*باق-نا نازار سالساڭىز، جۋرناليستەردىڭ مىناداي باعامداۋلارىن كوپ كەزدەستىرەمىز：''ارادا پىسىقاي ساۋداگەرلەر پايدا كورىپ وتىر''، ''ءبىردى الىپ بىرگە ساتاتىن الىپساتارلاردىڭ جاعدايى ولاردان جاقسى''، ''اراداعى دەلدالداردىڭ كەسىرىنەن بىلايعى جۇرت جاپا شەگىپ وتىر''.
*جايشىلىقتا مەملەكەتتىك قامقورلىق تاقىرىبى ۇەۇ، ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتار مەن ب ا ق تاراپىنان ءجيى كوتەرىلەدى. ''...مەملەكەتتىك قامقورلىققا ءزارۋ''، ''مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىنسىز اياعىنان تۇرا الماسى انىق''، ''ۇكىمەت جەتكىلىكتى كوڭىل بولمەي كەلەدى'' سياقتى تىركەسەردى كۇندەلىكتى كەزدەستىرەمىز.
*ءىشىنارا اكىمدەردىڭ بازارلارعا بارىپ، ازىق-تۇلىك باعاسىن قاداعالاۋىن، سالا باسشىلارىنىڭ ءوز سالاسىنداعى تاۋار باعاسىنا ەنگىزگەن شەكتەۋلەرىن، جەرگىلىكتى باسشىلىقتىڭ شەتەلدىك كاسىپكەرگە شۇيلىككەنىن جاعىمدى جاڭالىق رەتىندە سۇيسىنە قابىلدايمىز.
ءبىر ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىن تەك مول كاپيتال، يگى ەكونوميكالىق ساياسات، جەتىلگەن زاڭ-ەرەجەلەر، بىلىكتى ماماندار شوعىرى شەشپەيدى. وعان سول ەلدىڭ ورنىققان ءوڭىرىنىڭ جاراتىلىستىق ورتاسى، تاريحى، ءداستۇرى، مادەنيەتى، پسيحولوگياسى، تۇرعىنداردىڭ ءبىلىم الۋ دەڭگەيى، تاريحي كەشىرمەلەرى قالىپتاستىرعان سانا-تۇيسىگى سىندى كوپتەگەن فاكتورلار ىقپال ەتەدى. سونىڭ ىشىندە، وسى ەلدىڭ باستان وتكەرىپ كەلگەن ءتۇرلى قوعامدىق-ەكونوميكالىق فورماسيالارى تاريحي قالىپتاستىرعان جادى-ساناسى كومەسكى تۇردە شەشۋشى ءرول وينايدى.
ءبىزدىڭ حالىقتىڭ اتامزاماننان بەرى ءوزىن ءوزى قامدايتىن، سىرتقا تۇيىق كوشپەندى شارۋاشىلىقپەن شۇعىلدانىپ كەلگەنى بەلگىلى. الدىنداعى اسىن ادال ەڭبەگىمەن تاۋىپ، بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋدى اقىرەتتىك ۇستانىمى ەتكەن حالىققا ساۋدا-ساتتىق ءىسى قول بولماعان. ساۋداگەرلىكتى الىپساتارلىق، ءتىپتى الدامشىلىق دەيتىن تۇسىنىك ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ساناسىنا بويلاپ ورنىققان.
شار روسسيا وتارىنا كوشكەننەن تارتىپ ەگەمەندىككە دەيىن قازاق حالقىنىڭ ءوز شارۋاشىلىعىن ءوز ىرقىمەن ورىستەتۋ ەركىنەن بىرتە-بىرتە ايىرىلا تۇسكەنى، ءسويتىپ دەربەس شارۋاشىلىق سانا قالىپتاستىرۋ ەركىنەن دە ماقۇرىم ەتىلگەنى جانە بەلگىلى.
