كۇنى كەشە ۇكىمەتتە ەسەپ بەرگەن ەرمەكبايەۆ ەلىمىزدەگى ءدىني احۋال تۋرالى تاعى ايتتى. ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ قالاي جۇرگىزىلىپ جاتقانىن باياندادى. ول نە دەيدى؟
باستى ماسەلە
بۇدان بۇرىن «ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ 2017-2020 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى" ازىرلەنگەن-تۇعىن. ونى نازاربايەۆپەن بەكىتكەن. سوعان سايكەس مەملەكەت دىندەردىڭ كانوندىق جانە ءدىني جورالعى ماسەلەسىنە ارالاسپايدى، ءبىراق زاڭداردىڭ ساقتالۋىنا باقىلاۋ جۇرگىزەدى.
ەرمەكبايەۆ اتاپ وتكەندەي، تۇجىرىمداما نەگىزىندە زاڭ جوباسى ازىرلەنىپتى. وندا 12 زاڭ مەن 3 كودەكسكە شامامەن 60-قا جۋىق تۇزەتۋ مەن تولىقتىرۋ ەنگىزۋ قاراستىرىلۋدا. نەگىزگى وزگەرتۋلەر نەگە قاتىستى سوندا؟
– ايتايىن. دىنگە دەگەن كوزقاراستارىنا قاراماستان بارلىق ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ؛ ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىنە قولايلى جانە تۇسىنىكتى جاعداي جاساۋ؛ دەسترۋكتيۆتى ناسيحاتتىڭ كەز-كەلگەن تۇرلەرىنە توسقاۋىل قويۋ، – دەيدى ەرمەكبايەۆ.
بۇدان سىرت ءدىني ەكسترەميزمنىڭ الدىن-الۋدىڭ جاڭا ءتاسىلى ەنگىزىلىپتى. ءتاسىل دەگەنىمىز نە؟ بىزدىڭشە، كۇرەس. ەرمەكبايەۆ تا سونى مەڭزەپ وتىر.
«ۇكىمەت «جالعان سالافيزم بىزگە جات» دەگەن ۇستانىمىن اشىق ءبىلدىردى. كەيبىر ەلدەر ءۇشىن بۇل اعىم لايىقتى بولۋى مۇمكىن. ءبىراق ءبىزدىڭ قوعام بۇل اعىمنىڭ دەسترۋكتيۆتى ەكەندىگى تۋرالى ناقتى جانە تۇسىنىكتى باعدار الدى. ءبىز تىيىم سالۋ جولىمەن ازىرشە جۇرمەدىك. ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىنا باسىمدىق بەرۋدەمىز»، – دەدى ءدىن ىستەرى ءمينيسترى.
بىلسەك، ەرمەكبايەۆ ايتقان ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى ناتيجەسىن بەرىپ جاتقانداي. مينيسترلىك الدىمەن ساۋالناما جۇرگىزدى. جۇرتتىڭ 85 پايىزى تەرىس ءدىني يدەيالاردى قابىلدامايتىنىن ايتقان.
بۇدان سىرت مينيسترلىك جات اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتكەندەردىڭ ءبىرازىن تۋرا جولعا ءتۇسىرىپتى. وسى كۇنگە دەيىن 2500 ادام ءداستۇرلى دىنگە سەنىمىنە قايتا ورالعان.
تەرىس باعىتتاعى سايتتاردى قالاي اۋىزدىقتايمىز؟
قازىرگى ءدىن، ونىڭ ۋاعىزى مەن ناسيحاتى قالاي، قانداي جولمەن تارالادى؟ حالىق دىنگە قاتىستى ءتۇرلى اقپاراتتى قالاي جانە قايدان الادى؟ عالامتوردان.
دiن iستەرi جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترiءنىڭ ايتۋىنشا، ءبىر عانا بيىلعى جىلى ۆەدومستۆو ماماندارى 3 مىڭعا جۋىق سايتتى تالداعان. سولاردىڭ 1500ء-ى، (ويلاپ كورىڭىز 50 پايىزى) زاڭسىز، انىعىراق ايتساق، تەرىس باعىتتاعى اقپارات تاراتۋمەن اينالىسىپتى.
