قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ،
ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.
حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى
– «قارالى كوش» كىتابى جاقىندا عانا تۇرىك تىلىنە اۋدارىلىپ، ستامبۋلدا بولىپ كەلگەنىڭىزدى بىلەمىز. اتالعان كىتابىڭىزدىڭ اۋدارماسى جانە وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قابىلداۋى حاقىندا نە ايتار ەدىڭىز!
– «قارالى كوش»-تەن بۇرىن بالالارعا ارنالعان «اق بالاپان» كىتابىم، ت.ع.د. پروفەسسور ءابدۋاقاپ قارانىڭ دايىنداۋىمەن سول ەلدە لاتىن ارپىندە جارىق كورىپ ەدى. كەيىننەن اقش-تىڭ اموزونكا كىتاپ سايتىنا ىلىنگەنىن ەستىدىم.
«قارالى كوشتىڭ» تۇرىك تىلىنە اۋدارىلۋىنا، باسىلۋىنا قازاق-تۇرىك ءبىلىم جانە زەرتتەۋ قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسى سەرحان دىنتۇرىك مىرزا مۇرىندىق بولعان ەكەن. تۇرىك تىلىنە اۋدارعان نۇرگۇل بەرىكبولوۆا. اۋدارماشىنىڭ ستامبۋلدا وسى كىتاپ جايىنداعى كونفەرەنسيادا ايتۋىنا قاراعاندا قاتتى قينالعان كورىنەدى. «ءوزىم شىعىس قازاقستاندىق بولعانىم سەبەپتى بۇل وقيعاعا ءبىر تابان جاقىن بولدىم. ءارى بىلمەگەن سوزدەرىم مەن سالت-داستۇرگە قاتىستى جەرىن تەلەفون ارقىلى اپاممنان سۇراپ وتىردىم. كىتاپتى اۋدارىپ وتىرىپ ەكى ەتەگىم جاسقا تولىپ، اۋدارمانى توقتاتىپ قويعان كەزدەرىم دە بولدى» دەيدى ن. بەرىكبولوۆا.
– جالپى، بۇل كىتاپتى جازۋ بارىسىندا وزگە تىلدەرگە اۋدارىلۋىن ويلادىڭىز با؟
– كوپ اتا-انا اۋەلى بالالى بولسام، سوسىن سول بالام جاقسى ازامات بولسا دەگەندى ارماندايدى. شىعارما اۆتورى دا ءوز شىعارماسىنىڭ تۋدىرىۋشى، جاناشىرى. وسى كىتاپتى جازعان كەزدە مەن ءوز حالقىمدى عانا ويلاپ قويعان جوقپىن. وزگە ۇلت تىلىنە اۋدىرىلعاندا ولار قالاي تۇسىنەدى، قازاقتاردى قالاي باعالايدى دەگەننىڭ ءبارى دە وي ەلەگىنەن ءوتتى. ءتىپتى قىزىعى اۋەلى تۇرىك تىلىنە، سودان كەيىن اعىلشىن، نەمىس، ورىس، ت.ب. تىلدەرگە اۋدارىلادى، سول كەزدە ولار تاڭدانا، تامسانا وقىسىن دەپ، قازاقتى، ونىڭ قاندى تاريحى مەن سول قانكەشۋ كۇنگە كورسەتكەن قارسىلىق، ەرلىگىن تانىسىن دەپ، ونىڭ ارعى جاعىنداعى تۇركى بىرلىگىن ۇقسىن دەپ ويلادىم.
– تۇرىك تىلىنە اۋدارىلۋى سول ويىڭىزعا سايكەس كەلدى مە؟
– ادام تۋعان حالقىن جان-تانىمەن سۇيسە، جانە وعان شىنايى ەت جۇرەگىمەن ەڭبەك ەتسە، وندا ول سول حالىقتىڭ ۇلى رەتىندە ءوز بورىشىن ادالدىقپەن اتقارىپ، دەگەنىنە جەتە الادى. ءوزىنىڭ الدىنا بيىك ماقسات، مۇرات قويا بىلگەن تالاي قازاق قالامگەرى سول بيىكتى باعىندىرا الدى.
كىتاپتىڭ تۇرىك تىلىندەگى وقۋشىلارى ونىڭ قازاقتاردىڭ عانا ەمەس، تۇركى الەمىنىڭ باعالى ەڭبەگى رەتىندە قابىلدادى. ءتىپتى، ارى قاراي وزگە تىلدەرگە اۋدارۋ ويلارىنىڭ بارىن دا جاسىرمادى. سول سەبەپتى دە ازداپ ماقساتىما جەتكەندەيمىن.
– جالپى بۇگىنگى ادەبيەتتەگى اۋدارماعا قالاي قارايسىز؟
– جازۋشىلار ءۇش ءتۇرلى. ءبىرى ءوزى ءۇشىن عانا ءومىر سۇرۋگە بەيىم، ەكىنشىسى، ءوزى ءۇشىن دە، حالقى ءۇشىن دە كەرەكتى قالامگەرلەر. ءۇشىنشىسى، ءوزىن تەك حالقىنا ارناعاندار.
بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ ءوزى ءۇشىن عانا ءومىر سۇرەتىندەرى شەتەلدىڭ وزىق ادەبەتىن ءتۇپنۇسقادان ءوزى عانا تىققىشتاپ وقيدى. جەكە باس پايداسىنىڭ ءفالساپاسىنا كەرەكتەنەدى. ال ەكىنشى توپقا جاتۋشىلار اۋدارمانى بەلگىلى ماقسات ءۇشىن عانا اۋدارادى. ءۇشىنشى توپ وزگەنىڭ كەرەمەت ءبىر دۇنيەسىن كورسە جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋانىپ، حالقىنا اينا ەتكىسى كەلەدى. ولاي بولسا اۋدارماعا ادالدىق كەرەك، ادالدىققا قوسا اشى تەر، بەينەتتى ەڭبەك كەرەك.
ءوز كەزىندەگى ءابىش، قاليحان سىندى قارا ءسوزدىڭ قايماعىن قالقيتىن قالامگەرلەردىڭ دۇنيەسى عاجاپ ەدى. ولار يۆان بۋنين، ميحايل شولوحوۆ، اندەرسون، موپاسسان، جۆيل بەرن، چەحوۆ، گوگول، تۋرگەنوۆ، پۋشكين، بايرون، ماكسيم گوركيي، تولستوي، گابريەل گارسيا ماركەس، ەرنەست حەمينگۋەي، ت.ب شەتەل قالامگەرلەرىن قازاقشا سايراتاتىن.
پۋشكيننىڭ پروزاسىن جانە ميحايل شولوحوۆتىڭ «كوكشە دالا»، «تىنىق دون»، يۆان بۋنيننىڭ شىعارمالارىن قازاق جازۋىشسىنىكىندەي جىلى قابىلداماۋ مۇمكىن ەمەس.
ال قازىرگى اۋدارماعا كوڭىل تولمايدى. كوبى كەدەيدىڭ قوسىنان شىققان قارابايىر دۇنيە. اۋدارماشىنىڭ ءوزى كەدەي، ءسوزى كەدەي بولعاسىن وقىرمانىن جارىتپايدى. جارقىراعان التىندى مىس قىلىپ كورسەتەدى.
– ەندەشە اۋدارما قالاي بولعانى ءجون دەپ ويلايسىز؟
– اۋدارمادا ۋاقىت پەن ساپا قاتار ءجۇرۋى كەرەك. ۋاقىت دەگەنىمىز قاجەتتىلىكتى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن بۇگىنگى ادەبيەتتى، ءداپ بۇگىن، قولما-قول اۋدارۋ قاجەت دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل تۇرعىدان بۇگىنگى جۇڭگو ادەبيەتىن ۇلگى ساناۋعا بولادى. ولار ءار كۇنگى جاڭا، جارقىراعان اسىل كورسە، ونى سول كۇنى حالىقا كورسەتەدى. الەم ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىن وقىرمانعا ءدال ۋاعىندا جەتكىزەدى. تەك جۇڭگو ءتىلىن عانا بىلەتىن وقىرماندار ءار كۇنى الىەمادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىمەن تانىسىپ وتىر دەۋگە بولادى.
ەكىنشى، اۋدارماشى وزىنە ەكى ۇلتتىڭ جۇگىن قاتار ارقالاپ العانىن ءبىلىپ، ساپاعا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋى كەرەك. ءوزىن تاربيەلەپ، ءوسىرىپ، تۋىسقان ۇلتتارداعى اۋدارمانىڭ دا وزگەشە، ەرەكشە ونەگەسى بولسا ساراپقا سالىپ دەگەندەي ءوسۋ جولىندا بولۋى ءتيىس. بۇگىنگى ءبىر كوپىردەن الدامالاپ ءوتىپ كەتكەنىڭمەن ودان اراى قيامەتتىڭ قىل كوپىرىندەي – حالاق تارازىسى، ويلى وقىرماننىڭ قىراعى كوزى بار. حالىقتىڭ تاعدىرى، ادەبيەتتىڭ پارىزى بار.
ەلىمىزدە الەمگە بەت الۋ، ادەبيەتتىڭ ورنىن كوتەرۋ ۇردەسى ەندى باستالدى. باتىل جۇرەك، تاعالى تالانت، توزباس جۇيكە بولسا ەشكىم قولىڭدى قاقپايدى.
ءوز ۇلتىڭدى وزگەگە جەتكىز. وزگەنىڭ ونەگەسىن وزىڭە وقۋلىق ەت. اباي داۋىرىنەن باستالعان اۋدارمامىزدىڭ التىن عاسىرعا باسقان مىنا كۇندە كەمەلدى كەزگە كەلەتىن ۋاقىتى جەتتى. ءبارى بار. تەك ماڭداي تەردى، تاڭداي ءسولدى سىعۋ كەرەك بولىپ تۇر.
– راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن، ن. تىلەۋقابىل
