– تىنىسبەك ءشارىپ ۇلى، عىلىمي جوبالاردى قارجىلاندىرۋ ىسىنە شەتەلدىك ساراپشىلاردى تارتىپ، وتاندىق عالىمداردىڭ عىلىمي جۇمىسىنا باعالاۋ ءىسى عىلىمنىڭ دامۋىنا قانشالىقتى ىقپال ەتتى؟
– قازاق عالىمدارىنىڭ عىلىمي جۇمىستارىن شەتەلدىك عىلىمي ساراپشىلاردىڭ باعالاۋى عىلىمنىڭ وڭ باعىتتا دامۋىنا ىقپال ەتتى دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىن. بۇل تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەنگىزىلگەن باتىل قادام بولعانى انىق. سول كەزدە قازاق عالىمدارىنىڭ عىلىمي جۇمىسىن وزگە ەلدىڭ عالىمدارىنا باعالاتۋ ماسەلەسىن كوپتەگەن ادامدار قولداعانمەن ءبىراز عالىمدارىمىز قارسى بولدى. ولار مەملەكەت قارجىسىن شەتەلدىك ساراپشىلارعا جۇمساماي ءوز ەلىمىزدە قالدىرۋدى قۇپ كورگەن ەدى. ءبىراق سول كەزدە مينيسترلىكتىڭ قابىلداعان باعدارلامالارى وتاندىق عىلىمنىڭ ىنتىماقتاستىق اياسىن كەڭەيتۋگە باعىتتالعان ەدى. سوندىقتان كوپشىلىكتىڭ قولداۋىمەن قازاق عالىمدارىنىڭ عىلىمي جوبالارىن سىرت ەلدەردەگى ساراپشىلاردىڭ سارالاۋىنان وتكىزۋ مىندەتتەلدى. بىزدەر عىلىمي جۇمىستارىمىزعا عىلىمي-تەحنيكالىق ساراپتاما جۇرگىزىپ، وتاندىق عىلىمنىڭ قانشالىقتى دامىعانىن ايقىنداۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدىق. سونىمەن قاتار عىلىمي ىنتىماقتاستىق اياسى بارىنشا ارتا ءتۇستى. قازىرگى تاڭدا سونىڭ وڭ ناتيجەسىن كورىپ وتىرمىز.
– جالپى بۇل جۇيەگە قاي سالانىڭ عالىمدارى قارسى بولدى؟ ولار قانداي ءۋاج ايتتى؟
– نەگىزىنەن قوعامدىق عىلىمدار سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ارىپتەستەرىمىز قارسىلىق تانىتتى. ولارعا ءبىراز اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسى عالىمدارى قوسىلعانىن بىلەمىن. اگرارلىق سالادا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ارىپتەستەرىمىز شەتەلدىڭ عالىمدارى ءبىزدىڭ قۇپيالارىمىزدى ءبىلىپ الادى دەپ الاڭداۋشىلىق تانىتتى.
