پۋبليسيست-زەرتتەۋشى ق. جۇكەشيەۆتىڭ ماقالالار سيكلى ءا. بوكەيحانوۆتىڭ مەملەكەت تۋرالى يدەيالارى مەن ويلارىن باعدارعا الا وتىرىپ، قازىرگى قازاقستاننىڭ ساياسي بيلىگى جانە باسقارىلۋى اياسىندا بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردى دۇنيەجۇزىندەگى كەيبىر ەلدەردەگى قۇبىلىستارمەن سالىستىرا سيپاتتايدى. ءا. بوكەيحان اتىنداعى سىيلىققا ۇسىنىلعان بۇل ماقالالار سيكلى وقىرمان قاۋىمدى بەي-جاي قالدىرماس دەگەن ويدامىز.
[caption id="attachment_20235" align="alignright" width="355"]
فيلوسوف ق. جۇكەشيەۆ[/caption]
قاناعات جۇكەشيەۆ، فيلوسوف، پۋبليسيست-زەرتتەۋشى
دەسپوتيزم سيللاسى مەن پاتەرناليزم حاريبداسى
قىسپاعىنداعى شىعىس ادامى
(1-ماقالا)
قازاق-اۋ! ءتۇزۋىڭ بىرىگىپ جۇرت ءۇشىن
قام ويلايتىن كەز كەلگەن جوق پا؟!
ءاليحان بوكەيحانوۆ
تاريح فيلوسوفياسىمەن اينالىسقان باتىس ويشىلدارىنىڭ تۇجىرىمدارىنا سۇيەنسەك، قوعامدى ۇنەمi العا iلگەرiلەي دامۋعا باستاپ اپاراتىن جول ايقىن: ادامگەرشiلiكتi باستى نىساناعا الىپ، ادامنىڭ ەركiندiگiنەن باستاۋ العان دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار نەگiزiندە جاسالعان قاتاڭ زاڭ شەڭبەرiندە ارەكەت ەتۋ كەرەك. ادامدى جانە قوعامدى جەتiلدiرەتiن، ادامنىڭ iشكi الەمiن تۇرلەندiرەتىن، شىنايى قۇندىلىقتاردى تاڭداپ الا ءبىلۋ شارت. دۇنيەتانىمنىڭ بازاسى بولىپ تابىلاتىن قۇندىلىقتاردى وزگەرتۋ ارقىلى ادامنىڭ مەنتاليتەتiن، ارەكەتiنiڭ ءمانiن وزگەرتۋگە بولادى. بۇعان دەيىن العا جىلجىتپاي كەلگەن مەشەۋ مەنتالدىق اپپاراتتى دامۋدىڭ امبەباپ قوزعاۋشى كۇشى بولا الاتىن مەنتالدىق اپپاراتپەن الماستىرۋ ارقىلى بارلىق جاعىنان ارتتا قالىپ، كەنجەلەپ كەلە جاتقان قوعامداردى تەز ارادا ەكونوميكالىق ورلەۋگە، الەۋمەتتىك جەتىلۋگە، رۋحاني گۇلدەنۋگە باعىتتاپ جىبەرۋگە بولادى. ەگەر ونى بۇكiل قوعام بولىپ ۇستاناتىن بولسا، ءبارi ماي جاققان تاقتايمەن سىرعاناعانداي، العا قاراي جىلجي بەرمەك.
ەندەشە نەگە ارتتا قالۋشىلار قولدا بار رەسۋرستاردى ىسكە قوسا وتىرىپ، قوعامنىڭ جاڭا يمپۋلسپەن العا باسۋىن ۇيىمداستىرمايدى؟
مۇنىڭ سەبەبىن ن.ماكياۆەللي ورلەۋ جولىن سانالى قابىلداماعاندىقتان، مەشەۋ قوعامداردا «بارلىق كەزەڭدەردە سول بەيشارالىق پەن ناۋبەت قايتالانادى، ويتكەنi، تاريحي ويلاۋ ەسكەرiلمەيدi، تاريحتى وقيتىندار ودان قورىتىندى شىعارا بiلمەيدi نەمەسە ول قورىتىندىلاردى بيلەۋشi بiلمەيدi» [1: 246] دەپ ءتۇسiندiرگەن بولاتىن. ال قازىرگى زاماندىق تانىمال فيلوسوفتاردىڭ ءبىرى فرەنسيس فۋكۋياما ماسەلەنى ەكىنشى قىرىنان كورەدى. ول بىلاي ويلايدى: «كەدەي ەلدەردىڭ الدىندا تۇرعان، ولاردىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا توسقاۋىل بولىپ وتىرعان ەڭ ۇلكەن ماسەلە – ينستيتۋسيونالدىق دامۋ دەڭگەيىنىڭ سايكەس بولا الماۋى» [2: 198].
