– ازىرەت وتەباي ۇلى، بۇگىندە قازاق عالىمدارى تىنىمسىز ىزدەنىپ، ءتۇرلى عىلىمي جاڭالىقتاردى اشىپ جاتقانىن بىلەمىز. ءسۇتتى سۇيىق كۇيىندە ساقتاۋدىڭ مەرزىمىن ۇزارتۋ جولىندا وزدەرىڭىزدىڭ ىزدەنىپ جۇرگەندەرىڭىزدى بىلەمىز. بۇل باعىتتاعى جۇمىستارىڭىز جايىندا ايتا وتىرساڭىز؟
– ءيا، ءسۇتتىڭ تابيعي قالپىن ۇزاق كۇيىندە ساقتاۋ – قازىرگى تاماق ونەركاسىبى ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلە. بۇل باعىتتا تەك قانا قازاق عالىمدارى ەمەس، دۇنيەجۇزىنىڭ بارلىق عۇلامالارى ويلانىپ ءجۇر دەسەم، ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى. وزگە ەلدىڭ عالىمدارى وزدەرى ويلاپ تاپقان تىڭ تەحنولوگياسىن تەگىن بەرە سالمايتىنى بەلگىلى. سوندىقتان قاي سالادا بولسىن قازاق عالىمدارىنىڭ تىنباي ىزدەنىپ، وتاندىق تەحنولوگيانى دايىنداۋدىڭ ماڭىزى زور دەپ ەسەپتەيمىن.
بۇگىندە دۇنيەجۇزىندەگى ءسۇت پەن ءسۇت ونىمدەرىن وندىرەتىن كاسىپورىندار ءوز ونىمدەرىنىڭ ۇزاق ۋاقىت ساقتالۋى ءۇشىن «بۋدال» دەپ اتالاتىن انتيوكسيدانتتى قوسادى. بۇل انتيوكسيدانت سينتەتيكالىق جولدارمەن دايىندالعاندىقتان ادام دەنساۋلىعىنا وتە زيان. ول ادامنىڭ ورگانيزمىنە ەنگەننەن كەيىن تەز شىقپايدى. سوندىقتان الەم عالىمدارى تابيعي زاتتاردان دايىندالاتىن انتيوكسيدانتتىڭ ءتۇرىن ويلاپ تابۋعا كۇش سالىپ جاتىر.
وسى رەتتە بىزدەر قارا ورىك، يتمۇرىن جانە شاراپ زاۋىتتارىنان قالاتىن ءجۇزىمنىڭ قالدىعىن مۇقيات زەرتتەپ، ولاردىڭ قۇرامى انتيوكسيدانت جاساۋعا قولايلى س دارۋمەنىنە باي ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. وسىدان كەيىن اكادەميك ورىسبەك شومانوۆ اعامىزدىڭ باسشىلىعىمەن اتالعان وسىمدىكتەردەن ارنايى ەكستراكتتار الىپ، ولاردى بىر-بىرىنە قوسىپ، كەشەندى انتيوكسيدانت الۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. تابيعي انتيوكسيدانتتى ءسۇت ونىمدەرىنە قوسقاندا ءسۇتتى ارنايى قۇتىلارعا قۇيماي-اق 40 كۇنگە دەيىن ساقتاۋعا بولاتىنىنا كوز جەتكىزدىك.
– جاڭادان ويلاپ تاپقان انتيوكسيدانتتارىڭىزدى باسقا دا اعارعاندارعا قوسۋعا بولا ما؟
– ءيا، ءبىز ويلاپ تاپقان انتيوكسيدانتىمىزدى قازاقتىڭ ءداستۇرلى سۋسىنى – قىزىم بەن شۇباتقا دا قوسىپ كوردىك. ناتيجەسى – كوڭىل قۋانتارلىق. انتيوكسيدانت قوسىلعان قىمىز بەن شۇبات ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن ساقتالىپ، ءۇمىتىمىز اقتالدى. بىزدەر الداعى ۋاقىتتا وسىمدىكتەردەن دايىندالعان انتيوكسيدانتتارىمىزدى دامىتىپ، ونى وندىرىستىك دەڭگەيدە كەڭ كولەمدە قولدانۋعا كۇش سالاتىن بولامىز.
– ازىرەت مىرزا، ەت ونىمدەرىن ىستاۋدىڭ زاماناۋي تاسىلىمەن دە اينالىسىپ جاتقاندارىڭىزدى بىلەمىز. بۇل باعىتتا قانداي ناتيجەگە قول جەتكىزدىڭىزدەر؟
– ەت پەن ءتۇرلى شۇجىقتاردى ىستاسا، ءدامى كىرەدى. بۇل ءتاسىلدى ادامزات بالاسى ەرتە باستان ءبىلىپ، ەتتى ىستاپ جەپ كەلەدى. ءبىراق كوپشىلىگىمىز ەتتى ىستاۋ بارىسىندا اعاشتاردىڭ بويىنداعى سمولا تۇتىنمەن ارالاسىپ، ەتتىڭ بەتىنە قوناتىنىن بىلمەيمىز.
