بەرگەي – «رىجىي الماز» ەمەس
سوت ورىندارى اعايىندى بەرگەي رىسقالييەۆ اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى بولىپ تۇرعاندا «مەملەكەتتىڭ 71 ميلليارد تەڭگەسىن تالان-تاراجعا سالدى» دەپ ايىپ تاعىپ، سىرتتاي ايىپ تاقتى. مۇنشاما قىرۋار اقشانى اعايىندا رىسقالييەۆتەر وزدەرى عانا قالتاعا باسپاعانى بەلگىلى. بۇل ىسكە قاتىسى بار اتىراۋ وبلىسى اكىمىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارلارى بولات داۋكەيەۆ پەن اسقار ءابدىروۆ، اتىراۋ قالاسىنىڭ ەكس-اكىمى اسقار كەرىموۆ تەمىر تورعا قامالدى. وسى سوتتان كەيىن كوپشىلىك حالىق بەرگەي رىسقالييەۆتى مەملەكەت قارجىسىن قۇلقىنىنا قۇيعان جەمقور رەتىندە تاني ءتۇستى.
شىنى كەرەك، بەرگەي رىسقالييەۆ ۇلكەن ساياساتتا مۇنايلى ءوڭىردىڭ اكىمى بولعاننان كەيىن تانىلا باستادى. وعان دەيىن ول رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى ساياساتكەر رەتىندە ەشكىمنىڭ نازارىنا ىلىككەن جوق.
ءتىپتى، انىعىراق ايتساق، بەرگەي رىسقالييەۆ ءىستى بولعاننان كەيىن جالپاق جۇرتقا تانىلا باستادى. ەگەر ول جەمقورلىقپەن ءىستى بولماعاندا كوپ اكىمدەردىڭ ءبىرى بولىپ، ساياسات ساحناسىندا جۇرە بەرەر ەدى.
ول اكىم بولماي تۇرعاندا، ىسكەر كاسىپكەر رەتىندە باتىس وڭىردە ابدەن تانىلعانى بەلگىلى. ايتپاقشى، بىزدەر بەرگەي رىسقالييەۆتى ەسكە العاندا توقسانىنشى جىلدارداعى قىلمىستىق توپتاردىڭ سەركەلەرى كوز الدىمىزعا ەلەستەيتىنى جاسىرىن ەمەس. ويتكەنى ونىمەن جاقىن ءجۇرىپ، ارالاسقان اقىن-جازۋشىلار ونىڭ باتىستاعى بەدەلىن اسىرىپ، اسىرەلى اڭگىمەلەرىن ايتقاندا، كوز الدىمىزعا بەرگەي مەن «رىجىي الماز» قاتار ەلەستەيتىن.
قالاي دەسەكتە، 90-جىلدارى بيزنەس باستاعان ازاماتتاردىڭ قىلمىستىق توپتارمەن ءجيى جولى تۇيىسكەنى انىق. اركىم ءوز بيزنەسىن ءوزى قورعاۋى كەرەك ەدى. ويتكەنى ول كەزدە ۇكىمەتتىڭ وزگەنىڭ دۇنيەسىن قورعايتىنداي شاماسى بولمادى. سوندىقتان سول كەزدەگى تالاي كاسىپكەرلەر قىلمىستىق توپتارمەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي ارالاسقانى جاسىرىن ەمەس. وسى رەتتە بەرگەي رىسقالييەۆتىڭ قىلمىستىق توپتارمەن بايلانىسىن بەتتەرىنە سالىق قىلىپ باسۋدىڭ قاجەتى جوق.
ءمۋسيننىڭ شاكىرتى
اعايىندىلار ءىستى بولعان كەزدە ونىڭ قارىنداسى گۇلسىم رىسقالييەۆا بەرگەيدىڭ 1991 جىلى الماتىداعى ساۋلەت جانە قۇرىلىس ينستيتۋتىن ءتامامداعاننان كەيىن بىردەن تۋعان جەرىنە ورالىپ، جۇمىسقا تۇرىپ ەڭبەك جولىن باستاعانىن جازعان ەدى. بۇدان كەيىن كاسىپكەرلىك سالاعا مىقتاپ دەن قويعان بەرگەيدىڭ تاسى ورگە دومالاپ، وڭىردەگى بەلدى كاسىپكەرگە اينالعانىن بىلەمىز. ول اراق-شاراپ، كولىك، قۇرىلىس، مۇناي-گاز سەكتورىنىڭ اينالاسىندا كاسىبىن جۇرگىزىپ، ونشاقتى جىلدا 4000 ادام جۇمىس ىستەيتىن ءىرى، ۇساق بىرنەشە كاسىپورىننىڭ قوجاسىنا اينالىپ شىعا كەلدى.