وسى ءتۇسىندىرۋدى XX عاسىردىڭ اسا ءىرى ساياسي قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى مارگارەت تەچەر دە قۋاتتاعان ەدى: «يسلام العا تارتىپ وتىرعان مىندەتتەردى شەشەردە ەسكەرىلۋگە ءتيىس اۋقىمدى ماسەلەلەر بار. ولار مۇسىلمان تۇرعىندارى باسىم مەملەكەتتەردىڭ ليبەرالدى-ساياسي ينستيتۋتتار قۇرۋعا قابىلەتسىزدىگىنەن ورىن الىپ كەلەدى. ايتەۋىر، وسى ۋاقىتقا دەيىن سولاي بولىپ وتىر. باجايلاپ ايتقاندا، بۇل جولدا تۇركيا مەن يندونەزيانىڭ بەلگىلى پروگرەسكە جەتۋ مۇمكىندىگى بار سياقتى. ساياسي ماسەلەلەردى شەشە الماۋىنىڭ سالدارىنان مۇسىلمان مەملەكەتتەرى (ارتتا قالعان ەلدەردىڭ ءبارى دەپ وقىڭىز – ق. ج.) كوبىنەسە ەكونوميكالىق مەشەۋلىكتەن زارداپ شەگىپ وتىر» [3: 252].
بۇل تۇسىندىرۋلەر ءبىزدى ەكى باعىتتا وي كەشۋگە جەتەلەيدى. راس، ن. ماكياۆەلليدىڭ ءومىر سۇرگەن كەزىندە بiلمەيتىندەردىڭ كوپ بولعانىن تەرىسكە شىعارۋعا بولمايدى. ال زاماناۋي اقپاراتتى كەڭىستىكتە ارتتا قالۋشى ەلدەردىڭ بيلەۋشىلەرى قوعامدى ەنتەلەي العا باستىرۋدىڭ وڭتايلى تەتىكتەرىن مەڭگەرىپ الا المايدى دەگەنىمىز ناعىزدىققا جاناسا ما؟ بيلەۋشى ءوزى بىلمەسە دە، ونىڭ اينالاسىنداعىلار – فيلوسوفتار، سوسيولوگتار، تاريحشىلار، ساياساتتانۋشىلار بار ەمەس پە؟ ولاردىڭ بiرi بولماسا بiرi وعان تاريحي ءتاجiريبەدەن وتكەن دامۋ جولدارى بار ەكەنiن جەتكiزبەي تۇرمايدى عوي. وي كەشۋدىڭ ءبىرىنشى باعىتى وسى.
