يرلاندياىق دجەيمس دجويس حح عاسىردىڭ باسىندا «كامەرالىق مۋزىكا» جىر جيناعىن، «دۋبليندىقتار» نوۆەللا سيكلى مەن «سۋرەتشىنىڭ جاس كەزىندەگى پورترەتى» رومانىن باسپادان شىعارىپ ۇلگەرەسە دە اسقان ءبىر اتاققا يە بولمايدى. ءبىراق 1922 جىلى پاريجدە شەكتەۋلى تيراجبەن جارىق كورگەن «ۋليسس» رومانىنان كەيىن بارلىعى وزگەرەدى. ول ءوزىنىڭ اۆتورىنا ءتىل جەتكىزسىز تانىمالدىلىق پەن الەمدىك اتاق الىپ كەلەدى. كوپتەگەن مەملەكەتتەردە، ونىڭ ىشىندە يرلانديادا دا ءبىراز جىلعا دەيىن بۇل كىتاپ وقۋعا تىيىم سالىنعان كىتاپتاردىڭ قاتارىندا بولادى. سودان بولار، جازۋشىعا ولمەيتىن ادەبيەت ءومىرىن سىيلادى.
ال دجويس، ارينە، ءوزىنىڭ سەنساسيالىق كەيىپكەرى دۋبليندىق ەۆرەي لەاپولد بلۋمدى ويلادى ( باس كەيىپكەردىڭ ۇلتى كەزدەيسوق تاڭدالا سالماعان، ول سول تۇستاعى يرلانديا كوتوليگىندەگى جايعا قانىق جانە دۋبلين تىرشىلىگىن سىرتتان باقىلاۋشى كەيىپكەردى تاڭدادى). بۇل ەرتەگى «ميستەر بلۋمنىڭ دۋبليندا وتكەن كۇنى» دەگەن اتپەن «دۋبليندىقتار» جيناعىنا ەنۋى ءتيىس بولاتىن. ءبىراق ميستەر بلۋمداعى «بلۋمسدەي» ەلەۋلى ەڭبەكتىڭ جەمىسى.
دجويس عاسىرلار ايدىنىنا شىلىم شەگۋگە شىعىپ جانە جاي عانا ەرەكشە رومان ەمەس، ومىردەگى ءار گەرويدىڭ ناتيجەلى بەينەسىن ءبىر كۇنگە سىيدىرادى. «دجويستانۋشىلار» لەاپولد بلۋمنىڭ ءبىر كۇنىن ادامزات تاريحىنىڭ ىلگەرى قاتىناسقا تۇسكەن، سونداي-اق، گومەر ادەبيەتىنەن زاماناۋي ادەبيەتكە دەيىنگى الەمنىڭ ءبىر كۇندىگى سەكىلدى دەپ مويىندايدى. اۆتوردىڭ بولاشاق يرلانديا ادەبيەتىنە اكەلەتىن «سانا اعىمى»، ينناۆاسيوندىق شەبەرلىگىنسىز، «ءۋليسسىز»، تەك عانا ەۋروپا مودەرنيزمى عانا ەمەس، بىزگە جاقىن پوستمودەرنيزمنىڭ ءوزى ماعىناسىز بولار ەدى.
بلۋمسدەي، اۆتوردىڭ وتە انىق ايقىنداعان كورديناتالىق ۋاقىتى: 1904 جىل، 16 ماۋسىم كۇنى رومان شىعارىلعاننان كەيىن بىردەن جاھاندىق ماڭىزعا يە بولدى.
16 ماۋسىم كۇنىن اتاپ ءوتۋدى دجويس ءوزى ويلاپ تاپتى (بۇل ونىڭ ادەبي كوز-قاراسىنان عانا تۋعان جوق، باسقا دا سەبەپتەرى بار، ول تۋرالى كەيىنىرەك...). بۇل كۇنى جىل سايىن سالتاناتتى تۇسكى اس كۇنى مەرەكەسى وتەدى. سودان ارادا ءبىرشاما جىلدار وتە كەلە، 20 عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا، جازۋشىنىڭ دوستارى 16 ماۋسىم كۇنى بلۋمنىڭ ىزىمەن دۋبليندى جاياۋ ارالاۋ ءۇردىسىن قالىپتاستىردى. كەيىن وعان روماننىڭ وقىرماندارى دا قوسىلدى. بلۋمسدەيدى تويلاۋ كۇنى 50-جىلداردان بەلەڭ الا بەرگەن بولاتىن، ياعني ول كەزدە «ۋليسس» رومانى شىلىمقور ينسيدەنتىنە بايلانىستى يرلانديادا ءالى تىيىم سالىنىپ تۇرعان.