ال قوعامدىق عىلىمدار بولسا، ادەبيەت، مادەنيەت، تاريح، ەكونوميكا سالاسى عالىمدارى شەتەلدىك ساراپشىلار قازاقستاننىڭ قوعامدىق عىلىمدارىنان جەتىك بىلمەيتىندىكتەن، ساراپتاما كەزىندە تومەن بالل قويىپ تاستايدى دەپ قاۋىپتەندى. مەنىڭشە، قوعامدىق سالادا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ الاڭداۋىنا نەگىز جوق. ءيا، شەتەلدىك عالىمدار قازاقستاننىڭ ىشكى ساياسي احۋالىن، مادەنيەتىن جەتىك تۇسىنبەۋى مۇمكىن. ءبىراق قوعامدىق عىلىمدار بويىنشا عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدىڭ ادىس-تاسىلدەرى الەمگە ورتاق. قايتا ەلىمىزدەگى قوعامدىق عالىمداردىڭ الەمدىك عىلىمي ورتامەن تىعىز ىنتىماقتاستىققا ءتۇسۋى ماڭىزدى ەمەس پە؟
قازاقستان ساياسات پەن ەكونوميكا بويىنشا بەيتاراپ مەملەكەت ەمەس قوي. ەلىمىزدى وركەندەتۋ جولىنداعى ءتۇرلى رەفورمالاردى دامىعان ەلدەردىڭ ىس-تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ، جۇرگىزىپ كەلەمىز. مۇنداي جاعدايدا قوعامدىق عىلىمداردى وقشاۋلاۋعا بولا ما؟ ارينە، بولمايدى. كەرەك دەسەڭىز، ءبىزدىڭ كونە ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىز وزگە دە وركەنيەتتەرمەن تىعىز بايلانىستى ەمەس پە؟ وسىنداي جايتتاردى ەسەپكە الساق، قوعامدىق عالىمداردىڭ الاڭداۋىنا نەگىز جوق ەكەنىن كىم دە بولسا، بايقاعان بولار ەدى.
– تىنىسبەك اعا، ەندى عىلىمي جۇمىستاردى شەتەلدىك عالىمدارعا عىلىمي-تەحنيكالىق ساراپتاما جۇرگىزۋدىڭ ءتيىمدى تۇستارى جايىندا ايتساڭىز؟
– ايتايىن. عىلىمي ساراپتامانىڭ قانداي پايداسى بولعانىن ءوزىمنىڭ ماماندىعىم – ماتەماتيكا عىلىمىمەن بايلانىستىرىپ ايتقانىم ءجون شىعار. كەڭەس زامانىندا قازاقستاننىڭ ماتەماتيكا سالاسى وداق بويىنشا ورىستار مەن ۋكرايندەردەن كەيىنگى ءۇشىنشى ورىندا تۇردى. ال توقسانىنشى توقىراۋ جىلدارى سەگىز، توعىزىنشى ورىنعا دەيىن قۇلدىراپ كەتتىك. بۇدان كەيىن جالعىز ماتەماتيكا ەمەس قازاقستانداعى جالپى عىلىمنىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن انىقتاۋ مۇمكىن بولادى. سول كەزدە بىزدە حيميا، فيزيكا، بيولوگيا عىلىمدارى جوعارى دەڭگەيدە دامىدى دەپ جۇردىك. ويتكەنى، اتالعان سالادا عالىمدار كوپ بولدى. ال عىلىمي جۇمىستارعا عىلىمي-تەحنيكالىق ساراپتاما جۇرگىزگەنىمىزدە قازاقستاندا ماتەماتيكا عىلىمى جوعارى دەڭگەيدە دامۋ ءۇردىسىن جوعالتپاعانىن بايقادىق. بۇعان ماتەماتيك عالىمدارىمىزدىڭ شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ قاراۋىنا جىبەرىلگەن عىلىمي جۇمىستارىنىڭ باسىم بولىگى جوعارى بالعا يە بولدى. وسى ساراپتامانىڭ ارقاسىندا قازاق عىلىمنىڭ دامۋ دەگەيى قانداي دارەجەدە ەكەنىن باعامدادىق.
بۇدان بولەك الەمدىك عىلىمي كەڭىستىكپەن ىنتىماقتاستىعىمىز ارتا ءتۇستى. قازاق عالىمدارى يمپاكت-فاكتورى جوعارى عىلىمي جۋرنالدارىنا عىلىمي ەڭبەكتەرى جايىندا ماقالا جاريالاپ، جوعارى سىلتەمەلىك كورسەتكىشكە يە بولدى. وسىلايشا تمد ەلدەرى اراسىندا عىلىمي-تەحنيكالىق ساراپتاما جۇيەسىن جەتىلدىرگەن بىردەن-بىر ەل اتاندىق. قازىرگى تاڭدا كورشىلەس ەلدەر ءبىزدىڭ جولىمىزعا ءتۇسىپ جاتىر. ءوز باسىم مۇنى تاۋەلسىزدىك جىلدارى عىلىمدى دامىتۋداعى ءساتتى رەفورمانىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىن.