ەكىنشى جاعدايدا بيلەۋشى بىلەدى دەيىك. ەندەشە، ول دامۋ پاناسەيiن قولىنا ۇستاتتقاننان كەيىن، ساياسي-ليبەرالدىق تۇتقالاردى ىسكە قوسىپ، قوعامدى قارىشتاتىپ العا باستىرۋدىڭ قامىن نەگە جاسامايدى؟ مىنەكي، وسى قۇبىلىستىڭ سىرىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟
مۇنداي قۇبىلىستاردىڭ ورىن الۋ سەبەبىن شىعىس قوعامدارىن بيلەۋشىلەردىڭ مەنتاليتەتىندەگى ەرەكشەلىكتەرمەن عانا تۇسىندىرۋگە بولادى. باتىستىڭ سۇڭعىلا ساياساتشىلارى مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ ارەكەتتەرىندەگى مەنتالدىق-پسيحولوگيالىق استارلارىن تولىق اڭعارا المايدى. ولاردى، وزدەرى سياقتى، حالىقتىڭ قالاۋىمەن بيلىك باسىنا كەلگەن سوڭ جانتالاسىپ ەلىن العا وزدىرۋدىڭ قامىنا بەلسەنە كىرىسىپ ءجۇر دەپ ويلايدى. سوندىقتان يسلام ەلدەرىنىڭ جەتەكشىلەرى ساياسي-ينستيتۋسيونالدىق ۇيىمداستىرۋ جاعىنان قاتە جىبەرىپ وتىر، تاريحتان دۇرىس قورىتىندى شاعارا الماي وتىر دەپ سانايدى. ولار ءوزىنىڭ باتىستىق مورالدىق-ادامگەرشىلىك دەڭگەيىنەن قاراپ سولاي باجايلايدى، بار ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى شىعىس جەتەكشىلەرىنىڭ ءىس تەتىگىن بىلمەگەندىگىندە ەمەس، بىلگىسى جانە ىستەگىسى كەلمەگەندىگىندە ەكەندىگىن ەسكەرمەيدى، سوندىقتان تەك وبەكتيۆتى قاتەلەردى عانا كورەدى. بۇل – سالاۋاتتىلىقتىڭ قاتەسى.
ماسەلە مىناعان تىرەلۋدە: مەشەۋ قوعامداردا ادامنىڭ iشكi الەمiن جاسامپازدىققا قاراي وزگەرتۋ ارقىلى دامۋدى قامتاماسىز ەتۋ قاجەتتiگiن ءتۇسiنەتiندەر بار، ءتۇسiنبەيتiندەر بار جانە ەڭ كەسiرلiسi سول، ءتۇسiنۋگە زاۋىقتىلىق تانىتپايتىندار، ءبىلىپ تۇرىپ پارمەندى ارەكەتكە بارمايتىندار بار. قازىرگى ارتتا قالعان قوعامداردىڭ رۋلىندە وتىرعانداردىڭ قۇداي اتقان كەسiرلiگi سوندا، ءتۇسiنiپ تۇرىپ، بiلiپ تۇرىپ، وزگەلەردiڭ ءتاجiريبەسiنەن كورiپ تۇرىپ، مۇمكiندiگi بولا تۇرىپ ەلiن العا قاراي iلگەرiلەتۋ قامىن جاساماۋىندا. جانە وندايلار از ەمەس. ولار زاماناۋي اقپاراتتى قوعامدى باسقارىپ وتىرسا دا، ەل ءۇشiن، ءوزi ءۇشiن، ۇرپاعى ءۇشiن قاجەتتi، تاعدىر شەشەرلiك قاعيدالارمەن ساناسپايدى، دامۋ جولىن ەمەس، توقىراۋ جولىن سانالى تۇردە تاڭداعاندار. بۇدان دامۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرىن اجىراتىپ قولىنا ۇستاتقاندا ارەكەتكە قوسىلاتىنداردىڭ جانە قوسىلمايتىنداردىڭ كiمدەر ەكەنىن اجىراتىپ الۋ ماسەلەسى تۋىندايدى.
* * *
قازiرگi دامىعان دەموكراتيالى قوعامداردىڭ ءومiرiنە قاراساق، ءبارi حالىق بۇقاراسىنىڭ قولىندا سياقتى. وركەنيەتتى قوعام مۇشەلەرى قۇزiرەتتiلiگi تومەن ۇكىمەتكە باعىنبايدى، حالىقتى وڭعا باستامايتىن ساياساتتى قابىلدامايدى، بيلiكتەگiلەردiڭ مەملەكەت دەڭگەيiندە قاتەلiكتەر جiبەرۋiنە جول بەرمەيدi. ەگەر ولاردا بيلiكتەگiلەر دۇرىس باسقارماي جاتسا، حالىق بiردەن نارازىلىق اكتiلەرiن ۇيىمداستىرادى: ميتينگiلەتەدi، دەمونستراسيالاتادى. ساياسي پارتيالار بiردەن قاپەرiنە الىپ، وزدەرiنiڭ نارازىلىقتارىن بiلدiرە باستايدى، ماسەلەگە قاتىستى شەشiمدەرiن، ۇسىنىستارىن جاريالايدى. ءتۇيiندi شەشۋدiڭ پارمەندi جولدارىن ىزدەستىرەدى، تابادى، ۇسىنادى. ەگەر ولاردى بيلiكتەگiلەر قابىلداماسا، قارسىلىق ارەكەتتەر كەڭ اۋقىمدى قامتىپ، بۇكiل ەلدi شارپىعان iرi كوتەرiلiسكە، ريەۆوليۋسياعا ۇلاسىپ كەتە بارادى. مۇنىڭ ارتى بيلiكتەگiلەردiڭ ورنىندا قالۋىن ويلاۋى بىلاي تۇرسىن، باستارىن ساۋعالاۋىنا اپارىپ سوقتىرۋى مۇمكiن. وسىلاي، وركەنيەتتi قوعامداردا حالىق بۇقاراسى بيلiكتiڭ ءار قادامىن باقىلاۋعا الىپ، ەل مۇددەسiن ەسكەرiپ باسقارۋعا ماجبۇرلەپ وتىرادى.
