ءبىرىنشىسى – «بارلىبەك تۋرالى بىرەر ءسوز...»، بۇل – 1866-1914 جىلدار ارالىعىندا داۋرەن شەككەن الاش قوزعالىسىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلى، قازاقتىڭ اياۋلى ۇلى، ساياسي قايراتكەر، پەتەربور يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىن كۇمىس القامەن تامامداعان تۇلەگى، وڭگە ماماندىق يەسى بولا تۇرا، جۇرت باسىنا قاۋىپ-قاتەردىڭ قاپ-قارا بۇلتى ۇيىرىلگەندە ساياساتقا بەل شەشە ارالاسقان ارلى ازامات بارلىبەك سىرتتان ۇلىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى بوگەنايى بولەك تاريحي تولعام، ال ەكىنشىسى – «سوز-ساۋلە» – پورترەتتىك ەسسەلەر مەن تولعانىستار توپتاستىرىلعان ادەبي جيناق. ەندى، رەت-رەتىمەن تارقاتساق...
مۇندا تاۋتۇلعانىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى، وسكەن ورتاسى، اتاتەگى مەن وتباسى كەڭىنەن ءسوز بولادى. سونداي-اق، جالپى رەداكسياسىن ق ر ۇعا اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ديحان قامزابەك ۇلى باسقارعان عىلىمي-كوپشىلىك باسىلىمعا بارلىبەك سىرتتان ۇلىنىڭ بولمىس-بىتىمىنە، ءۇرىم-بۇتاعىنا بايلانىستى بۇرىن-سوڭدى جاريالانباعان، تىڭ ارحيۆتىك قۇجاتتار مەن سۋرەتتەر كىرىپتى.
اۆتور «بارلىبەكتىڭ «تاڭى» اتتى نەمەسە «رۋحاني جاڭعىرۋ» يگىلىگى» اتتى ءسوزباسىندا بىلاي دەپتى: «...سول ۋاقىتتاعى تاريحي جاعدايدىڭ ءوزى ساياسات ساحناسىنا شىعارىپ، ەسىمىن دە، ونەگەسىن دە زور ىسىمەن تاريح بەتىنە بەدەرلەپ كەتكەن بارلىبەك سىرتتان ۇلى – XX عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ اسا كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، دەموكرات، رەفورماتور. عۇمىرى كەلتە قايىرىلعان قايراتكەر-ازاماتتىڭ ەسىمى ۇزاق جىل بويى كومەسكىلەنىپ كەلدى. ەڭ العاش رەت بارلىبەك سىرتتان ۇلىنىڭ ەسىمىن، ونىڭ قايراتكەرلىگى مەن قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىن ورتاعا تانىتقان زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ساكەن وزبەك ۇلى سوزاقبايەۆ اعامىز بولاتىن. ...حالىق قالاۋلىسى م.بوپازوۆ ب.سىرتتانۇلىن ناسيحاتتاۋ باستاماسىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ، ق ر ۇكىمەت باسشىسى ب.ساعىنتايەۆتىڭ اتىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى. م.بوپازوۆ باستاماسىن س.ۇمبەتوۆ، ن.دۋلاتبەكوۆ، ە.بەكتۇرعانوۆ، ب.مامىرايەۆ، ب.سماعۇل سىندى ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى دا قولداپ، قۋاتتادى».
ايتقان ءسوز، جازعان دۇنيە دىتتەگەن جەرىنە جەتىپ جاتۋى – ۇلكەن جەڭىس، كەيىنگىلەرگە ۇلگى-نۇسقا.