«دiني ماتەريالداردى تاراتۋ كانالدارىنا تۇراقتى تۇردە ساراپتاما جۇرگىزىپ تۇرامىز. ينتەرنەتتە زاڭعا قايشى ارەكەت ەتەتiن كونتەنتتەر اشىلىپ، انىقتالىپ، جۇمىسى توقتاتىلىپ جاتىر قازىرگى كۇنى»، – دەدi ەرمەكبايەۆ.
ءدىننىڭ توڭىن اينالدىرىپ، تەرىس باعىتتاعى اقپارات تاراتۋمەن اينالىساتىن سايتتاردىڭ تىنىسى تارىلا تۇسپەك الداعى ۋاقىتتا. ەرمەكبايەۆتىڭ سوزىنە قاراعاندا، ءقازىر باس پروكۋراتۋرا مەن اقپارات جانە كوممۋنيكاسيالار مينيسترلىگى كۇش جۇمىلدىرعان «كيبەرباقىلاۋ» جوباسى ىسكە قوسىلعان. سونىڭ اياسىندا ارنايى سايت اشىلىپتى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەندىگى جەردە ارانداتاتىن، تەرىس پيعىلداعى ءدىني سايتتاردى انىقتاۋ جەڭىلدەي تۇسەدى.
كۇماندى ۇيىمداردىڭ ماقساتى قانداي؟
ارينە، جيىندا جالعىز ەرمەكبايەۆ سويلەگەن جوق. ۇكىمەت ساعاتىندا دەپۋتات ماۋلەن اشىمبايەۆ اسا ماڭىزدى ماسەلەنى ورتاعا سالدى. «بالالاردى كۇماندى ءدىني ۇيىمعا تارتقانداردى قاتاڭ جازالاۋ كەرەك» دەدى ول.
نەگىزىندە، ءدىن مينيسترلىگى مۇنى باياعىدان ايتىپ ءجۇر. اشىمبايەۆتىڭ پىكىرى وسى ماسەلەنى وزەكتەندىرە تۇسكەن سياقتى. ايتۋىنشا، قازاقستاندا 30 مىڭعا جۋىق بالانىڭ ءدىني ساۋاتىن اشاتىن 1 مىڭنان اسا ءبىلىم بەرۋ ورتالىعى بار ەكەن.
«ولار تۇرلىشە اتالادى. كەيدە ينتەرنەت دەيدى. كەيدە قور دەيدى. كەيدە جازعى لاگەرگە اينالىپ كەتەدى. سوراقىسى، جاۋاپتى ورگاندار بۇل ۇيىمداردىڭ كوپشىلىگى نە ىستەپ، نە تىندىرىپ جۇرگەنىن بىلمەيدى. باقىلامايدى. باس پروكۋراتۋرانىڭ مالىمەتىنشە، بۇلاردىڭ قاتارىندا كۇماندى ۇيىمدار بار. كۇماندى ۇيىمداردىڭ ماقساتى قانداي؟ بالانى دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمداردىڭ قاقپانىنا ءتۇسىرۋ. وسى سەبەپتى بالانى بالا جاسىنان ءدىني ۇيىمنىڭ قاتارىنا تارتقاندار، قوسقاندار ءۇشىن جازانى كۇشەيتۋ كەرەك»، – دەدى اشىمبايەۆ.
دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا، مۇنىڭ ءبىر جولى ءدىن سالاسىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلەتىن بىلىكتى ماماندار دايىنداۋ ءارى ولاردى جۇمىسپەن قامتۋ.
ءدىنتانۋشىعا جۇمىس بار ما؟
وسى جيىندا ءسوز العان ءبىلىم جانە عىلىم ۆيسە-مينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ ءدىن سالاسىنداعى تاعى ءبىر تۇيتكىلدىڭ شەتىن شىعاردى.
ايتۋىنشا، قازاقستاندا ءدىنتانۋشىلاردى جۇمىسپەن قامتۋ قيىن.