ال سمولانىڭ ادام دەنساۋلىعىنا قانشالىقتى زيان ەكەنىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىقتاۋ.
وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن عالىمدار ۇزاق جىل ىزدەنىپ، «سۇيىق ءتۇتىندى» ويلاپ تاپقان-دى.
قازىرگى تاڭدا «سۇيىق ءتۇتىندى» ەت پەن شۇجىقتى ىستاۋعا كەيبىر كاسىپورىندار كەڭىنەن قولدانۋدا. بۇل ءتۇتىننىڭ قۇرامىندا ادام دەنساۋلىعىنا زياندى ەشتەڭە جوق. ءبىزدىڭ عالىمدار وسى سۇيىق تۇتىنگە ءتۇرلى شوپتەردىڭ بويىنداعى ادام دەنساۋلىعىنا پايدالى زاتتاردى قوسىپ، ەت پەن شۇجىقتى ىستاۋدىڭ تىڭ ءتاسىلىن ويلاپ تاپتى. مۇنداي وڭدەۋدەن وتكەن ەت پەن شۇجىق وتە ءدامدى ءارى ادام دەنساۋلىعىنا پايدالىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.
– سوندا تابيعي شوپپەن ەت پەن شۇجىقتى ىستاپ، ونىڭ قۇنارلىلىعىن بايىتۋعا بولا ما؟
– ارينە. ءبىز بۇل ءۇشىن التى ءشوپتى تاڭداپ الدىق. ولاردىڭ ەكستراكتىن العاننان كەيىن ءتيىستى مولشەردە ەت ىستاۋعا لايىقتى دوزاسىن دايىندادىق. ماسەلەن، ءبىر ءشوپتىڭ ءدامى قىشقىل بولسا، ەندى ءبىرى ءتاتتى دەگەندەي. سوندىقتان بىزدەر شوپتەردىڭ ەكستراكتتارىن ءتيىستى مولشەردە الا وتىرىپ، ەت ىستايتىن بىرنەشە كەشەندى ەكستراكتتىڭ ءتۇرىن دايىندادىق. بۇدان كەيىن ءونىمىمىزدى سىناقتان وتكىزۋ ءۇشىن ەلىمىزگە بەلگىلى ازاماتتاردى ينستيتۋتقا شاقىرىپ دەگۋستاسيا جاساتقانىمىز ولارعا قاتتى ۇنادى.
شوپتەردەن ءبولىپ العان زاتتارىمىزدى سۋعا قوسىپ، ونى شۇجىققا قوساسىز. وسىلايشا كوپشىلىكتى اينالاسىن تۇتىندەتىپ، ەتتى ىستاۋدىڭ ماشاقاتىنان قۇتقارۋدىڭ جولىن تاپتىق. ءبىزدىڭ بۇل ءتاسىلىمىز ەت وڭدەيتىن ءىرى كاسىپورىنداردىڭ جۇمىسىن ايتارلىقتاي جەڭىلدەتەتىنىمەن ەرەكشەلەنەدى. سوندىقتان بۇل جوبانى وندىرىسكە ەنگىزۋدىڭ ماڭىزى زور. ونىڭ ۇستىنە ەتتىڭ ءدامىن كىرگىزەتىن شوپتەردىڭ ءبارى قازاقستاندا وسەدى. ەكستراكت دايىنداۋ ءۇشىن سىرت ەلدەن شيكىزات تاسىمالداپ اۋرەگە ءتۇسۋدىڭ قاجەتى جوق.
– بۇل تاسىلمەن قازى-قارتانى دا ىستاۋعا بولا ما؟
– بولادى. مۇنداي وڭدەۋدەن وتكەن قازى-قارتانىڭ ءدامى ەش ۋاقىتتا اۋزىڭىزدان كەتپەيتىنىنە سەنىمدىمىن.
– تابيعي شوپتەردىڭ ەكستراكتىمەن وڭدەلگەن سوڭ، ەتتىڭ باعاسى شارىقتاپ كەتپەي ما؟
– مۇنداي وڭدەۋدەن وتكەن سوڭ ەتتىڭ باعاسى سونشالىقتى قىمباتتايدى دەپ ايتا المايمىن. اڭگىمە اراسىندا ايتتىق قوي، ەكستراكت دايىنداۋعا قاجەتتى ءشوپتىڭ ءبارى قازاقستاندا وسەدى. تەك شوپتەردەن قاجەتتى ەكستراكتتاردى ءبولىپ العاندا ازداپ قارجى شىعۋى مۇمكىن. ول ەتتىڭ باعاسىنا سونشالىقتى اسەر ەتەدى دەپ ايتا الماس ەدىم.
بىزدەر قاجەتتى شوپتەرىمىزدەن ەكستراكتتى ۆاكۋۋمدىق جاعدايدا ءبولىپ الامىز. ۆاكۋۋمنىڭ ىشىنە ۋلترادىبىس جىبەرگەندە ەكستراكتتار وزدىگىنەن ءبولىنىپ شىعادى. بۇل ەندى تازا عىلىمي جۇمىس.
– قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن وڭتۇستىك شىعىسى جەمىس-جيدەكتەردى وسىرۋگە وتە قولايلى ايماق ەكەنى وزىڭىزگە ءمالىم. جەمىس-جيدەك وسىرۋمەن اينالىساتىن ديقاندارىمىز كۇزدە ءونىمىن جيناپ العاننان كەيىن تەزدەتىپ وتكىزۋگە تىرىساتىنى بەلگىلى. ويتكەنى قىسقا قالسا، ءراسۋا بولادى. جەمىس-جيدەكتى وڭدەۋگە قاتىستى اشقان جاڭالىقتارىڭىز بار ما؟
– بار. ءقازىر الماتى، جامبىل جانە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تۇرعىندارى الما، ورىك، شابدالىلارىن جيناپ الىپ، ساتۋدان ارىعا اسا الماي وتىر. ەگەر وسى جەمىس-جيدەكتەردى وڭدەپ ساتساق، شارۋالارىمىز پايدانىڭ استىندا قالار ەدى.
بۇگىندە دۇكەن سورەلەرىندە بالالار ءجيى الىپ جەيتىن چيپسى بار. ونىڭ كارتوپتان جاسالاتىنىن ءبارىمىز بىلەمىز. بىزدەر الما مەن شابدالىدان چيپسى جاساۋدىڭ تەحنولوگياسىن ازىرلەدىك. اۋىلدا اجەلەرىمىز الما، ورىكتەن قاق جايىپ، كۇننىڭ كوزىنە كەپتىرىپ، قىسقا ازىق ازىرلەيتىنى بەلگىلى. بىزدەر الما مەن شابدالى ارنايى قۇرىلعىدا كەپتىرىپ، تاماشا قىتىرلاعان چيپسىدى جاسادىق. جەمىستەن جاساعان چيپسىمىزدىڭ قۇرامىندا دامدەۋىش، كونسەرۆانتتار مەن تۇزدار مۇلدە جوق. قىستا بالالاردىڭ قىتىرلاتىپ جەۋىنە وتە قولايلى. ءارى دەنساۋلىققا دا پايدالى.
بۇل ءۇشىن بىزدەر الما مەن شابدالىنى اۋاسى جوق ارنايى پەشتە كەپتىردىك. ناتيجەسىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان كەرەمەت ونىمگە قول جەتكىزدىك.
ەگەر شارۋالارىمىز ءبىزدىڭ دايىنداعان قۇرىلعىلارعا قول جەتكىزسە، ونىمدەرىن وڭدەپ، نارىقتا جوعارى باعادا پۇلداۋىنا مۇمكىندىك الار ەدى. قازىرگى تاڭدا جوبامىزدى كوممەرسيالاۋعا كۇش سالىپ جاتقان جايىمىز بار.
– جەمىستەن چيپسى جاسايتىن جابدىقتارىڭىزدىڭ باعاسى قانشا؟ قاراپايىم شارۋالاردىڭ قالتاسى كوتەرە الا ما؟
– شىنى كەرەك، مۇنداي قۇرىلعىنى كەز كەلگەن شارۋانىڭ قالتاسى كوتەرە الماۋى مۇمكىن. شامامەن چيپسى جاسايتىن جابدىقتىڭ باعاسى 50-60 مىڭ دوللار تۇرادى. كەيبىر شارۋالار ءۇشىن بۇل قوماقتى اقشا بولماۋى مۇمكىن. ءبىراق ءبىزدىڭ جابدىعىمىز يننوۆاسيالىق قۇرىلعى ەكەنىن شارۋالار ەسكەرۋى كەرەك.
بازاردان ساتىپ الىپ، ايداپ كەتەتىن جۇك ماشينەسى ەمەس. ونىڭ جۇمىسىن باقىلاپ، دۇرىس جۇمىس ىستەۋىن قاداعالاۋ ءۇشىن بىلىكتى ماماندار قاجەت. ولاردىڭ تەگىن جۇمىس ىستەمەيتىنى بەلگىلى. سوندىقتان شارۋالار بۇل قۇرىلعىعا قىزىققاندا وسى جاعىنا دا ءمان بەرۋى كەرەك.
مەنىڭشە، قازىرگى زاماندا شارۋالار بىرنەشە ماماندىقتىڭ قۇپيا-سىرىن بىلۋگە تالپىنۋى ءتيىس. ولار زاماناۋي اگرانوميا، ۆەتەريناريا جانە ءتۇرلى جابدىقتارمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ قىر-سىرىن ءبىلۋى شارت. سول كەزدە عانا ويعا العان ىستەرى العا باسىپ، جەتىستىككە جەتەدى. بۇدان باسقا شارۋالارىمىز ەلىمىزدەگى سالالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارمەن تىعىز ارىپتەستىك قارىم-قاتىناس ورناتۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.
نۇرلان جۇماقانوۆ، «ۇعتاو» اق قوعاممەن بايلانىس ءبولىمى
