى كەرەك دەگەن ۇستانىمدى قورعادى. بۇل جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتۋدىڭ جالعىز جولى.
جاقيانوۆ قازاقستاندا اۋىل، اۋدان، قالا اكىمدەرىن حالىق تاراپىنان سايلاۋدى ۇسىنعان العاشقى ادام.
– جوعارىدان سايلانعان اكىمدى حالىق تا قورعاپ قالا المايدى. ويتكەنى ولاردى سايلاعان ءسىز دە، ءبىز دە ەمەس. نۇسقاۋمەن كەلگەن. ال مۇنداي اكىمدەر ابايلاپ، ءتىپتى جالتاقتاپ سويلەيدى، – دەدى جاقيانوۆ سول تۇستارى.
دۋمان بىقاي
سۋرەت: اسىلحان ءابدىرايىم ۇلى
عالىمجان ايتىپتى...
اجەم باياۋحان دىنگە بەرىك ەدى. مەنى دە يماندىلىققا، تازالىققا ۇيرەتتى. بۇرىنعى قازاقتىڭ ەركىن بايتاق زامانىن اڭسايتىن. ءبىر كۇنى اجەمە كومەكتەسىپ، قول ديىرمەندى اينالدىرىپ وتىرعانمىن. قايدان كەلگەنىن بىلمەيمىن، ءبىر تالپاق تاناۋ قورس-قورس ەتىپ، اۋلاعا كىرىپ كەتتى. اجەم ورنىنان اتىپ تۇرىپ: «بۇل كاپىردى مە...ءۇيدىڭ ماڭىنا دا جولاتپاۋ كەرەك» دەپ ايىرمەن ءبىر-اق شانشىدى...»
...
بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان قاراسام ەلدىڭ ازاتتىعى ءۇشىن، ادامنىڭ باس بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسىمىز اياقتالماپتى. قۇلدىعىمىزدان ارىلماپپىز. تاۋەلسىزدىك ۇرانىن بۇركەنىپ، ءوزىنىڭ جەكە باس مۇددەلەرىن كوزدەگەن بيلىك باسىنداعىلار ازاتتىعىمىزعا ءقاۋىپ ءتوندىرىپ تۇر. «ازات ءومىرسىز تاۋەلسىزدىك بولماس» – وسى قاعيدانى ۇمىتپاعانىمىز دۇرىس.
...
ومىردەن بايقاعانىم، قوعامداعى نارازىلىق ادامدارمەن دۇرىس سويلەسپەي، پىكىر الىسپاي، جەكە دارا قابىلداعان شەشىمدەرىڭنەن باستالادى ەكەن...
...
بيلىكتەگىلەرگە شىندىق ۇنامايدى، بۇرقىراعان قازاننىڭ قاقپاعىن اشقىسى كەلمەيدى.
