الدىمەن استانادا وتكەن «بىرەگەيلىك پەن بىرلىك: قازاقستان جولى جانە ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ ۇلگىسى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا جايلى ايتايىق.
جاڭا جوبا
شاراعا قاتىسقان نۇرلان ەرمەكبايەۆ جيىنداعى جۇرتشىلىقتىڭ تاراپىنان تۇسكەن ءبىرقاتار وزەكتى ساۋالدارعا جاۋاپ بەردى.
ءدال وسى باسقوسۋدا ءدىن ىستەر ءمينيسترى ەلىمىزدەگى يسلامدى ءتۇسىندىرۋدىڭ وزىندىك ۇلگىسى ازىرلەنەتىنىن ايتتى.
«وسى ءساتتى پايدالانا وتىرىپ، كونفەرەنسيا قاتىسۋشىلارىنىڭ نازارىن ءبىر اۋىق ءبىزدىڭ مينيسترلىك پەن قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ بىرلەسىپ ازىرلەگەن جوباسىنا اۋدارتقىم كەلەدى. قازىرگى تاڭدا ءبىز يسلامنىڭ قاسيەتتى كىتاپتارىن ءتۇسىنۋ جانە ءتۇسىندىرۋدىڭ قازاقستاندىق مودەلىن ازىرلەپ جاتقان جايىمىز بار. يسلامدى ءتۇسىنۋدىڭ مۇنداي قازاقستاندىق ۇلگىسىنىڭ عىلىمي نەگىزدەمەسىن بايىپتاپ دايىنداۋ ءۇشىن ارنايى عالىمدار قۇرامىن جاساقتادىق»، – دەپ اتاپ ءوتتى ۆەدومستۆو باسشىسى.
نۇرلان ەرمەكبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، يسلامدى ءتۇسىندىرۋدىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسى رۋحاني، ادامگەرشىلىك-ادەپ قۇندىلىقتارىنا جانە دە ءدىني سەنىمىنە قاراماستان بارلىق ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قۇرمەتتەۋگە نەگىزدەلەتىن بولادى.
بىرلىك پەن كەلىسىمنىڭ قۇپياسى نەدە؟
سونىمەن قاتار اتالعان شارا بارىسىندا ءدىن ىستەر ءمينيسترى باسقوسۋعا قاتىسقان جۇرتشىلىقتىڭ ءبىرقاتار ساۋالىنا جاۋاپ بەردى.
«قازاقستانداعى بىرلىك پەن كەلىسىمنىڭ قۇپياسى نەدە؟» دەگەن ساۋالعا مينيستر ەرمەكبايەۆ:
«تۇراقتىلىق پەن كەلىسىمنىڭ قۇپياسى جوق. سەبەبى، مۇنىڭ جاۋابى انىق.
ەگەمەندىك العان العاش كۇندەردەن باستاپ مەملەكەت باسشىسىنىڭ بارلىق باستامالارى قازاقستاندىقتاردىڭ بىرلىگىن نىعايتۋ ماقساتىنا باعىتتالۋدا. ەلباسى اتاپ كورسەتكەندەي: «قازاقستاننىڭ بارلىق تاريحى – ول بىرىگۋ تاريحى. ءبىز – تەك قانا بىرلىك پەن بىرىگۋ جولىندا كەلە جاتقان حالىقپىز». نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قالىپتاستىرعان مەملەكەتتىڭ ۇلگىسى بارشا ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قۇرمەتتەۋگە جانە ەكسترەميزمنىڭ كەز كەلگەن كورىنىستەرىنە، زورلىق-زومبىلىققا، راديكاليزمگە مۇلدەم توزبەۋشىلىككە نەگىزدەلگەن.
سونداي-اق ونىڭ ىشىندە مەملەكەت پەن ازاماتتىق ينستيتۋتتاردىڭ اراسىندا اشىق ديالوگ ورناتۋ بويىنشا مىندەتتى باسىمدىقتار قويىلعان»، – دەپ اتاپ ءوتتى.
ەرمەكبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، وسىناۋ ۇستانىمدار ەل تاريحىنداعى بارلىق باعدارلامالىق ستراتەگيالىق قۇجاتتاردا، سونىڭ ىشىندە مەملەكەت باسشىنىڭ ءداستۇرلى جولداۋلارىندا، قازاقستاننىڭ 2050 جىلعا دەيىنگى دامۋ ستراتەگياسىندا تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلگەن. سونىمەن بىرگە، ەلباسىنىڭ بيىلعى جىلعى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەلىمىزدەگى بارلىق ەتنيكالىق توپتار مەن دىندەرگە تولەرانتتىلىقپەن، بەيبىتشىلىكپەن جانە قۇرمەتپەن قاراۋ – قازاقستاننىڭ باستى ءپرينسيپى ەكەنىن اتاپ وتكەن.
«مىنە، وسىناۋ داستۇرلەردىڭ ءوزى تابىستى دامۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. وسى قۇندىلىقتاردىڭ نەگىزىندە ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى مەملەكەت باسشىسى ودان ءارى جاڭعىرتۋدىڭ ماڭىزدى شارتى رەتىندە انىقتايدى.
بۇل تاراپتا ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى ءبىرقاتار ماڭىزدى جۇمىستار اتقاردى. اتاپ ايتار بولسام، ەگەمەندىگىمىزدىڭ 25 جىلدىعىنا وراي قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قورىمەن بىرلەسىپ، قوعامدىق پىكىردى كەڭ اۋقىمدا زەردەلەدىك. ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىز ناتيجەسى مىناداي: قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى دىنگە كوزقاراستاردىڭ ەركىندىك قۇقىعىن، ەتنوستاردىڭ مۇددەلەرىن ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى مەملەكەت ساياساتىن قولدايدى»، – دەدى نۇرلان ەرمەكبايەۆ.
ايتا كەتەرلىگى، اتالعان كونفەرەنسيا ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى كۇنى مەن ەلوردانىڭ استاناعا كوشىرىلۋىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان. شارا ماقساتى – الەم ەلدەرىندەگى بىرەگەيلىكتىڭ قالىپتاسۋ ماسەلەلەرىن قازاقستاندىق تاجىريبەمەن سالىستىرا تالقىلاۋ، ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىمنىڭ «ن.نازاربايەۆ مودەلى» رەتىندە تانىلعان قازاقستاندىق ۇلگىنىڭ تۇساۋىن كەسۋ. كونفەرەنسياعا ساياساتتانۋ، تاريح، فيلوسوفيا، الەۋمەتتانۋ، ەتنولوگيا جانە باسقا دا گۋمانيتارلىق عىلىمدار باعىتىنداعى گەرمانيا، ءۇندىستان، يران، قازاقستان، قىرعىزستان، رەسەي، وزبەكستان ەلدەرىنىڭ عالىمدارى قاتىسۋدا.
ايتا كەتەلىك، «بىرەگەيلىك پەن بىرلىك: قازاقستان جولى جانە ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ ۇلگىسى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى كۇنىنە جانە ەلوردانىڭ استاناعا كوشىرىلۋىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالدى.
شارا ماقساتى – الەم ەلدەرىندەگى بىرەگەيلىكتىڭ قالىپتاسۋ ماسەلەلەرىن قازاقستاندىق تاجىريبەمەن سالىستىرا تالقىلاۋ، ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىمنىڭ «ن.نازاربايەۆ مودەلى» رەتىندە تانىلعان قازاقستاندىق ۇلگىنىڭ تۇساۋىن كەسۋ.
كونفەرەنسياعا ساياساتتانۋ، تاريح، فيلوسوفيا، الەۋمەتتانۋ، ەتنولوگيا جانە باسقا دا گۋمانيتارلىق عىلىمدار باعىتىنداعى گەرمانيا، ءۇندىستان، يران، قازاقستان، قىرعىزستان، رەسەي، وزبەكستان ەلدەرىنىڭ عالىمدارى قاتىستى.
قوعامدىق كەڭەستەر جۇمىسىنىڭ كەمشىلىگى نەدە؟
ال ۇكىمەتتە وتكەن القالى جيىندا نۇرلان ەرمەكبايەۆ ەلىمىزدەگى قوعامدىق كەڭەستەردىڭ قىزمەتىنە كەرى اسەرىن تيگىزەتىن ءبىرقاتار وتكىر ماسەلەردى تىزبەلەپ ءوتتى.
