ايتپاعاندا ءقايتسىن، وسىدان تۋرا ون جىل بۇرىن سەكەڭنىڭ 50 جىلدىعىن انە-مىنە اتاپ وتەمىز دەپ وتىرعاندا جاساعان تىرلىگى اناۋ. «جاس الاشتىڭ» جارتى بەتىنە «ەي، نۇرسۇلتان...» دەپ تەبىتتى. ءارى قاراي مەرەيتوي بىلاي تۇرسىن، ازۋلى جۇيەنىڭ اۋزىنان اقىندى امان الىپ قالۋدىڭ ءوزى مۇڭعا اينالعان. ول ۇزاق اڭگىمە...
ەندى بيىل قىركۇيەكتە 60 دەگەن ايتۋلى توي تۇر. ادىلەتسىزدىك كورسە كوزى جايناپ، قانى قايناپ كەتەتىن سەرىگە عاسىرىن تويلاعالى جاتسا دا ءبارىبىر، «سەن تورەسىڭ، سەن قاراسىڭ!» دەمەيدى. سۇتپەن ءبىتىپ، سۇيەككە سىڭگەن مىنەز عوي سول، ءالىاعاڭدى الاڭداتىپ وتىرعان.
جىلدىڭ سەگىز ايى تىنىش ءوتتى. ارا-تۇرا الەمجەلىدەن «باياعى جارتاس، سول جارتاس» دەپ ابايشا اھ ۇرعانىمەن، «ەي پالەنشە!» دەپ ەشكىمنىڭ مەكەنجايىنا ءتىل جەبەسى تارتىلعان جوق. سوعان قاراعاندا، قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭىنا قاراي اقىننىڭ تۋعان جەرى زايسان اۋدانىنا جوسپارلانعان مەرەيتوي وتەتىن شىعار.
ءبىز ساۋىردا تۋىپ، باياناۋىلدا تۇلەگەن، قازاق ايتىسىنىڭ سولاقاي سەرىسى اتانعان سەرىك قۇسانبايەۆ اعامىز جايلى ايتىپ وتىرمىز.
تار بولمەدەگى تامىلجىعان ءان
سەكەڭنىڭ وسى 60 جاسىنىڭ 17 جىلىنىڭ كۋاگەرىمىن. العاش التاي اسىپ، وسكەمەنگە كەلگەنىمدە ءىنىم دەپ ءىلتيپات كورسەتىپ، قۇشاعىن ايقارا اشقان ابزال اعالارىمنىڭ ءبىرى. ونەر باسەكەسىنە ساۋىرىمنان سيپاپ قوسقان باپكەرىم.
2006 جىلدىڭ كوكتەمى. وسكەمەندە سەرىك اعانىڭ ۇيىمداستىرۋمەن رەسپۋبليكالىق ستۋدەنتتەر ايتىسى وتكەلى جاتقان. بۇرىن ايتىسىن تەلەارنالاردان عانا كورەتىن اقىن اعانىڭ ەسىگىن قاقتىم. جاتسىنبادى، جاتىرقامادى. سول كەزدەگى وسكەمەندىك ايتىستىڭ جاس پەرىلەرى دارىن نۇرساپار، ەسىمجان ناقتىباي، بۇلبۇل قالقانبايەۆالارمەن ءبىر-بىر قاعىستىرىپ كوردى دە، ەكى كۇننەن كەيىن وتەتىن ايتىسقا قاتىستىردى دا جىبەردى. اۋداندىق، وبلىستىق ايتىستى قويىپ مەكتەپىشىلىك سايىسقا ءتۇسىپ كورمەگەن مەن شىعا سالىپ جايىقتىڭ جانساياسىنا جولىقتىم. وسى ايتىس مەنىڭ باعىت-باعدارىمدى مۇلدەم باسقا ارناعا اۋىستىردى.
س.امانجولوۆ اتىنداعى شقمۋ-دىڭ دايىندىق توبىندا فيزيكا ماماندىعىنا دايىندالىپ جۇرگەن باسىم جۋرناليستيكاعا بەت بۇردى. سەرىك قۇسانبايەۆتىڭ ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنان اشىلعان ايتىس اقىندار مەكتەبىنىڭ ءبىر مۇشەسى بولىپ شىعا كەلدىم. كىلەڭ جاس اقىندار جينالىپ الىپ اپتاسىنا ايتىسىپ جاتاتىن سول كەز – وسكەمەندە ونەردىڭ شىنايى ورتاسىن قالىپتاستىرعان ەدى. اتتەڭ، قازاق ونەرىنىڭ ءيسى مۇرنىنا بارمايتىن باسشىلار ول ورتانىڭ دا بىت-شىتىن شىعاردى. بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا دەمەكشى، قولداۋى جوق ورتادان سەكەڭ كەتتى، سودان كەيىن الگى مەكتەپتەن كەتەۋ كەتتى.