ارتتا قالعان قوعام ادامىنىكىمەن سالىستىرعانداعى دامىعان قوعامدار ادامىنىڭ ميكروكوسمىندەگى ايىرما مىنادا: وركەنيەتتى قوعامداردىڭ بيلەۋشىلەرى («جوعارىداعىلار») قوعامدا توقىراۋ بەلگىلەرى بىلىنە باستاعاندا وزگەرىستەردى جوعارىدان وزدەرى باستاماسا، وندا بۇل ىنتانى حالىق بۇقاراسى («تومەندەگىلەر») ءوز قولدارىنا الادى، بيلىكتەگىلەر الماستىرىلادى، قوعام جاڭا يمپۋلسپەن ىلگەرىلەۋ جولىنا تۇسەدى. وركەنيەتتى قوعامدار ەلدىڭ دامۋ قارقىنى مەيلىنشە جوعارى بولىپ تۇرعان جاعدايدا دا مەرزىمى جەتكەندە بيلىكتە وتىرعانداردى اۋىستىرا بەرەدى. بۇل ءادىس بيلىككە جاڭادان كەلگەن ساياسي كۇشتەردىڭ ارەكەتىن ەلدىڭ قارىشتى دامۋى قامتاماسىز ەتىلگەن فونىندا اقيقاتتى تانۋعا كومەكتەسەدى.
مەشەۋ قوعامدار ەل ەكونوميكاسىن دىڭكەسىن قاتىرا تۇرالاتىپ تاستاعان، كۇيرەۋگە ۇشىراتقان ساياسي كۇشتەرگە، ەگەر ولار «ونداعان جىلداردان كەيىن ءبارى جاقسى بولاتىنىنا» ۋادە بەرسە، وعان سەنىم بىلدىرە سالادى، ارى قاراي باسقارا بەرۋگە مۇمكىندىك تۋدىرادى.
باتىستا بۇقارا ءالسiز بولعاندا، بيلەۋشi اقسۇيەكتەر ونى العا سۇيرەپ شىقتى نەمەسە بيلەۋشi جولدان تايىپ بارا جاتقاندا بۇقارا كوتەرiلiپ، ونى تاقتان تايدىردى. وسىلاي، بiرiن-بiرi كەرتارتپا جولعا ءتۇسiپ كەتۋگە جiبەرمەيتiن، ءادiلدiكتiڭ ۇنەمi جەڭiپ وتىراتىن جاعدايىن جاسايتىن مەحانيزم قالىپتاستى.
