«جاۋعا قارسى جۇزدەگەن مىڭ قول اسكەردەن، ءتورت گازەتتىڭ ويسىراتا سوققى بەرۋ مۇمكىندىگى زور» دەگەندى داڭقتى قولباسشى ناپولەون بوناپارت تەگىن ايتپاسا كەرەك.  ب ا ق – بەدەلى زور كۇش. سوندىقتان بۇگىندە بىزگە اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزدى ساقتاۋ جانە قورعاۋ باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. جاقىندا ق ر مەملەكەتتىك حاتشىسى ەرلان قارين ءقازاقتىلدى سايتتاردىڭ باس رەداكتورلارىمەن كەزدەسىپ، اقپارات سالاسىنداعى وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا پىكىرلەستى. كەزدەسۋ سوڭىندا كۇن تارتىبىندەگى كەيبىر ساۋالدارعا جاۋاپ بەردى.  

 

بيلىك اشىق ساياسات ۇستانۋدا

«قاڭتار وقيعاسى» بەيبىت شەرۋدەن باستاۋ الدى. ونىڭ ءوربۋ كەزەڭىن نەگىزگى ءۇش تولقىنعا ءبولىپ قاراستىرعان ءجون. ءارى بۇلاردىڭ اراجىگىن اجىراتىپ ايتۋ ماڭىزدى.

سول كۇندەرى اقتاۋداعى الاڭنىڭ وزىنە جيىرما مىڭداي ازامات جينالدى. بۇل كەزدە قۇزىرلى ورگاندار مەن قاراپايىم حالىق اراسىندا ەشقانداي قاقتىعىس ورىن المادى. شەرۋدىڭ ءبىرىنشى تولقىنى شيەلەنىسسىز ءوتتى. الماتىدا دا، شىمكەنت پەن تالدىقورعاندا دا الاڭعا شىققاندار بەيبىت جايدايدا ءوز تالاپتارىن قويماق بولدى. تەك كوپشىلىكتىڭ وسى ويىن ءارتۇرلى مارگينالدى توپتار بۇزدى. ولاردىڭ اراسىنا ساياسي ەكسترەميستەر دە بار ەدى.

وسىلايشا ەكىنشى تولقىندا ءتۇرلى قاقتىعىسقا جول بەرىلدى. ارانداتۋشىلار اراعا كىردى. ءۇشىنشى تولقىن كەزىندە شەرۋشىلەر قاتارىنا كريمينالدى توپتار مەن راديكالدى توپ وكىلدەرى قوسىلىپ كەتتى. بۇل كەزدە كىمنىڭ بەيبىت شەرۋشى، كىمنىڭ بۇلىكتى ەكەنىن اجىراتۋ مۇمكىن بولماي كەتتى. 

سونىڭ كەسىرىنەن عيماراتتار ورتەلدى، اسكەري جانە پوليسيا قىزمەتكەرلەرىمەن قاقتىعىس ۇدەدى. ارتىنشا مەملەكەتتىك جانە قۇقىق قورعاۋ مەكەمەلەرىنە شابۋىل جاسالىپ، دۇكەندەردى توناۋ بەلەڭ الدى. مىنە، قاڭتار وقيعاسى كەزىندە بايقالعان ءۇش تولقىن وسى. ەگەر بيلىك تاراپىنان ناقتى، شەشۋشى قادامدار جاسالماعاندا قاقتىعىستىڭ ءتورتىنشى جانە بەسىنشى تولقىنى دا ورىن الۋى مۇمكىن ەدى. جاعدايدىڭ دەر كەزىندە رەتتەلۋىنە مەملەكەت باسشىسىنان باستاپ، بارلىق قۇزىرلى ورىنداردىڭ اقپاراتتى جەدەل، تۇسىنىكتى، جان-جاقتى تاراتۋى ىقپالىن تيگىزدى.

كوزىقاراقتى ازاماتتار ءبىرىنشى كۇننەن وقيعاعا قاتىستى ماڭىزدى اقپاراتتىڭ ۇنەمى بەرىلىپ وتىرعانىن بايقاعان بولار. مەملەكەت باسشىسى دا العاشقى ساتتەن باستاپ ءجيى ۇندەۋ جاساپ، سۇحبات بەردى. بۇل ءۇردىستى باس پروكۋراتۋرا مەن ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ۇزدىكسىز جالعاستىرىپ كەلەدى. قۇزىرلى ورىن وكىلدەرى حالىقتىڭ كوكەيىندەگى ساۋالدارعا تولىققاندى جاۋاپ بەرىپ، تەرگەۋ بارىسى تۋرالى، جاڭادان پايدا بولعان اقپاراتتار بويىنشا دەر كەزىندە تۇسىنىكتەمە جولداۋدا. ياعني، مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ بۇرىنعى اقپاراتتىق جۇيەسى مەن بۇل جولعى اقپارات تاراتۋىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار.