بىزگە ەل تاۋەلسىزدىگىن ۇستاپ، نىعايتۋ مەن ''كاپيتاليستىك ەكونوميكانى'' قابىلداپ، قۇرۋدىڭ قاتار كەلگەنى بار. تاۋەلسىزدىكتىڭ بۇيىرۋى قانداي ەلەگىزىتكىزسە، نارىقتىڭ كەلۋى ەلدى سونداي ەسەڭگىرەتىپ كەتكەن-دى. جەتپىس جىلدىق سوسياليستىك-جوسپارلى، اكىمشىل-امىرشىل جۇيە تارتىبىنە داعدىلانعان جۇرت نارىقتىق قاتىناستاردى ەشقانداي ىشكى دايىندىقسىز ىرىقسىز تۇردە قابىلدادى. ول قاراپايىم حالىقتىڭ ىشكى، ءزارۋلى قالاۋىمەن ەمەس، ''جوعارىنىڭ'' – مەملەكەتتىڭ ىقتيارسىز اتقارتۋىمەن ومىرگە ەندى. سول داۋىردە ءوسىپ-ونىپ، سول جۇيەنىڭ ىرعاعىنا ابدەن توسەلگەن اعا بۋىن ءۇشىن جاڭا ەكونوميكالىق فورماسيانىڭ مۇلدە جات سەزىلەتىنى تابيعي جاعداي. ءسوز باسىنداعى اعا-اپەكەلەرىمىزدىڭ تۇسىنىك-پايىمى وسىعان مەڭزەيدى.
بۇگىندەرى شيرەك عاسىرلىق تالپىنىستىڭ ناتيجەسىندە نارىقتىق قاتىناستار ەلىمىزدە تۇبەگەيلى ورنىقتى. ەندىگارى ءبىزدىڭ ونىڭ زاڭدىلىقتارىمەن ءومىر سۇرۋىمىزگە تۋرا كەلەدى. ال ونىڭ ەڭ كورنەكتى ولشەمى – باسەكەگە قابىلەتتىلىك سانالادى. ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك ءومىردىڭ مىڭ سالاسىندا اركىم ءوزىنىڭ باسەكەلەستىك قابىلەتىنە – العان ءبىلىمى، بىلىكتىلىگى، ىسكەرلىگى، مادەنيەتتىلىگى، ءتىلتابىسقىشتىعى، جۇعىمدىلىعىنا سۇيەنىپ ءوز ورنىن تابۋعا ءتيىس. سوندىقتان، مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى ساقتاۋ، جاڭاعى تەڭ باسەكەلەستىك ورتانى قۇقىقتىق-ساياساتتىق تەتىكتەرمەن قامتي ۇسىنۋ جاقتارىندا ءىشىنارا، ءتىپتى ايتاقالسىن كەمشىلىكتەرى بار بولعان كۇندە، مەملەكەت باسەكەلەستىك ورتانىڭ جالپىعا بىردەي جانە ىرگەلى ۇستانىمدارىن، ويىن-ەرەجەلەرىنىڭ ىرگەتاسىن نەگىزىنەن ۇسىنىپ ۇلگەردى دەۋگە تولىق نەگىز بار. ەندەشە، الگىندەي ''ازىپ كەتتىك، توزىپ كەتتىك، اربا سۇيرەپ ءجۇر'' دەگەن سياقتى بايبالام مەن سەبەپتى اۋادان ىزدەيتىن سوقىر سانادان ارىلاتىن ۋاقىت جەتتى.
مىسالى، بىرگە تۇرىپ جاتقان اۋىلدارىندا بىرەۋ ءوزىنىڭ الدەقانداي قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا كاسىبىن اشىپ، باقۋاتتى ءومىر كەشىپ جاتىر، ال كوپساندىلار ءالى دە بولسا بەلگىسىز عايىپتان بىرەۋ كومەكتەسەتىندەي، اكەلىپ بەرەتىندەي كوڭىل-كۇيدىڭ ەلىتۋىندە ءجۇر. جايشىلىقتا قارا كوزدەرىمىزدىڭ سانىنىڭ 70 پايىزعا تاقاعانىن ايتىپ قۋانىسامىز، ەندەشە، تابىسى تومەن، لاس قارا جۇمىس ىستەپ جۇرگەننىڭ كوپساندىسىنىڭ سول وزىمىزدەن بولۋى زاڭدى دا. مەملەكەتىڭ قوجاسى ءبىز بولعان سوڭ، ءبىزدىڭ جاتىپ، بارلىق تىرلىگىمىزدى باسقا كىشى حالىقتار تىندىرىپ بەرۋى كەرەك سياقتى پيعىلداعىلارىمىز دا بار. كەزىندە كورگەن تەپەرىشىمىزدىڭ قارىمجىسىن وسىلاي قايتارعىمىز كەلەتىن دە سىڭايلى، شىنتۋايتىندا، بۇل جۇمسارتىپ ايتقان كۇندە، سالاماتتى نيەتكە جاتپاسا كەرەك. بازارداعى اربانى ءوز ەلىندە قازاق سۇيرەمەي، ەشكىم كەلىپ بىزگە سۇيرەپ بەرمەيدى... ايتا تۇسسەك، بۇل ۇلتىمىزدىڭ وسىزامانعى تولىققاندى ۇلت بولىپ قالىپتاسقاندىعىنىڭ، بىزدەگى كاسىپتەر ءتۇزىلىمىنىڭ زامان شارتىنا ۇيلەسىمدىلىككە اناعۇرلىم بەيىمدەلىپ كەلە جاتقاندىعىنىڭ نىشانى. رەتى كەلگەن سوڭ ايتا كەتەيىك، ەل اراسىندا ''ءبىزدىڭ حالىق الەمدەگى قايىرشىسى جوق بىردەن-بىر حالىق'' دەيتىن ءتامسىل بار. ارينە جەتىمىن جىلاتىپ، جەسىرىن قاڭعىرتپاعان ەلدە تاريحىمىزدا قايىرشى بولماعانى اي تۋىپ، كۇن شىققانداي اقيقات. ال بۇگىندەرى بىزدە قايىرشىدان تارتىپ، ازعىندار، كەزبەلەر پايدا بولدى. مىناۋ ەكونوميكانىڭ جاھاندانۋى، الەمنىڭ كوپۇيەكتەلۋى، ينفورماسيانىڭ جارىلۋى زامانىندا، ءداستۇرلى جاقىندىق تۇسىنىكتەرىنىڭ سولعىنداۋى، قاراۋسىز كىسىلەردىڭ كوبەيۋى قاتارلى كەلەڭسىزدىكتەر – ءبىزدىڭ جاقسى نيەتىمىز الدىن الا المايتىن ءۇردىس. ارى-بەرىدەن سوڭ، قوعامي ومىردە مەملەكەتتىك باسقارۋشى ەليتادان باستاپ ەڭ تومەنگى تاپقا دەيىن جىكتەلۋ جانە ءار جىكتەگىلەردىڭ باسەكەلەستىك قابىلەتتەرىنە بولا ءوزارا قوزعالمالى ورىن الماسۋلارى ۇلتتىڭ تولىققاندى جەتىلگەندىگىنىڭ بەلگىسى سانالۋى كەرەك.
تاعى دا جاڭاعى بىرەۋ بىردەڭە اكەپ ۇسىناتىنداي ەمەكسۋ نىسايى دەگەننەن شىعادى، جوسپارلى-اكىمشىل جۇيە داعدىسىنىڭ ساناعا ورنىققانى سونشالىق، جۇرت ءالى دە مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىنان وتە-موتە دامەلەنەدى. ارينە، جەكەلەگەن الەۋمەتتىك توپتار مەن ەسكەرەتىن سەبەپتەرمەن حالىقتىڭ ءمالىم جىكتەرىنىڭ مۇددەسىنە كوڭىل ءبولۋ، ولارعا مەملەكەتتىڭ جىلۋىن باعىشتاۋ مەملەكەتتىڭ باستارتپاس بورىشى. ونى ۇكىمەت حال-قادىرىنشە جاساپ تا جاتىر. وعان كوز جۇمباۋمەن قاتار، ءبىزدىڭ ماسىلدىق، تىلەمشىلىك، كوز سۇزۋشىلىك سانادان ەرىكتى تۇردە ارىلۋىمىز قۇپ بولار ەدى. ءبارىن ءبىر جەردەن باسقارىپ، تاپقاندى ءبىر قازانعا سالىپ，ونى ءبىر شومىشپەن قايتا ۇلەستىرەتىن جۇيەنىڭ كەلمەسكە كەتكەندىگىن كوكىرەگىمىزدىڭ تەرەڭىنەن تۇيسىنەتىن مەزگىل الدەقاشان جەتكەن. ءقازىر مۇلدە باسقا الەمدە جاساپ جاتىرمىز. مەملەكەت نارىقتىق قاتىناستاردىڭ ونان ارى ورنىعۋىنا، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتىڭ ۇستەمدىك قۇرۋىنا، قۇقىقتىق قاعيداتتاردىڭ مەيلىنشە ءادىل ءام ۇيلەسىمدى بولۋىنا، الەۋمەتتىك قورعانسىز تاپتىڭ نەعۇرلىم ادىلەتتى مامىلەگە كەنەلۋىنە ىزگى ورتا دايىنداۋمەن اينالىسۋى ءتيىس تە، بىلايعى جۇرت ەشكىمگە، ۇكىمەتكە دە قول سوزباي، نارىق قاعيداتتارىن باستاماشىلىققا العان ويىن ەرەجەلەرى شەڭبەرىندە جانە سونىڭ تارتىبىمەن ءوز مۇمكىندىكتەرىن اشۋعا، ءوز مۇددەلەرىن قامتاماسىز ەتۋگە ۇيرەنۋى شارت. ەلدىڭ ۇزاق بولاشاعىنان قاراعاندا، ءقازىر جاساپ جاتقان ەل ازاماتتارى، ۇلكەن-كىشى دەمەي، ومىرلىك ءداستۇر قالىپتاستىرىپ جاتقان ۇرپاقپىز. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ۇلگىمىز كەلەشەك ۇرپاقتارىمىزدىڭ ءومىر سالتى بولىپ قالماق. وسى تۇرعىدان پايىمداعاندا، ءوزىمىزدىڭ وسى تاريحي بورىشىمىزدى جەتە سەزىنۋىمىزدىڭ ءوزى كوزالداعى بۇلتارماس بورىشىمىز بولسا كەرەك.