ۆەدومستۆو باسشىنىڭ ايتۋىنشا، بۇدان بۇرىن قوعامدىق كەڭەستەردىڭ ءبىرىنشى رەسپۋبليكالىق ءماجىلىسى وتكەن. جيىنعا بارلىعى 500-گە جۋىق دەلەگات قاتىسىپ، وزەكتى ماسەلەلەردى ورتاعا سالعان. قوعامدىق كەڭەستەردىڭ جۇمىسىن جەتىلدىرۋ بويىنشا ناقتى ۇسىنىستارىمەن بولىسكەن.
«ەڭ الدىمەن، ەلىمىزدەگى بارلىق قوعامدىق كەڭەستەردىڭ قىزمەتىنە كەرى اسەرىن تيگىزەتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى: ونىڭ ساپالىق قۇرامى دەپ بىلەمىن.
مۇنى تالداۋ جۇمىستارى كورسەتىپ بەردى. كەڭەستەردىڭ ساپالىق قۇرامى، ءارتۇرلى سالا وكىلدىكتەرى مەن ساناتتارىنىڭ جۇمىسى بىركەلكى ەمەس.
ەكىنشى ماسەلە، ناقتى، قاجەتتى قارجىلاندىرۋدىڭ جوقتىعى. قارجىنىڭ تاپشىلىعى كەڭەستەردىڭ ءوز ماقساتتارىنا جەتۋىنە قيىندىق تۋعىزۋدا دەگەن پىكىرلەر ءجيى ايتىلادى. ءبىراق بۇعان قاتىستى ءبىرقاتار ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرىن دە ەسكەردىك. ولاردىڭ ايتۋىنشا، كەڭەستەردى مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋ ولاردىڭ اۆتونوميالىق سيپاتىنان ايىرىپ، قىزمەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن جوعالتۋعا اكەپ سوعۋى مۇمكىن»، – دەدى بۇل ورايدا ءدىن ىستەرى ءمينيسترى.
ايتكەنمەن نۇرلان ەرمەكبايەۆتىڭ پىكىرىنشە، الداعى ۋاقىتتا جەكەلەگەن بيۋدجەتتىك شىعىنداردى قاراستىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. ايتالىق، ايماقتارعا شىعۋ ءىسساپارلارى مەن كەڭسە شىعىندارىن مەملەكەتتەن قارجىلاندىرعان ءجون.
«ءۇشىنشى ماسەلە، كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، قاراستىرىلاتىن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر سانىنىڭ ارتۋىنان، كەڭەستەردىڭ جۇمىس كولەمى ۇلعايىپ كەتكەن. سونداي-اق، نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەرمەن جۇمىس جۇرگىزۋ ءۇشىن ارنايى ءبىلىم مەن سالالىق بىلىكتىلىك قاجەت. بۇل رەتتە قۇقىقتىق اكتىلەردى قاراستىرۋدى كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ ءوز شەشىمىنە قالدىرۋ مۇمكىندىگىن بەرۋ كەرەك»، – دەدى نۇرلان ەرمەكبايەۆ.
بۇدان سىرتقى مينيستر كەڭەس قىزمەتى، سونىڭ ىشىندە، كەڭەستەر قۇرامىنا كونكۋرستار تۋرالى اقپاراتتىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جەتىسپەۋشىلىگى بايقالاتىندىعىن ايتتى.
«جالپى، جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەردى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىنىڭ ساراپشىلارى دا ءوز ۇسىنىمدارىندا بىرنەشە رەت اتاپ وتكەن بولاتىن»، – دەدى ۆەدومستۆو باسشىسى.
ادامنىڭ بەت-جۇزىن تۇمشالايتىن كيىم تۇرلەرىن كيۋگە تىيىم سالىنادى
ەلىمىزدە قارا جامىلىپ، بەت-اۋزىن تۇمشالاپ الاتىنداردىڭ ماسەلەسى دە وتكىر تۇر. ءدىن ىستەرى مينيسترلىگى بۇعان قاتىستى ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت تۇسىنىك بەرگەن.
«ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى ق ر كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىنا ارنالعان بريفينگتە ءدىن ىستەرى ءمينيسترى وسى ماسەلەگە قايتا ورالىپ، ءدىني راديكالدار مەن لاڭكەستەردىڭ قاۋىپ-قاتەرىن ازايتۋ ءۇشىن ەۋروپا ەلدەرى تاجىريبەسىن قولدانۋدى ۇسىندى.
«مۇنى بەكەرگە ايتقان جوقپىن. مينيسترلىك ماماندارى ءبىراز ۋاقىت بويى ەۋروپالىق تاجىريبەنى مۇقيات زەرتتەدى. سوڭعى ۋاقىتتارى باتىس ەلدەرىندە ءدىني راديكالدار مەن لاڭكەستەردىڭ قاۋىپ-قاتەرىن، زورلىق-زومبىلىعىن ايتارلىقتاي ازايتقان ءبىرقاتار ءتيىمدى شارالار قابىلداندى. ال ءبىزدىڭ زاڭنامامىزدا ءالى كۇنگە دەيىن راديكالدى ءدىني اعىمنىڭ ناقتى انىقتاماسى جوق. سوندىقتان زاڭ جوباسىندا ەۋروپالىق تاجىريبەنى ەسكەرىپ، زاڭناماعا وسىنداي نورمالاردى ەنگىزۋ كەرەك دەپ شەشتىك»، – دەدى نۇرلان ەرمەكبايەۆ.
ناقتىلاپ ايتار بولساق، زاڭ جوباسىندا قوعامدىق ورىنداردا ادامنىڭ بەت-جۇزىن تۇمشالايتىن كيىم تۇرلەرىن كيۋگە، دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمدارعا جاتاتىن كيىم تۇرلەرىن جانە سىرتقى اتريبۋتتاردى قوعامدىق ورىنداردا قولدانۋعا، كيۋگە جانە تاراتۋعا، سونداي-اق، ولاردىڭ يدەولوگياسىن ناسيxاتتاۋعا تىيىم سالۋدى كوزدەيتىن نورمالار بار.
ەرمەكبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، نيكاب، چادرا، ءپارانجا جانە بۇلارعا ۇقساس باسقا دا بەتپەردەلەر مەن كيىمدەردى كيۋ جەكە تۇلعانى سايكەستەندىرۋ كەزىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا كەدەرگى كەلتىرەدى ەكەن. سونىڭ سالدارىنان قوعامنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان شارالاردىڭ تيىمدىلىگى تومەندەپ كەتكەن.
"سوسىن ءبىزدىڭ قوعام بۇعان ۇيرەنبەگەن. تيىسىنشە بۇل كوپشىلىكتى اشىق تۇردە الاڭداتىپ وتىر. وسى سەبەپتى، ادامدى سايكەستەندىرۋگە مۇمكىندىك بەرمەيتىن كيىمدەردى كيۋگە تىيىم سالماقشىمىز.
وسىناۋ نورمالاردى ازىرلەگەن كەزدە ازاماتتاردىڭ، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ، ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنە قۇلاق استىق. ساراپشىلار ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن وسىنداي شارالار ەنگىزۋ مىندەتتى دەگەن قورىتىندىعا كەلدى»، – دەپ اتاپ ءوتتى نۇرلان ەرمەكبايەۆ.
ايتا كەتەلىك، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەرگە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى اياسىندا 3 كودەكسكە جانە 9 زاڭعا 53 تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ كوزدەلگەن.
«جالپى العاندا، زاڭ جوباسىنىڭ بارلىق نورمالارى ءدىني تۇراقتىلىقتى نىعايتۋداعى جۇمىستىڭ تيىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان. بۇل باسىمدىقتار مەملەكەت ءۇشىن دە، ءدىني بىرلەستىكتەر ءۇشىن دە بىردەي سانالادى»، – دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن ول.
تاقىرىپقا تۇزدىق:
قازىرگى كۇنى ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى «ءدىن سالاسىنداعى زاڭ جوباسىنا قانداي وزگەرىس ەنگىزىلگەنىن؟» ايتىپ تۇسىندىرۋدە.