ارينە، مۇنداي باس اينالدىراتىن كارەرا جاساپ، تابىستى كاسىپكەر اتانۋدا وعان اينالاسىنداعى قولداۋشىلار ايرىقشا ىقپال ەتكەنى انىق.
بىلىكتى كاسىپكەر رەتىندە تانىلعان بەرگەي رىسقالييەۆتىڭ ساياساتتاعى مانسابىنىڭ وسۋىنە اسلان ءمۋسيننىڭ ايرىقشا ىقپال ەتكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. باتىستىڭ اشسا القانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاعان اسلان ەسبولاي ۇلى بولماعاندا بەرگەيدىڭ اكىم بولۋى ەكىتالاي ەدى. كەرەك دەسەڭىز، باتىستاعى بەرگەي سىندى ءبىراز جىگىتتىڭ بيزنەس پەن بيلىكتىڭ شىڭىنا شىعۋىنا مۋسين ايرىقشا قامقورلىق تانىتتى دەپ ايتۋعا بولادى.
اعايىندى رىسقالييەۆتەردىڭ ءولى-تىرىسىن ءبىر بىلسە، قازاقستانداعى جاعدايدى ەۋروپانىڭ تورىنەن باقىلايتىن اسلان مۋسين ءبىلۋى ءتيىس. ءبىراق كەڭەستىك جۇيە كەزىندە ءتالىم الىپ، بيلىكتىڭ وليمپىنە كوتەرىلگەن اسلان ەسبولاي ۇلى قاشاندا سىرعا بەرىك جان ەكەنىن بىلەمىز.
ول – جاس ساياساتكەرلەر سياقتى بيلىكپەن بەت جىرتىسىپ، باتىسقا باس ساۋعالايتىن جانداردىڭ قاتارىنا جاتپايدى. ول – دەموكراتيانى قالقان ەتىپ، اشىق مايدانعان شىقپايدى. تاسادا جاتىپ، ءوزىنىڭ ۋاقىتىن كۇتەدى. ءبىراق ونىڭ كۇتكەن ورايلى ءساتى بولىپ-بولمايتىنى ءبىز تۇرماق ءوزى دە بىلمەۋى مۇمكىن. سوندىقتان ول «رىسقالييەۆتەرگە قاتىستى قۇپيانى جايىپ سالادى» دەپ ۇمىتتەنۋدىڭ قاجەتى جوق.
ءتىرى مە، ءولى مە؟
باستاپقى اڭگىمەمىزگە قايتا ورالساق. سونىمەن اعايىندى رىسقالييەۆتەر ءولى مە، ءتىرى مە؟ بيلىكتىڭ ارەكەتىن اڭداساق، اعايىندىلار بۇل دۇنيەدە جوق سەكىلدى.
ەگەر ولار شەتەلگە قاشسا، وسى ۋاقىتقا دەيىن مۇحتار ءابليازوۆ، ۆيكتور حراپۋنوۆ سىندى شاڭ بەرىپ، تىرشىلىك نىشانىن بىلدىرەر ەدى عوي.
ءيا، بەرگەي رىسقالييەۆتىڭ مۇحتار ءابليازوۆ سياقتى ۇلكەن ساياساتتا ويىن جۇرگىزىپ، اقورداعا سەس كورسەتەتىندەي جەكە ماقساتى بولعان جوق. ول اتىنان ات ۇركەتىندەي قىلمىستىق توپ قۇرىپ، بيزنەستە مىس-مىس اقشا تاپسا، بيلىككە ەشقاشان ساياسي امبيسياسىن كورسەتپەدى. ونىڭ وسى ءبىر ارەكەتى «اعايىندىلار ءتىرى» دەگەن جالعىز بولجامعا نەگىز بولاتىنى انىق.