كاسىپكەرلىكتىڭ نارىقتىق ەكونوميكانىڭ مىزعىماس دىڭگەگى ەكەندىگى تالاسسىز اقيقات. جاڭا قالىپتاستىرىپ جاتقان ەكونوميكامىزدىڭ يگىلىگىن بارلىعىمىزدىڭ ءوز دەڭگەيىندە كورۋىمىز ءۇشىن، سول كاسىپكەرلىكتىڭ قانات جايۋىنا قولعابىس تيگىزۋ مىندەتىمىز-دى. ەڭ اۋەلى كاسىپكەرلىككە، كاسىپيەلەرىنە، يننوۆاسياشىل سۋبەكتىلەرگە قۇرمەت پەن ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن وڭ باعالايتىن سانا، ۇعىم قالىپتاستىرا ءبىلۋىمىز ابزال. ادامزات بالاسى وندىرگەن ءونىم تاۋارلانعالى بەرى، كاسىپكەرلىكتىڭ ەڭ ەلپەك، ۇتقىر، تەز قايتارىمدى سالاسى بولعان ماركەتينگ مىڭ قۇبىلىپ دامىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ حالىق بارلىعىن ەش وتكەلەكسىز قاينار كوزدەن العىسى كەلەدى. مۇندايدى حالقىمىز نيەت قالىس دەيدى. الايدا، ءوندىرۋشى ءونىمىن بىردەن تۇتىنۋشىعا تابىستاپ، تۇتىنۋشى قاجەتىن توتە وندىرۋشىدەن الاتىن جاعداي جاسالعان كۇنى ەكونوميكالىق ءومىردىڭ قايناپ جاتقان تاسقىنىنىڭ توقتاعان كۇنى ەسەپتەلەدى... كەرىسىنشە، ەكونوميكادا ماركەتينگ – ساۋدا-ساتتىق قانشا دامىعان سايىن، ونىڭ ۇلگىلەرى مەن تەتىكتەرى بايىعان سايىن، ەكونوميكانىڭ اينالىمىنا، جاڭارۋىنا، تۇرلەنۋىنە سونشا قارقىندى لەپ بەرەتىن زاڭى بار. مىنا زاماندا ءبىزدىڭ تۇسىنىكتەگى الىپساتارلىق پەن دەلدالدىقتىڭ ءوزى ءوز الدىنا دارا دا قۋاتتى الىپ يندۋسترياعا ايلانىپ ۇلگەرگەن. مىسالعا ءقازىر قاۋىرت دامىپ، ءبارىمىز يگىلىكتەنىپ جاتقان ەلەكتروندىق ماركەتينگتى الايىق. كورنەۋ قاراعاندا ەلەكتروندىق ماركەتينگ تۇتىنۋشىنى بارلىق ورتاداعى دەلدالداردان الاستاتىپ، وندىرۋشىگە تىكەلەي شىعارعان سىقىلدى كورىنگەنىمەن، كومەسكىدە ول وزىنە ءتان ينفورماسيالىق-تەحنولوگيالىق باسىمدىقتارى ارقىلى تەك بۇرىنعى دەلدالدىقتىڭ ورىنىن باسىپ وتىر، تۇتىنۋشى ءۇشىن ول دەلدالدىق قىزمەتتىڭ بارىنشا جەتىلگەن، ۇتىمدى، جاڭا ءىت قۇرالدارىمەن بايىتىلعان قولايلى ءتۇرىن اۋىستىرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. الىپساتارلىق بۇل جەردە ءتۇسىن وزگەرتىپ، مەيلىنشە بۇركەنشىكتى قالىپپەن كەلىپ وتىر. دەمەك، ول تۇتىنۋشىنىڭ وندىرۋشىگە بىردەن شىعۋىنىڭ كەپىلى بولا المايدى دا. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، قازىرگى وندىرۋشىلەردىڭ ءوزى وزگە وندىرۋشىلەردىڭ ءونىمىن ءوز ءونىمىنىڭ ءبىر بولشەگى ەتىپ كىرىكتىرۋ ارقىلى وزگە ءوندىرۋشى مەن تۇتىنۋشىنىڭ اراسىندا دەلدالدىق جاساپ وتىرماي ما! قورىتىندى بىرەۋ-اق، ءارقايسىمىزدىڭ الدىمىزدا زامانا ومىرگە اكەلگەن ماركەتينگ قۇرالدارىن جاتسىناتىن، ەكونوميكا وزەنىن ارىقاراي ارقىراتا تۇسەتىن تەتىكتەرىنە ۇركە قارايتىن، ونىڭ مانىنە بويلامايتىن كونەتوز سانادان ارىلۋ مىندەتى تۇر.