بۇدان بۇرىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە شەتەل ديپلوماتتارىمەن جۇزدەسكەن نۇرلان ەرمەكبايەۆ بۇل تاراپتا ءدىني قىزمەت پەن ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى زاڭنامانىڭ نەگىزگى وزگەرىستەرىن جىلىكتەپ وتكەن بولاتىن.
اتاپ ايتايىق. جاڭا زاڭ جوباسىنا "دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىم" جانە "ءدىني راديكاليزم" دەگەن ۇعىمدار ەنگىزىلىپ وتىر.
ەرمەكبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى قولدانىستاعى زاڭنامادا ءدىني راديكالدى ىس-ارەكەتتىڭ ناقتى انىقتاماسى اتاپ كورسەتىلمەگەن.
ال ساراپشىلار تاراپىنان ءجيى قويىلاتىن ساۋالدىڭ ءبىرى: «دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمدارعا تۇبەگەيلى تىيىم سالۋ مۇمكىن بە؟» دەگەنگە نەگىزدەلەدى.
ءدىن ىستەرى مينيسترلىگىنىڭ بۇعان ايتار ءوز ءۋاجى بار. مۇنى ۆەدومستۆو باسشىسى ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت تىلگە تيەك ەتكەن.
«مۇداي ۇيىمداردىڭ ناقتى ءبىر قۇرىلىمى، يا بولماسا، باس كەڭسەسى جوق. ال زاڭ جۇزىندە دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمعا ناقتى انىقتاما بەرىلسە، بىتىراپ جۇرەتىن راديكالداردىڭ ارەكەتىنە قۇقىقتىق باعا بەرىپ، جاۋاپقا تارتۋعا بولادى. "وسىلايشا، ءدىندى جامىلىپ، راديكاليزم مەن تەرروريزم يدەيالارىن تاراتىندارعا توسقاۋىل قويۋعا مۇمكىندىك بار"، – دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن ەرمەكبايەۆ مىرزا.
مەمقىزمەتشىلەردىڭ ءدىني ۇستانىمىنا قاتىستى ناقتى ءۇش شەكتەۋ بولادى
ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارامىز. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە وتكەن جيىندا ءدىن ىستەرى ءمينيسترى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ ءدىني ۇستانىمىنا قاتىستى ناقتى ءۇش شەكتەۋدىڭ بولاتىنىن جەتكىزگەن ەدى.
ەرمەكبايەۆتىڭ ايتقانىنداي، ءدىن ىستەرى مينيسترلىگى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ ءدىني ۇيىمداردىڭ مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن ناقتى جاۋاپكەرشىلىك ەنگىزۋدى كوزدەۋدە. ويتكەنى، قازاقستان – زايىرلى مەملەكەت، بۇل جەردە بارلىق دىندەردىڭ دارەجەسى تەڭ.
"بىزدە رەسمي ءدىن جوق، بارلىق كونفەسسيالارلىڭ قۇقىعى بىردەي. سوندىقتان ءبىز مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى ادامدارعا ءدىني كوزقاراسقا قاراي ىقپال ەتۋگە جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ونداي نورمانى مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى زاڭعا ەنگىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. وسى نورمانى بۇزعانى ءۇشىن تارتىپتىك جازا قولدانىلادى»، – دەدى ق ر ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام ءمينيسترى نۇرلان ەرمەكبايەۆ.
بۇل ارادا ناقتىلاي كەتەتىن بىرنەشە جايت بار. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر ءۇشىن ناقتى 3 شەكتەۋ بولادى.
بىرىنشىدەن، قانداي دا ءبىر ءدىني ۇيىمنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت بابىن پايدالانۋعا رۇقسات جوق.
ەكىنشىدەن، ارىپتەستەردى بەلگىلى ءبىر ءدىني ۇيىمعا كىرۋگە ۇندەگەنى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك ەنگىزىلەدى.
ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە ءدىني ۇيىمنىڭ مۇشەلىگىنە وتۋگە بولمايدى.
«ونىمەن ءبىز مەمقىزمەتشىلەرگە مەشىتتەر جانە تاعى باسقا عيبادات ورىندارىنا بارۋعا تىيىم سالىپ وتىرعان جوقپىز. جاڭاعى ءۇش شەكتەۋ عانا بولادى»، – دەپ اتاپ كورسەتتى ەرمەكبايەۆ.