«ءبىراق قامتۋعا تىرىسىپ جاتىرمىز. بيىل 200-دەن استام ورىن وسى ماماندىققا ءبولىندى. جىل سايىن مەملەكەتتىك تاپسىرىستىڭ سانىن ارتتىرۋعا تىرىسىپ جاتقان جايىمىز بار. بۇگىندە ەلدەگى التى جوو-دا وسى باعىت بويىنشا ماماندار دايارلانۋدا. جالپى سانى 1046 ادامدى قۇرايدى» دەدى ساعادييەۆتىڭ ورىنباسارى.
ەرمەكبايەۆ كىمدەرگە ارقا سۇيەيدى؟
ەرمەكبايەۆ بۇدان بۇرىن دا ايتقان. ەلدەگى ءدىني ماسەلەلەردى رەتتەۋدە ءدىني بىرلەستىكتەرمەن قويان-قولتىقتاسىپ جۇمىس ىستەيمىز دەپ. ۇكىمەت ساعاتىندا وسى پىكىرىن كەڭىنەن تارقاتىپ ءوتتى.
«بۇلار (ءدىني بىرلەستىكتەردى ايتادى، – رەد.) ءبىزدىڭ ارىپتەسىمىز. بۇلارعا ارقا سۇيەيمىز. ءبىراق سۇزگىدەن وتەدى. ەڭ سەنىمدىلەرى ىرىكتەلىنىپ الىنادى. ەكى تالابىمىز بار. العاشقىسى، ءدىندى ساياسيلاندىرماۋى كەرەك. كەيىنگىسى باسقا ۇستانىمداعىلاردى ايىپتاماۋى قاجەت»، – مينيستر.
جيىندا زايىرلىلىق ماسەلەسى تاعى كوتەرىلدى. زايىرلىلىق اتەيزم بە؟
«جوق، قايتالاپ ايتايىن بۇل ەكەۋىنىڭ ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى» دەدى ءدال وسى جيىندا ەرمەكبايەۆ.
ءبىراق ءبىر ماسەلە بار. ءدىني قاعيدالاردى سوزبە ءسوز، جولما جول ورىندايتىن كەيبىرەۋلەر ءدىني قاعيدالاردى زايىرلىلىق پرينسيپىنەن جوعارى قويىپ وتىر.
«بۇل مەملەكەتكە ءقاۋىپ. شيەلەنىستىڭ كوزى. بىزدە ءدىني اۋديتوريا بار. سولار تەرىس اعىمداردىڭ ىقپالىنان ساقتاۋ كەرەك»، – دەدى مينيستر.
ەرمەكبايەۆ وسى ارادا دىنگە قاتىستى ءبىرقاتار قىزىقتى مالىمەتپەن بولىسە كەتتى. ايتۋىنشا، ەل ازاماتتارىنىڭ شامامەن 10 پايىزى وزدەرىن اتەيست نەمەسە اگنوستيك دەپ سانايدى ەكەن. حالىقتىڭ 75 پايىزى وزدەرىن قۇدايعا سەنۋشىلەر قاتارىنا جاتقىزادى، ءبىراق ءدىني جورالعىلاردى تۇراقتى ۇستانبايدى. ال ءدىندارلاردىڭ 16 پايىزعا جۋىعى بارلىق ءدىني جورالعىلاردى ۇستانادى.
«باستىسى ءدىني فاناتيمزگە جول بەرمەۋ قاجەت. مۇنىڭ ارتى راديكاليزمگە ۇلاسادى. ماسەلە — تەك ءدىني ساۋاتسىزدىقتا ەمەس، ءدىني ءبىلىم ءتيىستى تاربيە مەن ساياسي ساۋاتتىلىقپەن بايلانىستا بولۋى كەرەك"، — دەپ اتاپ ءوتتى مينيستر.