تۇلعاتانۋ ماسەلەسىنە ءمان بەرگەن ادەبيەتشى زەرتتەۋىن «بارلىبەك عۇمىرناماسى»، «بارلىبەك الەمى»، «بارلىبەك مۇراسى»، «بارلىبەك اۋلەتى» جانە «بارلىبەك تۇلعاسى» سىندى بەس بولىمگە ءبولىپتى. العاشقىسىندا الاش قايراتكەرىنىڭ جامبىل-جاكەڭنەن باتا العانى، ۇشقان ۇياسى، ستۋدەنتتىك كەزەڭى، ۇزىناعاش سيەزىن ۇيىمداستىرىپ، سوعان قاتىسقانى، ءولىمى، قايدا جەرلەنگەنى، ال ەكىنشىسىندە الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، ەنسيكلوپەديست ءاليحان بوكەيحاننىڭ «بارلىبەكتى ۇمىتپاسقا» اتتى ءمۇناھيبى (نەكرولوگ)، قايراتكەرگە قاتىستى ادەبي شىعارمالار، سونى دەرەكتەر قامتىلعان-دى.
ۇشىنشىسىندە ارىستىڭ اسىل قازىناسى، مۇراسى، پۋبليسيستيكالىق ەڭبەكتەرى، ءتورتىنشى بولىمىندە اۋلەتى، ارتىندا قالعان ءزاۋزاتى تىلگە تيەك ەتىلسە، بەسىنشى بولىمىندە ارداقتى جاننىڭ ءبىتىمىن بارىنشا اشۋعا باعىتتالعان، وتكەننەن ونەگە العىسى بار ءار جاس ءۇشىن باعالى، تاعىلىم تۇتار سۇقباتتار جيناقتالىپتى. سونىڭ ءبىرى – بارلىبەكتىڭ تىكەلەي ۇرپاعى – مۇگىلسىم سىرتتانوۆامەن سۇقبات.
ەڭبەككە قازاق تىلىمەن قاتار، ورىسشا ماتەريالدار دا ەنگەن.
ەلدوس وسى تاقىرىپتى قالاي تاڭداعانى جونىندە «سارى داپتەردىڭ سىرى» تاراۋشاسىندا بايان ەتەدى: «مەن الماتى وبلىسىنىڭ اقسۋ اۋدانىنا قاراستى اراسان دەگەن ەلدىمەكەندە دۇنيەگە كەلىپپىن. بۇل ءوڭىر – رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنا، الىس-جاقىن شەت ەلدەرگە ءوزىنىڭ شيپالى دا ەمدىك قاسيەتى زور سۋىمەن تانىمال ەدى. سول وڭىردەگى بارلىبەك سىرتتانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتى تامامداپ، «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» ماماندىعىنىڭ قىر-سىرىن جەتىك مەڭگەرىپ، ماماندانۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق گرانت جولداماسى ارقىلى تورعايداعى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ەسىمىن يەلەنگەن ارقالىق مەملەكەتتىك پەدينستيتۋتىندا وقىدىم. 6 سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە، ياعني 2006 جىلى ءبىزدىڭ مەكتەپتە بارلىبەك سىرتتان ۇلىنىڭ 140 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا عىلىمي كونفەرەنسيا وتكەن-دى. سىنىپ جەتەكشىم، عىلىم سالاسىنا باۋلىعان العاشقى ۇستازىم – قارلىعاش نۇرمۇحان قىزى وقۋشى تىلىنە لايىقتاپ، «بارلىبەك سىرتتانوۆ جانە ونىڭ ۇزەڭگىلەس دوستارى» دەپ اتالاتىن بايانداما جازىپ بەردى. مەن وسى باياندامانى وقۋشىلار كونفەرەنسياسىندا وقىپ، قايراتكەر بارلىبەك تۋرالى العاش رەت كولەمدى مالىمەت الىپ ەم... سونىمەن نە كەرەك، الاشتىڭ 100 جىلدىعى اياسىندا بارلىبەك سىرتتان ۇلىنىڭ عىلىمي-شىعارماشىلىق عۇمىرناماسىنا شولۋ جاساپ، تۇلعانىڭ ونەگەلى ىستەرىن ۇرپاققا ناسيحاتتاۋدى قولعا الدىق. كۇننەن كۇنگە ءار جەردەن تىرنەكتەپ جيعان رۋحاني قازىنانى جۇرەك تۇبىنەن جالعاننىڭ جارىعىنا شىعارۋعا مۇمكىندىگىمىز ارتتى».