1957 جىلى 16 ماۋسىمدا يرلانديالىق بەلگىلى جازۋشىلار توبى جىل سايىنعى داستۇرمەن بۇل كۇندى تويلاۋعا شىعادى. ءبىراق جولدا ۇستالعاندار كوپ بولدى. سەبەپ: بلۋمسدەيدىڭ كەسىرىنەن دۋبليندىقتار عانا ەمەس، قالا زيالىلارى دا ماسكۇنەمدىككە ۇرىنىپ، «حالىقتى ەلەمەۋ» ۇستانىمىنا دەيىن بارعان.
P.S. وسىعان بايلانىستى مەرەكە ۋاقىتشا توقتاتىلسا كەرەك (اۋدارماشىدان).
1960 جىلى رومان العاش يرلانديادا باسىپ شىعارىلدى جانە سول جىلدىڭ 16 ماۋسىمىندا سول كۇندى قايتا اتاپ ءوتۋ مارتەبەسى بەرىلدى. سودان باستاپ يرلانديادا بلۋمسدەي مەرەكەسى قايتا ءداستۇرلى تۇردە رومان كەيىپكەرى لەوپولدتىڭ تاڭعى اسى – قۋىرىلعان قوي ەتىمەن جانە الەم-جالەم كيىنگەن ادامدارمەن اتاپ وتىلەتىن مەرەكەگە اينالدى. مەرەكەنىڭ جىل سايىنعى اتاپ ءوتىلۋى دە دجويس ۇرپاقتارى ءۇشىن مول قۋانىش ( ءتىپتى، جازۋشىنىڭ نەمەرەسى ستەفان دجويس تا بۇل مەرەكە كۇنى كوپتەگەن باسپاحانالار مەن تەاترلىق قويىلىمدارعا ۇلگەرمەي قالعانىن ايتادى). سونداي-اق، «ءۋليسستىڭ» تابىنۋشىلارى دا مەيرام كۇنى بلۋمسدەيدى اشىق الاڭدا اتاپ وتكەندى ۇناتادى. بلۋمسدەيدى «ريدجويس دۋبلين-2004» فەستيۆالى دەگەن اتپەن جۇزدەگەن اكسيا قۇرىلىمدا اتاپ ءوتتى. ءدال سول كەزدە دجويس جانە ونىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى كوپتەگەن فيلمدەر ءتۇسىرىلىپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان بەرىپ جاتتى.
وسى كۇنى مەرەكەنى تولىق تويلاپ ۇلگەرمەيتىندىكتەن true بۇيرەك جەۋ بلۋمسدەي كۇنى 14 ماۋسىمعا شەگەرىلىپ، دۋبليننىڭ و’كونەلل ستريت كوشەسىندە ەكى كۇن بۇرىن «تەگىن بۇيرەك» اكسياسىن تاراتادى
مەرەكەلەۋ باسقا ەلدەردە دە ءوتتى. يرلانديا رەسپۋبليكاسى مادەنيەت مينيسترلىگى بەكىتۋ جانە قولداۋىمەن «بلۋمومانيا» فەستيۆالى الەمنىڭ جارتىسىن دەرلىك باعىندىردى.
[caption id="attachment_23530" align="alignright" width="198"]
دجەيمس دجويس ەسكەرتكىشى[/caption]
ناعىز ادەبيەت پەن شىندىقتى بايلانىستىراتىن «ۋليسس» رومانى وقىرمانداردىڭ كۇش-جىگەرىنە وڭ ىقپال ەتتى. مۇمكىن، بلۋم كۇنى ونەر شىعارماشىلىعىنا ارنالعان جالعىز حالىقارالىق فەستيۆال شىعار، ءبىراق سۋاعارعا ادەبيەت مولدىرلىگىن تانىتاتىن باسقا دا مىسالدار كوپ. «بايعۇس ليزا» - كارامزين (جانكۇيەرلەر حIII عاسىردا باس كەيىپكەردىڭ تراگەديا كەشكەن جەرى – توعاندا جينالادى)؛ بەيكەر-ستريت كوزدەگەن «شەرلوك حولمس وقيعالارى» –ءالى دە «قاجىلىقتىڭ» سارقىلماس اعىنى؛ «ۇستا مەن مارگاريتا» – بۇكىل الەم پاتريارحتىڭ اينالاسىنداعى ماسكەۋدىڭ داڭقىن شىعارۋ ءۇشىن بۋلگاكوۆتىڭ وقىرماندارىنا ارنالعان تۇراقتا كەزدەسۋ ورنىن جاساۋدى ءۇردىس ەتكەن. دج.ر.ءر-تىڭ «بيلىك جۇزىگى» وتە كولەمدى شىعارما، سوندىقتان كىتاپتىڭ وقىرماندارى مەن جانكۇيەرلەرى سيقىرلى الەمدە زارداپ شەككەن جاندار بەينەسىندە قالۋدى ءجون ساناعان.