ايتپاقشى، ەۋروپادان قازاقستانداعى ساياسي جاعدايلارعا ءدۇربى سالىپ، ءوزىنىڭ ويىن ايتاتىن مارقۇم راحات الييەۆ 2014 جىلى كوزى تىرىسىندە اعايىندى رىسقالييەۆتەر «بۇل دۇنيەدە جوق» دەپ بولجامان ايتىپ، بۇل ىسكە بيلىكتى كىنالاعانى ەسىمىزدە.
ەلدەگى جاعدايدى ءبىر كىسىدەي بىلەتىن ادامنىڭ بۇل سوزىنەن كەيىن اعايىندى رىسقالييەۆتەر ءتىرى دەگەنگە سەنا المايسىڭ. جەل سوقپاسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىلداماسى انىق.
مەملەكەتتىڭ 71 ميلليارد تەڭگەدەن استام قارجىسىن قولدى قىلعان ادام ەشقاشان سۇراۋسىز كەتپەيتىنى انىق. ەگەر اعايىندىلار شەكارا اسىپ، ەۋروپانىڭ ءبىر مەملەكەتىن پانالاپ جۇرسە، مۇنى ءقاۋىپسىزدىڭ قىزمەتى بىلسە كەرەك ەدى. مۇنداي جاعدايدا بيلىك ينتەرپولعا ساۋىن ايتىپ، اعايىندى رىسقالييەۆتەردى ىزدەۋدە جۇرگەن كوپ شەنەۋنىكتەردىڭ قاتارىنا قوسار ەدى عوي. ءبىراق ينتەرپولدىڭ تىزىمىندە رىسقالييەۆتەر ەسىمى جوق. سوعان قاراعاندا ءبىزدىڭ بيلىك ورىندارى «ولگەن» ادامدى ىزدەپ، باس اۋىرتۋدى ءجون ساناماعان سىڭايلى.
وسى ءبىر جايتتاردى ساراپتاي الاتىن ادامعا «اعايىندى رىسقالييەۆتەر جەر باسىپ ءجۇر» دەپ ايتىپ سەندىرە الماسىڭ انىق.
جاڭاوزەن...
كوپشىلىك اعايىندى رىسقالييەۆتەردىڭ ءىسى مەن جاڭاوزەن وقيعاسىن ءجيى بايلانىستىرادى. شىندىعىندا، بۇل جەردەن قاندايدا ءبىر لوگيكالىق بايلانىستى بايقاۋ قيىن.
ساياسي ورتادا ەشقانداي ساياسي امبيسياسىن كورسەتپەگەن بەرگەي رىسقالييەۆتىڭ كورشى وبلىستىڭ اۋماعىندا «بۇلىك» شىعارۋعا ارەكەتتەنۋى بۇل – قاتەرگە باس تىگۋ ەدى. مۇنداي وقيعالاردىڭ سوڭى مەملەكەتتىك توڭكەرىسكە الىپ كەلەتىنى بەلگىلى. مۇنى بەرگەي بىلمەدى دەيمىسىز؟ بىلەدى. سوندىقتان ونىڭ بۇل ىسكە تاۋەكەل ەتۋى (جوعارىداعىلار تاپسىرسا دا) ەكىتالاي دۇنيە ەدى.
شىندىعىندا جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ تۇتانۋىنا الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك سەبەپ بولعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. كەزىندە تيمۋر قۇلىبايەۆ جاڭاوزەندەگى تولقۋلار ورالمانداردىڭ كەسىرىنەن ورىن الدى دەپ ايتىپ، ارتىنشا ءتىلىن تىستەي قويعانى ەسىمىزدە. كەيىننەن بۇل ىسكە بەرگەيدىڭ قاتىسى بار ەكەنى جايىنداعى قاۋەسەت ەل ىشىنە تاراپ كەتتى.
بارلىق بىلىقتى بەرگەيگە ارتىپ، ساياسات ساحناسىن تازارتۋعا كۇش سالعان توپتاردىڭ ارەكەتىنەن تاعى دا اعايىندىلاردىڭ مەرت بولعانىنان حابار بەرىپ تۇرعانداي ما؟..
ءسىز قالاي ويلايسىز؟
جاربول كەنت ۇلى