 

تارازى باسىندا – تاۋەلسىزدىك

ءقازىر «قاڭتار وقيعاسى» تۋرالى ايتقاندا تەررور، تەرروريست دەگەن سوزدەر قاتار ايتىلادى. جالپى حالىقتىڭ تەرروريستكە قاتىستى تۇسىنىگى قىزىق. بىزدە سودىر دەسە كوز الدىنا قارۋ اسىنىپ، اۆتومات ۇستاعان ادام ەلەستەيدى. شىن مانىندە جاعداي باسقاشا. الىسقا بارماي-اق 2016 جىلى اقتوبەدە ورىن العان قايعىلى وقيعانى مىسالعا الايىق. سول كەزدە 25 ادام بۇكىل ەلدى باسىنا كوتەرگەن ەدى. وسى تۇستا دا حالىق «ءبىزدىڭ بەيبىت ەلىمىزدە جۇرگەن بۇل قانداي تەرروريستەر؟» دەپ تاڭدانعان. سەبەبى اقتوبەدە تەراكت جاساعان ازاماتتار ناقتى ءبىر ۇيىمنىڭ مۇشەسى ەمەس ەدى.

شاعىن قالانى استاڭ-كەستەڭ ەتىپ، بۇكىل ەلدىڭ تىنىشتىعىن كەتىرگەن سول وقيعا دا قاراپايىم باسقوسۋدان باستالعان. ءبارى بىرگە وتىرىپ سيريادان كەلگەن اۋديونى تىڭدايدى. اۋديوداعى ۇندەۋدىڭ ماقساتى – جيھادقا شاقىرۋ. سولايشا، جىگىتتەر ءبىر-بىرىن قامشىلاپ ەسسىز ارەكەتكە بارادى. سوڭى جاڭاعىداي باسسىزدىققا ۇلاسىپ، ءبىرازىنىڭ ءومىرى تۇبەگەيلى وزگەرىپ شىعا كەلدى. وسى وقيعاعا دا تەراكت دەپ باعا بەردىك. ەندەشە، نەگە ءدال وسىنداي سەنارييمەن وتكەن الماتىداعى وقيعالاردى تەراكت دەمەيمىز؟ بۇل تالاساتىن ماسەلە مە؟

كەيبىر ازاماتتار تەرراكت بولسا، ونى قايسى ۇيىم ۇيىمداستىرعان دەگەن ساۋالدى كولدەنەڭ تارتادى. شىندىعىندا اقتوبەدەگى جانە 2011-12 جىلدارى ورىن العان باسقا وقيعالاردا دا ناقتى ءبىر ۇيىمنىڭ وكىلدەرى بولمادى. ازاماتتار كوبىنە بەلگىلى ءبىر ۇيىمنىڭ قۇرامىندا بولماسا دا، جيھاد ماسەلەسىن تالقىلايدى. بىزدەگى راديكاليزمنىڭ ەرەكشەلىگى وسىندا. ەلدىڭ تۇسىنبەيتىنى دە سوندىقتان.

ءارتۇرلى ۇيىم وكىلدەرىنىڭ بىرىگۋىنىڭ ەكى جاعى بار. ءبىرىنشى تۇسى – ءبارىنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ناقتى ۇيىم جوق. مەملەكەت ءالى كۇنگە دەيىن ۇيىمنىڭ قۇرىلۋىنا جول بەرمەي، كۇرەس جۇرگىزىپ كەلەدى. ال ەكىنشى جاعى شاشىراڭقى بولعانىمەن، ويى بۇزىق ازاماتتار اۆتونومدى تۇردە، كەزدەيسوق وسىنداي قادامدارعا بارا سالادى. سول كۇندەرى مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارىنىڭ عيماراتتارىنا، پوليسياعا، ستراتەگيالىق جانە الەۋمەتتىك نىساندارعا شابۋىلداردى كوردىك. زاڭ بويىنشا  بۇل تەرروريزم اكتىسى بولىپ ەسەپتەلەدى. مىنە، قاڭتار وقيعاسى بىزگە سونى ايقىن دالەلدەپ تۇر.