دەگەنمەن، بلۋمسدەي – ەرەكشە شارا، ول وقىرماندارعا دەگەن ىزگى قارىم-قاتىناس كوپىرى ىسپەتتەس.
سيۋجەتتىك قاراپايىمدىلىعىنا قاراماستان «ۋليسس» وتە كۇردەلى تۋىندى. وندا شەكسىز ادەبي، ءدىني، تاريحي جانە ميفولوگيالىق الليۋزيي جاتىر، جانە
اكادەميك د.س.ليحاچيەۆا بىلاي دەيدى: «مەنىڭشە (جالپى تۇسىنىكتە)، دجويس وزىنە وقىرماندار شوعىرىن كوپ جينايدى دەپ ءوزىمىزدى الداماۋىمىز كەرەك. ول ونداي وقىرمان جيناي المايدى. نەگە؟ «ءۋليسستى» ءبارى وقي المايدى. سەبەبى، جازۋشىنىڭ ويىن ءدوپ باسىپ وقيتىن وقىرمان ويى جوق. ءبىز دجويس قالاي جازادى، سولاي ويلايمىز. ءبىراق ءبىز ءۇشىن بۇل وي اعىنى مەن سانا اعىمىنىڭ جوعارى ينتەلەكتۋالدى ادامعا عانا ءتان ەكەنىن ەستە ساقتاۋ وتە ماڭىزدى. ءبىز ءبارىمىز دجويس سياقتى ويلايمىز دەپ ويلاۋدىڭ قاجەتى جوق. ول دانىشپان ادامنىڭ ويلاۋ جۇيەسى (ءبارىمىز دانىشپان ەمەسپىز عوي). ءبىز ءارقايسىمىز دجويستىڭ پروزاسى سياقتى ويلاۋعا قابىلەتتى بولايىق...».
قانداي سەبەپپەن جانە كىمنىڭ ارقاسىندا وسىنداي باعالى ءارى شەكتەۋلى تۋىندى جارىققا شىقتى؟ ارينە، دجويستىڭ شىنايى سۋرەتكەرلىك قيالىنىڭ ارقاسىندا. جازۋشىنىڭ «ۋليسستاعى» دۋبليندى جاڭارتىپ، سيپاتتاپ جازعانىنداعىداي، «ەگەر قالا جەر بەتىنەن جوعالسا، كىتاپپەن ونى قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى».
قىزىق دەرەك، دجويستىڭ «توپوگرافيالىق مۇقياتتىلىعى» پ.ۆەيلدىڭ «مەكەن دانىشپانى» كىتابىن جازۋعا سەبەپ بولادى. دجويس «ءۋليسستى» جازىپ جاتقاندا تاتەسى تريەستكە حات جىبەرگەنى باياندالادى. حاتتا: «تەڭىز جاعالاۋىنان كورىنەتىن سەنديماۋنتتىق شىركەۋ جۇلدىزدارى بار ما؟» دەلىنگەن. وعان سوندا بولشەكتەردىڭ دالدىگىن بايقاۋ ماڭىزدى بولعان. سول سەبەپتەن دە «ءۋليسستىڭ» شىنايىلىعى ەستە ەرەكشە ساقتالعان. دۋبلين كوشەلەرىندە، ۇيلەردىڭ دۋالىندا، تروتۋارلاردا كىتاپتاعى ۇزىندىلەر جازىلعان دەسەدى. قالاي قاراساڭىز دا ءوز ەركىڭىزدە! ءبىراق بۇل الەم قۇمارلىعىنىڭ بلۋمسدەيلىك زور ۇلگىسى.
ماسەلە ءبىز ويلاعانداي بولماۋى دا مۇمكىن. «1904، 16 ماۋسىم» ۋاقىتى دجويسقا كەزدەيسوق تۇسپەگەن. بۇل كۇن بولاشاق دجويس حانىم، ياعني نورا بارناكلمەن دە كەزدەسكەن كۇن ەدى. ءدال وسى كۇننەن باستالعان «ۋليسس»- ماحاببات پەن ءومىر جايلى رومان.
ادامعا تىرلىكتە بەلدەسىپ جۇرگەنىن دالەلدەۋ ارقىلى دجويس وزىنە ولمەيتىن ءومىر سىيلادى جانە سەزىم تۇيسىكتەرىنىڭ پەرنەسىن ءدوپ باسىپ، ادەبيەت دەيتىن اسەم الەمنىڭ ەسىگىن ءبىرجولا اشىپ، كىلتىن وزىمەن بىرگە الىپ كەتتى.
اۋدارعان سانجار بەكجانوۆ،
«سولاقايلار» ادەبي كلۋبى