قازىرگى تالاپ بويىنشا قارجىلاندىرۋعا ۇسىنىلعان عىلىمي جۇمىستى ەكى شەتەلدىك، ءبىر قازاقستاندىق ساراپشى قاراپ شىعىپ، رەسەنزيا جازادى. مۇندا ولاردىڭ ءاتى-جونى قۇپيا ساقتالادى. بۇدان كەيىن ءار باعىت بويىنشا عىلىمي كەڭەستىڭ مۇشەلەرى ساراپشىلاردىڭ عىلىمي جوبا جايىنداعى رەنسەنزياسىمەن تانىسىپ، شەشىم قابىلدايدى. ءوزىم عىلىمي كەڭەستىڭ مۇشەسى بولعانىمدا رەسەنزيالارمەن تانىسقانىمدا قازاقستاندىق ساراپشىلاردىڭ بۇرا تارتاتىنىن كەزدەرى بولاتىنىن، ال شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ عىلىمي جۇمىسقا ءادىل باعاسىن بەرەتىنە تالاي رەت كوز جەتكىزدىم. سول كەزدە ءمۇيىزى قاراعايداي اكادەميكتەردىڭ عىلىممەن قانشالىقتى اينالىسىپ جۇرگەنى بايقالىپ قالدى. اتا-بابالارىمىز «سىرت كوز سىنشى» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي. وسى رەتتە عىلىمي جۇمىستارعا ساراپتاما جاساۋ ءۇشىن عىلىمى جوعارى دەڭگەيدە وركەندەگەن اقش، باتىس ەۋروپا ەلدەرىندەگى عالىمدار تارتىلعانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. ولار الەمدىك عىلىمي ءۇردىستىڭ قاي باعىتتا دامىپ جاتقانىن ەسكەرىپ، قازاق عالىمدارىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنە ءادىل باعاسىن بەردى. سوندىقتان عىلىمي جوبالاردى باعالاۋدا وزگە ەلدىڭ ساراپشىلارىن تارۋ وتە قاجەت دۇنيە دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل جۇمىستار قازاق عىلىمنىڭ وسىپ-وركەندەۋىنە ءوز پايداسىن تيگىزىپ وتىر.
– شەتەلدىك ساراپشىلار تۋراسىن ايتادى دەيسىز عوي؟
– ءيا. شەتەلدىك ساراپشىلار عىلىمي جۇمىستا عىلىم بار ما، جوق پا ەكەنىن قولعا ۇستاعانداي انىق كورسەتىپ بەرەدى. سونىمەن قاتار عىلىمي جۇمىستىڭ كەلەشەگى بار ما، جوق پا، سونىڭ ءبارىن ساراپشىلار انىقتاپ بەرەدى. قازاقستاندىق ساراپشىلار ارىپتەستەرىنىڭ جۇمىسىن قاراعاندا كوڭىل جىقپاستىققا ۇرىنعانى بايقالىپ تۇردى. ال شەتەلدىك ساراپشىلار ءيى قانعان بىلعارىداي بىلق-سىلق ەتكەنىن بايقامادىم. تۋراسىن ايتادى، مايموڭكەلەمەيدى.