 

تەرروريزم، راديكاليزم قوعامداعى ءتۇرلى الەۋمەتتىك دەرتتىڭ بەلگىسى

قاڭتار وقيعاسى تەرروريزم ماسەلەسىنە ءاتۇستى قاراۋعا بولمايتىنىن تاعى ءبىر دالەلدەدى. قازىرگى كەزدە تەرگەۋ ءىسى قاقتىعىسقا ارالاسقان راديكالدى ۇيىمداردىڭ بايلانىسىن تەكسەرۋدە. بۇل كۇندەرى تارازى باسىندا ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىز بەن مەملەكەتتىلىگىمىز تۇردى.

ءقازىر تەرگەۋدىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىنا، ناتيجەسىنە الاڭداپ، قۇلاق ءتۇرىپ وتىرعان جان كوپ. ەڭ ءبىرىنشى تەرگەۋ شارالارى تولىق اياقتالۋى ءتيىس. سول بويىنشا تەرروريزممەن كۇرەسۋ جولدارى جانە باسقا دا امالدارى قايتا قارالادى. ارينە، ءبىز ءقازىر «تەرروريزممەن، راديكاليزممەن كۇرەستە قانداي جاڭا تاسىلدەردى ەسكەرۋگە ءتيىسپىز، نەنى نازاردا ۇستاۋعا مىندەتتىمىز؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ، شارا قابىلداپ جاتىرمىز.

سونىمەن بىرگە  راديكاليزم مەن تەرروريزمگە اپاراتىن فاكتورلارمەن كۇرەسۋدىڭ العىشارتتارىن انىقتاۋ دا كۇن تارتىبىندە تۇر. شىن مانىندە، تەرروريزم، راديكاليزم ول قوعامداعى الەۋمەتتىك دەرتتىڭ بەلگىسى عانا. ال سول دەرتكە، الەۋمەتتىك كەسەلگە العىشارت بولىپ وتىرعان فاكتورلاردى انىقتاۋ كوپتەگەن تۇيتكىلدى شەشۋگە كومەكتەسەدى.

 «جاڭا قازاقستاندا» جابىق قۇرىلىم بولماۋى كەرەك

          «جاڭا قازاقستان» قۇرۋ ءبىردىڭ ەمەس، بىرلىگى كۇشتى ەلدىڭ عانا قولىنان كەلەدى. سوندىقتان تۋعان جەرىمىزدىڭ ءتۇتىنىنىڭ ءتۇزۋ شىعىپ، ەل ءىشى داۋدان، سىرتى جاۋدان امان بولۋى ءارقايسىمىزعا بايلانىستى. مەملەكەتتى وزگەرتۋ ءوز قولىمىزدا.

راس، بيلىكتىڭ ءار سالاسىندا جۇرگەن ارىپتەستەردىڭ جابىق فورماتتا جۇمىس ىستەپ ۇيرەنىپ قالعانى جاسىرىن ەمەس. ەلمەن تىكەلەي جۇزدەسۋدەن، ساۋالدارعا توتەسىنەن جاۋاپ بەرۋدەن جاسقاناتىندار از ەمەس.

دەگەنمەن پرەزيدەنتتىڭ ءوزى «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسى ارقىلى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ حالىققا جاقىنداۋىنا، اشىق ديالوگتىڭ ورناۋىنا مۇددەلى بولىپ وتىر. سوندىقتان، الداعى ۋاقىتتا بارلىق جاۋاپتى تۇلعالار جۇرتشىلىقپەن اشىق پىكىرلەسىپ، كەرى بايلانىس ورناتۋعا بەيىمدەلۋى كەرەك.

جولداۋ – جولباسشىمىز

مەملەكەت باسشىسىنىڭ جىل سايىنعى جولداۋىن حالىق اسىعا كۇتەدى. ءداستۇرلى سيپات العان بۇل قۇجاتتىڭ ەل ءومىرىن وڭ باعىتقا وزگەرتەرىنە كوپشىلىك سەنەدى. بيىلعى جولداۋدا «قاڭتار وقيعاسى» كەزىندە حالىق ايتقان، ۇسىنعان ماسەلەلەر نازاردا ۇستالادى دەپ ويلايمىن.  ويتكەنى بۇل جولداۋ كابينەتتە وتىرىپ ازىرلەنىپ جاتقان جوق. بارلىق ماسەلە قوعامدىق تالقىلاۋ ارقىلى پىسىقتالۋدا. ءبىر اي بۇرىن ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ ءماجىلىسى ءوتتى. وندا ايتىلعان ماڭىزدى پىكىر، ۇسىنىستار پرەزيدەنت نازارىندا. ياعني، جولداۋ ەل ىشىندەگى كوكەيكەستى ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن تارقاتارى انىق.

نۇرلان جۇماحان