ءار كىسى ساۋات اشقان جەرىن، وعان اتى بەرىلگەن تۇلعانى ناسيحاتتاۋ ىسىمەن شۇعىلدانسا، ەل تۋى كوكتە جەلبىرەيتىنى، رۋحاني تۇرعىدان جاڭعىراتىنى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس.
عالىم الاش قايراتكەرىن تانىتۋعا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسقان ساكەن سوزاقبايەۆ، تاڭىربەرگەن قاليلاحانوۆ، وتەپبەرگەن اقىپبەك ۇلى، جەمىسبەك تولىمبەكوۆ، جەكەن قالي ۇلى، شاكەن كۇمىسباي ۇلى، گۇلشا تاڭىربەرگەن قىزى، مارات بوپازوۆ، نۇرلان دۋلاتبەكوۆ، ورازگۇل مۇحاتوۆا، شولپان تلەپينا، مۇحامەتالى قازبانبەتوۆ سەكىلدى عالىم، قالامگەر، حالىق قالاۋلىلارىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ وتەدى. مۇنى عىلىمعا دەگەن ادالدىق دەپ ۇققان ورىندى.
ەلدوس توقتاربايدىڭ «بارلىبەك تۋرالى بىرەر ءسوز» دەلىنگەن زەرتتەۋى – ۇلت تاۋاريحىن قىزىعا، قۇنىعا وقيتىن وقىرمان ءۇشىن ولجا. ويتكەنى، وندا وتكەن عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ حال-كۇيى، كوكەيگە تۇيگەنى، سول جولدا بارلىبەكتەي ارىستانجۇرەكتى ازاماتتىڭ ەلەۋلى ەڭبەگى، ءومىرى، قىزمەتى، ورتاسى دالەلدى دەرەك-قۇجاتتار نەگىزىندە كورسەتىلگەن-دى.
ەلدوستىڭ «سوز-ساۋلە» دەپ ات قويىپ، ايدار تاققان ەكىنشى كىتابىنا ەلگە ءمالىم ادەبيەت، مادەنيەت، جالپى رۋحانيات سالاسىنىڭ ساڭلاقتارى حاقىنداعى پورترەتتىك ەسسە، تولعانىس، ەستەلىك، تالداۋ، سىندارى وزەك بولىپتى. كىتاپ ءتىلى جاتىق جازىلعاندىقتان ەش كىدىرىسسىز ءارى اسەرلى وقىلادى ەكەن.
الماتى وبلىسى، كوكسۋ اۋدانى، بالپىق بي كەنتىندە دۇنيە ەسىگىن اشقان ەلدوس توقتارباي – بەينەتكەر، قالامعا ادال جان. قاشان كورسەڭ دە تىنىمسىز ىزدەنىپ، ارحيۆ ارشىپ، وقىپ، زەرتتەپ جاتقانى. مەن وعان قاتارلاس-قاناتتاسىم ەسەبىندە قىزىعا قارايمىن. ۇيرەنگەن جەرىم دە از ەمەس.
بۇنى اراداعى شىعارماشىلىق بايلانىستىڭ، دوس-جاران رەتىندەگى تىعىز ارالاسۋدىڭ ارقاسى دەپ بىلەمىن، ءوز باسىم. ونىڭ باسپا ءسوز بەتىندە جاريالانعان ءار مازمۇندى ماقالاسى، تەلەارنا، راديوعا بەرگەن ءار سۇقباتى جۇرت تالقىسىنا ءتۇسىپ، جىلى قابىلدانىپ جۇرەتىنى وتىرىك ەمەس. ول – جاستىعىنا قاراماستان قاراقان باسىنان گورى، قازاق ادەبيەتىن، ۇلت كەلەشەگىن ويلايتىن سەرگەك ازامات.
«مەزگىل داپتەرى»، «تانىم داپتەرى» جانە «كوڭىل داپتەرى» سەكىلدى ءۇش بولىمنەن باس قۇراعان «سوز-ساۋلە» – ايتارى بار، وقىرمانعا وي سالار وڭاشا كىتاپ. اۆتور «جازۋ مۇراتى» اتالاتىن العىسوزىندە: «جەتىسۋدىڭ ۇلانى بوپ، تورعايدان توپ جاتىر، باس قالاعا البىرت سەزىممەن ۇشىپ جەتكەندە دە الدىمىزدا ءبىر عانا ءۇمىت، ءبىر عانا ماقسات بولعان سياقتى... مىنە، سول ۇلبىرەگەن ۇكىلى ءۇمىت، مەجەلى ماقساتىمىز دا – جازۋ-عۇمىرعا سايادى. وسىناۋ شاعىن ەڭبەك – جاس جازۋشى، زەرتتەۋشى رەتىندە تانىلا باستاعان ادەبيەت ولكەسىندەگى العاشقى ساپارلارىمىزدىڭ ناتيجەسى. بۇل – ۇلكەن بولاشاق شىعارمانىڭ باسى، بالعىن شاعىمنىڭ جەمىسى» دەپتى. راس! زامانداسىم ايتقانداي، «شاعىن ەڭبەكتىڭ» ىشىندە دە كوڭىلگە جاعارلىق، نازار اۋدارارلىق دۇنيەلەر كوپتەپ كەزدەسەدى.
ماسەلەنكي، «مەنىڭ «كومپيۋتەر» جازۋشىمداعى» بالالار جازۋشىسى، ارداگەر جۋرناليست جانات ەلشىبەك، «ولەڭسوزدىڭ زەرگەرىندەگى» فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ادەبيەتتانۋشى-عالىم، پوەتولوگ سەرىك نەگيموۆ، «ءبىزدى تانىستىرعان بابالار رۋحى ەدى...» اتتى ەسسەسىندەگى ولكەتانۋشى، كوسەمسوزشى، جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ تۋماسى جەمىسبەك تولىمبەكوۆ، «داۋىلدى ءداۋىردىڭ دۇبىرىندەگى» اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا قاراستى «جۇلدىز» جورنالىنىڭ باس رەداكتورى عالىم جايلىباي، «سەمسەر ءسوزدىڭ ءسارۋارى نەمەسە ۇستاز شاراپاتى» تريپتيحىندەگى ايتىسكەر اقىن، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور ايبەك قالييەۆ، «كەڭەسبايەۆ كەڭىستىگىندەگى» جازۋشى تالعات كەڭەسبايەۆ سەكىلدى شىعارماشىل جانداردىڭ تابيعاتى مەن پورترەتى ءساتتى اشىلعان-دى. بۇعان قوسا، عۇلاما ءماشھۇر-جۇسىپ كوپەي ۇلى، حاكىم اباي، الاش وقىمىستىسى – شايمەردەن قوسشىعۇل ۇلى، «التايدىڭ كەربۇعىسى» – ورالحان بوكەي، شەر-اعاڭ – شەرحان مۇرتازا، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، بيبليوگراف-عالىم ءابدىلحاميت نارىمبەتوۆ، اقىن، باسپاگەر، جازۋشى قايىردى نازىربايەۆ، اقىن مارالتاي رايىمبەك ۇلى مەن جەزقازعاندىق جاس قالامگەر ەرنۇر سەيداحمەتتەر حاقىنداعى ساراپتاما، تالداۋعا نەگىزدەلگەن زەرتتەۋلەرى زەيىندى وقۋشى ءۇشىن قۇندى بولۋعا ءتيىس. ءبىر كىسى تۋرالى جازۋ ءۇشىن، ونى جاقسى تانىپ-بىلمەك كەرەك.