ال دامۋ قارقىنى تومەن ەلدەردىڭ پراكتيكاسى بيلەۋشىنىڭ قوعامدى العا باستىرۋدى ويلامايتىنىن، بۇقارانىڭ قوعامنىڭ قايدا باعىت الىپ بارا جاتقانىن شامالاي المايتىنىن كورسەتىپ وتىر. پاتەرناليستىك پسيحولوگيا مەڭدەگەن قوعامداردىڭ مۇشەلەرى ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ تومەندىگىنەن نەمەسە جوقتىعىنان بيلەۋشىلەرىنىڭ ارەكەتىن باقىلاۋعا نەمەسە ولاردى دۇرىس جولعا باعىتتاۋعا ىقپال ەتەتىن دەڭگەيگە كوتەرىلە الماعان. مەملەكەتتىڭ رەسۋرستارىن قوعامدى مەشەۋلەندىرۋگە جۇمسايتىن ۇكىمەتتەرگە باعىنا بەرەدى، ولاردىڭ قيتۇرقى ساياساتىن قابىلدايدى، ايتقانىن ىستەي بەرەدى. بۇقارانىڭ بيلىكتى يەمدەنىپ العان كەرتارتپانى كەتىرۋگە شاماسى كەلمەيدى. وسىلاي، مەشەۋ قوعامداردىڭ بارىندە ناتيجەلى وزگەرىستەرگە «جوعارىداعىلار» زاۋىقسىز، «تومەندەگىلەر» قاۋقارسىز احۋال ورناعان.
ەجەلگى گرەك اڭىزىنىڭ كەيىپكەرلەرى بەينەسىندە سيپاتتاعاندا، ارتتا قالعان قوعام ادامىنىڭ ەكى بۇيىرىنەن قىسىپ وتىرعان ەكى «جالماۋىز» بار. ولار – قوعامنىڭ دامۋ تەتىگىن قولىنا ۇستاعان ەكى رۋحاني قوزعاۋشى كۇشتەر سۋبەكتىلەرى. ءبىرىنشىسى – شىعىس سيللاسى – بۇل ەلدەردىڭ ادامگەرشىلىك سانا دەڭگەيى تومەن بيلەۋشىلەرى. ولار قوعامدى العا باستىرۋدى، جاڭارتۋدى، ىلگەرىلەتۋدى قالامايدى، الەۋمەتتiك ماسەلەلەردi ءادiل شەشپەيدi، كەرىسىنشە، جەمقورلىقتى ورشىتەدى، مەملەكەتتiڭ رەسۋرستارىن جەكە باسىنىڭ قامىنا جۇمسايدى، بۇقارانىڭ بۇيىعىلىعىن پايدالانىپ، ونى ەزە بەرگiسi كەلەدi، ساۋاتسىزدىقتا ۇستايدى، ءوزiنە تيiمدi زاڭدار قابىلداپ، بيلiكتە ماڭگi قالا بەرۋدiڭ جاعدايىن قاراستىرادى. ەكىنشىسى – شىعىس حاريبداسى – شىعىس ادامىنىڭ ءوزىنىڭ رۋحاني مەشەۋلiگi، ساياسي-قۇقىقتىق مادەنيەتiنiڭ تومەندiگi، مەنتالدىق اپپاراتىنىڭ جەتiلمەگەندiگi، قۇندىلىقتارىنىڭ الدامشىلىعى، جالپى ساۋاتىنىڭ ازدىعى، دۇنيەتانىمىنىڭ تارلىعى، ەركiندiگiن ءتۇسiنبەۋi، مىندەتتەرىن بiلمەۋi، بيلiككە زاڭدى تالاپتار قويا الماۋى، الەۋمەتتىك بۇيىعىلىعى، قۇلشىلىعى، ماڭگۇرتتىگى.
* * *
وسى ارادان جۇمىرتقا مەن تاۋىقتىڭ قايسىسى بiرiنشi دۇنيەگە كەلiپ ەدi دەگەنگە ۇقساس سۇراق العا تارتىلادى: دامىعان قوعامداردا ول باستا بيلەۋشi iزگiلiكتi بولىپ حالىقتى بەلسەندiلiككە باستادى ما، الدە حالىق سەس كورسەتۋiمەن بيلەۋشiنi ءتۇزۋ جولعا سالىپ وتىردى ما؟
وركەنيەتتى قوعامداردىڭ تاريحى دامۋدىڭ تۇپكiلiكتi باستاۋى بيلەۋشىنىڭ قولىندا ەكەندىگىن كورسەتتi. بيلىكتەگىلەردىڭ ۋىسىنا زاڭ، قارجى، كۇش، مەديا رەسۋرستارىنىڭ ءبارى جيناقتالعان. ەگەر زاۋىقتى بولسا، اتالعان رەسۋرستاردى ارەكەتكە قوسا وتىرىپ، ولاردىڭ كەز كەلگەن ارتتا قالعان قوعامدى قارىشتاتىپ العا باستىرۋعا مۇمكىندىكتەرى تولىق.