– قازاق قوعامىندا عىلىمعا قاتىستى كوزقاراستى وزگەرتۋ كەرەك سياقتى. بىزدە عالىمنىڭ ەڭبەگى قاندايدا ءبىر قولدانبالى دۇنيەنى ومىرگە اكەلۋ كەرەك دەگەن تۇسىككە سايادى. ال ءقازىر عىلىمنىڭ دامۋى كۇردەلەنىپ كەتكەنى وزىڭىزگە ءمالىم. ايتالىق، ءسىزدىڭ عىلىمي جۇمىسىڭىز عىلىمداعى ۇلكەن ماسەلەنىڭ ءبىر بولىگىن عانا شەشۋى مۇمكىن. ال حالىق سىزدەن قولدانبالى دۇنيە كۇتەدى. قالاي ويلايسىز، حالىقتىڭ ساناسىنداعى (ءتىپتى كاسىپكەرلىك ورتا دەپ ايتساق تا بولادى) وسى ءبىر قاساڭ قاعيدانى وزگەرتۋدىڭ كەزى كەلگەن سياقتى؟
– وتە دۇرىس ايتاسىز. ءقازىر عىلىم كۇردەلىنىپ كەتتك. قاندايدا ءبىر عىلىمي جوبادان قولدانبالى دۇنيە كۇتۋدىڭ زامانى وتكەن. ءقازىر الەمدە عالىمداردىڭ جۇمىسىن قولدانبالى دۇنيە ارقىلى باعالانبايدى. عىلىمى دامىعان دۇنيەجۇزىنىڭ جەتەكشى ەلدەرى عىلىمنىڭ دامىپ جاتقانىن يمپاكت-فاكتورى جوعارى عىلىمي-جۋرنالدارعا جاريالاعان ماقالالارمەن جانە ولارعا دۇنيەجۇزى عالىمدارىنىڭ جاساعان سىلتەمەلىك كورسەتكىشىمەن ولشەنەدى.
ءقازىر عىلىم تولىقتاي جاھاندانىپ كەتكەن الەم مويىنداماعان عىلىم – عىلىم ەمەس. مۇنى ءبىر ساتكە دە ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. بىزدەر عىلىم مەن قولدانبالى عىلىمنىڭ اراسىن اجىراتا ءبىلۋىمىز كەرەك.
ايتالىق، iPhone جىل سايىن (ءتىپتى بۇداندا قىسقا مەرزىمدە بولۋى مۇمكىن) سمارتفوننىڭ جاڭا ءتۇرىن شىعارادى. مۇنى عىلىممەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. بۇل – تەحنولوگيالىق جەتىستىك. مۇنىڭ عىلىمي نەگىزى باياعىدا سالىنىپ قويىلعان. تەك ينجەنەرلەر تەمىردىڭ ورنىنا باسقا اسىل مەتالداردى قولدانىپ، اي سايىن iPhone-نىڭ جاڭا ءتۇرىن شىعارادى. ال ونىڭ عىلىمي نەگىزى وزەگەرگەن جوق. جاڭا iPhone قولدانىسقا ەنۋى بۇل عىلىمي جاڭالىق ەمەس. بۇل – ديزايىندىك جەتىستىك، بولماسا، ينجەنەرلىك اقىل-ويدىڭ ناتيجەسى.
ءيا، مۇنداي ۇردىستەر اقش-قا كول-كوسىر پايدا اكەلىپ وتىر. كەز كەلگەن عىلىمدى قولدانبالى دەڭگەيگە جەتكىزۋ ىسىمەن باتىس ەلدەرىندە جەكەلەگەن كومپانيالار اينالىسادى. ال ءبىزدىڭ اۋزىمەن قۇس تۇستەگەن ءىرى كومپانيالارىمىز شەتەلدىڭ تەحنولوگياسىنا اۋىز اشىپ وتىر. سوندىقتان ءبىزدىڭ حالىققا عىلىم مەن تەحنولوگيالىق جەتىستىكتىڭ ارا جىگىن اشىپ بەرەتىن كەز كەلدى. بۇرىندارى كوپشىلىككە ارنالعان عىلىمدى ناسيحاتتايتىن باسىلىمدار بولۋشى ەدى. ءقازىر ونىڭ ءبىرى دە جوق. سوندىقتان حالىقتىڭ عىلىمنىڭ دامۋىنا قاتىستى تۇسىنىگى ەسكى ۇعىم-تۇسىنىكپەن قالىپ قويعان.
سۇحباتتاسقان نۇرلان جۇماقانوۆ