قاراپايىم جۇرت كۇندەلىك تۇرمىسقا ەتەنە ەكونوميكالىق سالالارعا ۇكىمەتتىڭ ارالاسۋىن، ونى ءوز تىلەك-تالاپتارىنا ءتيىمدى جاققا باعىتتاۋعا پارمەن ەتۋىن قالايدى. مەمەلەكەتتىڭ مونوپوليالىق سالالاردىڭ شەكتەن شىقپاۋىن قاداعالاۋى ونىڭ ەڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى. دەگەنمەن، حالىق نارىق زاڭدىلىقتارىنىڭ تۇبەگەيلى سالتانات قۇرىپ، ورنىعۋ ۇستىندەگى نارىقتىق قاتىناستاردىڭ يگىلىگىنەن ءتىپتى دە ءادىل، جەڭىل، جىلدام سۋسىنداۋ ءۇشىن، ازىردەن باستاپ ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكالىق ومىرىمىزگە ارالاسۋىنان باس تارتۋعا تاربيەلەنۋى ءتيىس. ۇكىمەتتىڭ جاقسى مەنەدجەر ەمەس ەكەندىگىن كاپيتاليزمنىڭ 3 عاسىرلىق تاريحى الدەقاشان دالەلدەپ بەرگەن. ەندەشە، اكىمشىلىك تاسىلدەرگە قول ارتقان، مەرەكەلى مەرزىمدەردە بازار ارالاپ كارتوپتىڭ باعاسىمەن ارپالىسىپ ءجۇرۋىنىڭ اكىمگە ابىروي، تۇتىنۋشىعا تيىمدىلىك اپەرمەيتىنى انىق، ونى ءومىر ءوزى دالەلدەپ تە جاتىر. جۇرت ونان گورى، سول كارتوپتى بازارعا ۇسىنىپ وتىرعان كاسىپكەردىڭ – الىپساتاردىڭ ەڭبەككەرلىگى مەن ىنتاسىن تۇسىنۋگە، ونىڭ تابىسىنىڭ دا ءوزىمىزدى ەكى وراپ تۇرماعاندىعىنا جاناشىرلىقپەن كوز جەتكىزۋگە ۇمتىلعانىمىز ابىرويلى بولار ەدى. 90-جىلدار جوقشىلىق قارساڭىنداعى اسپاتوك تابىس، جابايى مەنەدجمەنت، قولداعىنى وزگەنى قاناۋدىڭ قۇرالى ەتىپ پايدالانۋ، بىرەۋدىڭ مۇددەسىنىڭ ۇستىنەن پايدا كورۋ سىندى جابايى تاسىلدەردىڭ اۋىلىنىڭ الىستاپ كەتكەنىن سەزىنىپ-سەنۋىمىز ءومىرىمىزدى رەالدىققا ءبىر تابان جاقىنداتا تۇسەر ەدى.
وسى ورايدا، ەلدىڭ ''ءتىلى، كوزى، ءام قۇلاعى'' سانالاتىن ب ا ق وكىلدەرىنىڭ دە، ەكونوميكالىق تاقىرىپقا قالام تەربەگەندە ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارىپ پايىم جاساۋلارىن، رەتىنە ساي وزدەرىنىڭ ەكونوميكالىق بىلىمدەرىن ۇشتاۋلارىن، حالىقتىڭ ساۋ جانە ىلعارىشىل سانا قالىپتاستىرۋىنا سەبەپشى بولۋلارىن قۇلاققاعىس ەتەر ەدىك.
قۇرمەت قابىلعازى ۇلى