ەكپەدەن باس تارتقاندارعا جازا كۇشەيە مە؟
ەكپەدەن باس تارتقان اتا-انالاردىڭ ماسەلەسىن ەرمەكبايەۆ ءبىرازدان بەرى ايتىپ كەلەدى. ۇكىمەت ساعاتىندا وسى ماسەلە ءسوز بولىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ ۆيسە-مينيسترى الەكسەي سوي بۇعان قاتىستى قانداي شەشىم قابىلدانعانىن ايتتى.
بۇدان بىلاي ەكپەدەن باس تارتقان قازاقستاندىقتار وسىنىڭ سەبەبىنەن سىرقاتتانىپ قالسا، ەمدەلۋ اقىسىن قالتاسىنان تولەيدى. انىعى، بۇعان قاتىستى شەشىم ءالى قابىلدانعان جوق. ءبىراق قاراستىرىلىپ جاتىر.
سوي بۇل رەتتە راديكالدى ءدىني اعىم وكىلدەرىنىڭ ەكپە جاساۋدان باس تارتاتىنىن دا تىلگە تيەك ەتتى.
"ءبىز ول بويىنشا ءدىن وكىلدەرىمەن، وسى توپتاردىڭ ىشىنەن، ەكپەنىڭ زياندىعى تۋرالى ايتىپ جۇرگەن ادامداردى تاۋىپ، ولارمەن جۇمىس جاساپ جاتىرمىز""، – دەدى ول.
ەكپە سالۋ ماسەلەسى مەن ءدىني قاعيداتتاردىڭ اراسىنداعى قايشىلىقتىڭ سالدارىنان سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە ەكپەدەن باس تارتۋ جاعدايى جيىلەگەن. مۇنداي بەلسەندىلىك باتىس وڭىرلەردە كەڭىنەن تاراپ، جالپى سانى 80 پايىزدان اسقان. اتىراۋ وبلىسىندا ەكپەدەن باس تارتقاندار 88،9%، اقتوبە وبلىسىندا – 87،9%، باتىس قازاقستان وبلىسىندا − 89،3% قۇراعان. ءدىني كوزقاراستار بويىنشا ەكپەدەن باس تارتۋدىڭ ەڭ جوعارى كورسەتكىشى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا تىركەلىپ، 71،3% قۇراعان.
ەكپەدەن باس تارتۋدىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ىشىندە ءدىني كوزقاراستىڭ ۇلەسى − 42 پايىز ەكەن.
بۇدان بىلاي...
ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە ءدىني راسىمدەر بىركەلكى وتكىزىلەتىن بولادى. بۇل دا — ءدىن ىستەرى ءمينيسترىنىڭ باستاماسى.
«سوڭعى كەزدە وڭىرلەردە ءبىر ماعىنالى راسىمدەردى يمامدار ءارتۇرلى اتقارادى دەگەن شاعىم كوبەيىپ كەتتى. سوندىقتان، ءبىز قمدب-مەن راسىمدەردى بىرىزدەندىرۋ كەرەك دەگەن كەلىسىمگە كەلدىك. بۇل — دوگمالىق، كانوندىق ماسەلە، سوندىقتان ءبىز بۇل ماسەلەنىڭ مازمۇنىنا ارالاسپاي، ءمۇفتياتقا ۇسىنىس بەردىك. تاياۋدا ءمۇفتيات جانازا شىعارۋ بويىنشا كىتاپ شىعاردى، ونى بارلىق وڭىرگە تاراتىپ بەردى"، — دەدى ەرمەكبايەۆ.
ءدىن ىستەرى مينيسترلىگى سونىمەن قاتار يمامداردىڭ بىلىكتىلىك دەڭگەيىن ارتتىرۋدى كوزدەپ وتىر. ۆەدومستۆو باسشىسىنىڭ اتاپ وتكەنىندەي، وسى ماقساتتا "نۇر مۇباراك" ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بازاسىندا ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ سالاسىندا قايتا دايارلاۋ ينستيتۋتى قۇرىلعان. وسى ينستيتۋتتا بيىل 40 يمام جانە تەولوگ-مامان قايتا دايارلاۋدان وتكەن. كەلەسى جىلى ولاردىڭ سانى 100-گە جەتپەك.
دۋمان بىقاي