سەكەڭ، وبلىستىق «ديدار» گەزەتىنە باردى. ارتىنان ىلگەرىندى-كەيىندى ەسىمجان، دارىن ۇشەۋىمىز دە سول ۇجىمعا بارىپ بىرگە قىزمەت ىستەدىك. بۇرىن ۇستاز بولعان اعامىزدى ءتىپتى دە جاقىننان تاني تۇستىك. بۇل كەز قازاق ايتىسىنا بيلىكتىڭ قىرىن قاراپ تۇرعان، ءتىپتى كەيبىر جەكە تۇلعالاردىڭ ءتول ونەردىڭ تىزگىنىن ۇستاۋعا تالاسىپ جاتقان كەزى ەدى. سول سەبەپتى، ايتىستان ۇيرىمىزبەن الىستاپ، جۋرناليستيكاعا جارىسا كىرىستىك...
ۇيىرىمىزبەن ءبىر ۇجىمدا جۇرسەك تە، سەكەڭنىڭ قوس قۇلاعى الىسقا تىگىلىپ، الدەبىر ءدۇبىردى اڭسايدى. سونداي ساتتە تالاي توپتا شابىتىنا شابىت قوسقان قارا دومبىراسىن قولعا الادى. سودان كەيىن ۇزاق شەرتىپ تولعانادى. قىزا-قىزا اياداي بولمەگە سىيماعان اۋەن ەرتىس جاعالاپ، التاي ساعالاپ سورعالاسىن-اي كەلىپ. بۇل – شاشاسىنا شاڭ جۇقپاي شاپقان الاماندارىن اڭساۋ بولاتىن. «ەي، نازاربايەۆ!» دەگىزىپ جۇرگەن دە سول بۋلىققان بۇلقىنىس، ءوز كەزىندە وزەگىن تاپپاعان اعىس ەدى. ىشكە كەلگەن دۇنيەسىن ىرىكپەي ايتىپ ۇيرەنگەن اقىن، جانارتاۋ بولىپ اتىلماعاندا ءقايتسىن؟! جارىلدى دا كەتتى...
ەڭ باستىسى – ءمۇيىزى قاراعايداي ۇلت تۇتقالارى ايتا الماي جۇرگەن ءسوزدى التايدا جاتقان اقىن ايتتى. ايتقاندا دا، ەلباسىنىڭ ارتىنان ەمەس، قاھارىنان قان تامىپ، اق دەگەنى – العىس، قارا دەگەنى – قارعىس بوپ، تاعىندا وتىرعاندا ايتىپ تاستادى. سوندىقتان دا سەكەڭنىڭ قازىرگى كۇنى حاننىڭ الدىندا دا، قارانىڭ الدىندا دا بەتى جارىق، ارى تازا.
اقىن اعانىڭ ايتىستاعى جۇلدىزدى شاعى كەرەكۋ جەرىندە ءوتتى دەسەك تە، از ۋاقىت ىشىندە التاي ەلىنە دە ابىرويلى ولجا سالدى. ءتىپتى، قازىرگى بابىندا جۇرگەن جۇيرىك اقىنداردىڭ وزىنە ەسە بەرە قويمايدى. وعان اناۋ ءبىر جىلى شىمكەنتتە وتكەن الامان ايتىس دالەل. اقتىق سىندا ازۋى التى قارىس بەكارىس شويبەكوۆپەن ايتىسىپ، باس جۇلدەمەن ورالدى. قازاقتىڭ قادىرى (مىرزا ءالى) باستاعان قازىلار القاسى بىر-بىرىنە ەسە جىبەرمەگەن قوس مىقتىعا بىردەي باس بايگە بەرىپتى.
بۇل ەرلىگىن سەرىك اعا اراعا ءبىراز جىل سالىپ بارىپ سولتۇستىكتە تاعى قايتالادى. جاڭاعى شيرىعۋ، جاڭاعى تولعانىستا جۇرگەن اقىندى ءجۇرسىن ەرمان رەتروايتىسقا شاقىرادى. اتى رەترو بولعانىمەن بۇل ايتىسقا ارداگەر اقىنداردان بولەك، ايتىس ونەرىنىڭ بەس بۋىن وكىلدەرى، ونىڭ ىشىندە اتاپ ايتار بولساق، رينات زايتوۆ، مۇحتار نيازوۆ، امانجول التايەۆ، بەكارىس شويبەكوۆ، ايبەك قالييەۆ سىندى بۇگىنگىنىڭ دۇلدۇلدەرى دە قاتىسقان. وسىنداي ۇلى دۇبىردە باياعى ارىنىنان قايتپاعان اقىن التايعا جەڭىستىڭ تۋىن جەلبىرەتىپ ورالدى. وسى ورايدا اعاسىنىڭ الدىن وراماي، اقتىق سايىسقا شىعا تۇرا جولىن اعاسىنا بەرىپ، وزگە وڭىردە ىنىلىك ءىلتيپاتىن كورسەتە بىلگەن ريناتتىڭ مارتتىگىن ايتا كەتكەن دە ءجون. تەرىسكەيدەگى ەلدەن جۇلدە الىپ ءبىر مارقايعان اقىن، شىعىس ۇلدارىنىڭ بىر-بىرىنە كورسەتكەن شىنايى قۇرمەتىن كورىپ ەكى مارقايىپ قايتقان ەدى.