ەلدوس وسىنى ورىندى ەسكەرگەن. ايتالىق، اۆتور ۇستازى – ايبەك قالييەۆ تۋرالى ەسسەسىندە وزگەشە تەبىرەنگەن: «...ۇياڭ مىنەز ۇلدانا، قوجاناسىر كوبەش، تەنتەك ەلدوس، قىز مىنەزدى نۇرداۋلەت، قايسار باتوش، بال مىنەز بالنۇر، ەركە جانىبەك پەن راۋان، جاننا، انار، ايىمگۇل، نۇرگۇل مەن ءمارۋانا، ابسۋرد اسىلان، تىزە بەرسەم ءبارىڭنىڭ ورنىڭ ەرەكشە. اللا جار بولسىن، سەندەرگە اق جول تىلەدىم، سۇيىكتى شاكىرتتەرىم!!! (24 ماۋسىم، 2015 جىل. ساعات – 1:09)»، – دەپ قيماس سەزىممەن ءوز ويىن جازىپتى. پويىزدىڭ ەكىنشى پولكاسىندا جاتىپ الىپ، سىعىرايعان «سەتپەنەن» بوزداپ وتىرىپ وقىدىم. ادام دارگەيىندە وتە كەڭ، باۋىرمال، ۇستاز رايىندا تالاپشىل بولعان عازيز جاننىڭ جۇرەكتى تەبىرەتكەن ءسوزى». «سوز-ساۋلە» – تالانت-تارلانبوزدار عۇمىرىنىڭ ەڭ شۋاقتى، ساۋلەلى ءساتىن ايشىقتاۋىمەن دە ايرىقشا.
تالابى تاستاي ەلدوس بۇل تۇستا بۇرناعى سىنشىلىق مانەرگە سالىپ ەشكىمگە كىنا قويىپ، ءمىن تاقپايدى، ويناقىلىقپەن ويعا العانىن جازىپ شىعادى. زادىندا، اۆتور وقىرمانمەن بايلانىس-ديالوگ ورناتقاندى وڭ كورەدى ەكەن.
تاعى، ول تاڭداعان نىسانىن اشۋ بارىسىندا «تولستويلىق سيپاتتاما»، انىقتاما، سالىستىرۋ سىندى ءارقيلى ءادىس-تاسىل قولدانعانى – كوكەيگە قونىمدى. جازۋشى كىتابىندا اڭگىمەشىلدىك سيپات باسىم. بۇل ونىڭ – ەشكىمگە ۇقسامايتىن ەرەكشەلىگى.
جەر جانناتى – جەتىسۋدىڭ پەرزەنتى، قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتتىرەتىن ادەبيەتشى – «قايراتكەر، عالىم، قالامگەر احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ادەبي مۇراسى» (2013 ج.)، «قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى تۇرمە شىعارماشىلىعى جانە ەميگرانتتىق كەزەڭ» (گەنەزيس. ەۆوليۋسيا. پوەتيكا. 2015 ج.) اتتى مونوگرافيالاردىڭ اۆتورى، 2012 جىلعى حالىقارالىق «دارابوز»، 2016 جىلعى جالپىۇلتتىق «الاشتىڭ اق جولى» ادەبي بايقاۋ-بايگەلەردىڭ جۇلدەگەرى، 2017 جىلعى ق ر ۇكىمەتىنىڭ «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ يەگەرى. ءنۇسىپتىڭ ەلدوسى بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن دەگەندەي، قازاق «ءسوز ونەرىن» كوركەيتۋ جولىندا ءبىر كىسىدەي-اق ەڭبەكتەنىپ ءجۇر. البەتتە، سالعان بەتتەن الەميەتكە ايگىلى بولامىن دەۋ – نادۇرىس، تەرىس.
تەز تانىلۋ – قانشالىقتى باياندى ەكەنى ءبىر اللاما عانا ايان ءىس. كوپ كوزىنە تۇسپەي، كوشتىڭ الدىندا دا ەمەس، ارتىندا ەمەس، بەلورتاسىندا ءجۇرىپ-اق، اسىقپاي-اپتىقپاي قىزمەت ەتسەك، ءتاڭىر-تاعالا ءبىزدى ەلەپ-ەسكەرەر. جازۋشى ەلدوس – سولاردىڭ سويىنان.
سول سەبەپتى، ونى تاعى ءبىر تابىسىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتاعىم كەلەدى. ەلەكەڭ-دوسقا ەندىگى ايتارىمىز – جازار كوبەيسىن، العا قويعان ماقسۇت-مۇراتىنا مۇدىرمەي، ءتورت اياعى تەڭ جورعاعا اينالعان كۇيى امان-ساۋ جەتكەي، ءاۋمين!..
الىبەك بايبول،
جازۋشى-دراماتۋرگ،
ادەبيەتتانۋشى