تۋعان جەرىندە اقىننىڭ تويى وتپەك
سەكەڭ وبلىستىق باسىلىمعا دا تەككە كەلمەپتى. اقپارات سالاسىندا 20 جىلعا جۋىق قىزمەت ىستەپ، قالامىن كوبىندە رۋحانيات سالاسىنا، ۇلتتىق رۋح باعىتىندا سەرمەدى. ورامدى وي، سەرگەك سانامەن جازىلعان دۇنيەلەر ءوز ناتيجەسىن بەرمەي قالعان جوق. ايتالىق، تۋعان جەرىنە بارعان ءبىر ساپارىندا كەزىندە اۋعان ەلدى قىناداي قىرعان كانديۋريننىڭ اتىندا زايسان قالاسىندا ءالى كوشە تۇرعاننان جەرىنە جەتكىزىپ وتىرىپ جازعان ەدى. «قانىشەردىڭ اتىنا كوشە بەرگەن نە سۇمدىق؟!» دەپ اتالاتىن سول ماقالانىڭ جەمىسىن جۇرت اراعا از ۋاقىت سالىپ بارىپ جەدى. ەستۋىمىزشە شىعىستىڭ التىن قاقپاسىن كۇزەتكەن ەل قانىشەردىڭ اتىنداعى كوشەنى قازاقتىڭ جاۋجۇرەك باتىرى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ اتىنا وزگەرتىپتى.
تاعى ءبىر ماقالاسىندا جانى دا، ءتانى دە تازالىقتى سۇيەتىن اقىن وبلىس ورتالىعىنداعى ءۇلبى بويىنىڭ جۇدەۋ جاعدايىن تىلگە تيەك ەتكەن-دى. «ارعى جاعى، ءۇلبىنىڭ بەرگى جاعى...» دەپ اتالاتىن ماقالا دا قالالىق اكىمدىكتىڭ موينىن بۇرعىزىپ، بۇگىنگى كۇنى ءۇلبى جاعالاۋىندا اۋقىمدى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر. بۇل ارىپتەس-اعانىڭ تەك مىسال ءۇشىن عانا اتاي كەتكەن قاتارداعى قالىڭ ماقالاسىنىڭ بىر-ەكەۋى عانا...
نە جازسا دا تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ توگىلتە جازاتىن سەكەڭ ايتىستاعى ادۋىندى شابىسىن گەزەت بەتىندە دە كورسەتىپ كەلەدى. اسىرەسە، تاريحي تاقىرىپتاردى، اڭىز-اڭگىمەلەردى قانداي مولدىرەتىپ بەرەدى. ۇلتتىق رۋحقا ۋىزىنان جارىعان اقىن سولاي سىلتەرى دە زاڭدىلىق قوي. ەگەر سوزىمىزگە ءشۇبالانساڭىز وتكەن جىلى عانا جارىق كورگەن «دۇبىرگە تولى دۇنيە»، «كوكداۋىل» سىندى اڭگىمەلەرى مەن ماقالالار جيناعىن تاۋىپ وقىڭىز. بۇل اقىننىڭ ءتورتىنشى كىتابى. بۇعان دەيىن «جىرلاۋمەن وتكەن جيىرما جىل» اتتى ەستەلىكتەرى مەن «بايعىز» اتتى جىر جيناعى جارىق كورگەن.
جالپى، سەكەڭ دەسە ەل ەسىنە، بىردەن كوشكەن سەلدەي كۇركىرەپ، ماڭايىن بۇزىپ جارىپ كەلە جاتقان ءبىر دۇلەي كۇش يەسى ەلەستەيتىنى اقيقات. بۇل ايتىستاعى بەينەسى. ال پوەزياسىنا بەت بۇرعان جان بولسا، مۇلدەم باسقا ىرعاق. بەينە ءبىر التايدىڭ اق جاۋىنىنداي سەبەلەيدى. ءنارلى دە، ءارلى. ءار ولەڭى تاعدىرلى. بۇل تۋرالى ويىمىزدى بۇل ماقالاعا سىيعىزا الماسىمىز انىق.
بۇيىرسا، ەندى ءبىر اي تىنىش جۇرسە، «الداسپان اقىننىڭ مەرەيتويى تۋعان جەرىندە جالاۋىن كوتەرىپ، سوڭى رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسىنا ۇلاسادى!» دەگەن سىبىس بار. ونداي بولسا، اقيقاتتىڭ اقبوزىن الشاڭداتا باستىرىپ 60-قا جەتكەن اقىننىڭ تويىندا جولىعايىق، اعايىن!
قاسيەتتى زايسان ءوڭىرىنىڭ قابىرعالى حالقى مەن نامىستان ءنار العان ازاماتتارى «ەلىم!» دەپ تۋعان اقتانگەر اقىنىن جەرگە قاراتپاس...
مۇراتحان كەنجەحان ۇلى