ەندەشە، كەلەسى ماسەلە مىناعان تىرەلەدى: مەشەۋ ەلدەردى باسقارىپ وتىرعان ساياسي كۇشتەردىڭ قوعامدى دامىتۋعا زاۋىقسىزدىعىنىڭ اقيقاتتى سەبەپتەرى نەدە؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ولاردىڭ بiلiمدiك، مادەني جانە ينتەللەكتۋالدىق ساپالىقتارىنان ىزدەۋ تۇپكىلىكتى ناتيجەگە جەتكىزبەيدى. ەل قانشالىقتى كەدەي بولسا دا، اقپاراتتى قوعام جاعدايىندا بيلەۋشىنىڭ ءوز ەلىندە قازiرگi زاماندىق عىلىمنىڭ، تەحنيكانىڭ، تەحنولوگيانىڭ جەتiستiكتەرiن پايدالانىپ، باتىستىڭ جەتiلگەن زاڭدارىن يكەمدەپ قۇرىپ، قۇقىقتىق نەگiز جاساپ قولدانۋ مۇمكiندiگi بار. قاجەتiنە قاراي، ينۆەستيسيا تارتۋعا، كاسiپقوي ماماندار مەن عالىمداردى اينالاسىنا توپتاستىرىپ، جەتپەسە شەتتەن شاقىرتىپ، ءىستى دوڭگەلەتىپ اكەتۋگە ەشكىم كەدەرگى جاساي المايدى. باتىستىڭ وزىق ۋنيۆەرسيتەتتەرiنەن بiلiم الىپ، شىعىس ۇكiمەتتەرiندە جۇمىس iستەپ جۇرگەندەر دە از ەمەس.
* * *
مەشەۋلىكتىڭ قولدان جاسالۋ قۇبىلىسىنىڭ سىرلارىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىر قاتار الەۋمەتتىك-مەنتالدىق تالداۋلار جاساۋ كەرەك. دامىعان جانە مەشەۋ قوعامداردىڭ بيلەۋشiلەرiنiڭ جان الەمiن سالىستىرۋعا مۇمكىندىك اپەرەتىن كريتەرييلەر تابىلسا، ماسەلەنىڭ مانىنە مەيلىنشە جاقىنىراقتان ۇڭىلۋگە بولادى.
ارينە، ىزدەگەن – تابادى دەگەندەي، قانداي ادامنىڭ بولسا دا، جان دۇنيەسىنە تەرەڭ ۇڭىلۋگە مۇمكىندىك اپەرەتىن «رەنتگەن ءتۇسىرىلىمىن» دە، ونىڭ ادامگەرشىلىك-مورالدىق ساپالىقتارىن كورسەتە الاتىن «لاكمۋس قاعازىن» دا تابۋعا بولادى. بۇل جەردە ولشەم بىرلىگى رەتىندە سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ ەتەك الۋىنىڭ قوعامنىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن زەرتتەي وتىرىپ، ماسەلەنىڭ تەرەڭدە جاتقان قاتپارلارىنا ءۇڭiلiپ كورۋگە ابدەن بولادى.
بىردەن ەسكەرە كەتۋ كەرەك، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ بiر ەلدە جوقتىعىن نەمەسە ازدىعىن، ەكىنشى ءبىر ەلدە بارلىعىن نەمەسە كوپتىگىن جانە بۇل قۇبىلىستىڭ سەبەبىن ءبىلۋ ءۇشىن ول ەلدەردە جۇرگىزىلىپ جاتقان كۇرەستىڭ سيپاتىن، قابىلدانعان زاڭداردى، ىسكە اسىرىلىپ جاتقان شارالاردى تەكسەرگەننەن ماعىنا شىقپايدى. ماعىناعا باستاپ اپاراتىن نارسە – ءبارى ادامداردىڭ وزدەرىنىڭ قولىندا دەگەن تۇجىرىمنان باستاۋ الادى. دەمەك، ءسوزدى ول ەلدەردى كىمنىڭ باسقارىپ وتىرعانىنان باستاۋ كەرەك. بۇل جەردە بيلەۋشىنىڭ بىلىمدىلىگى، اتاعى نەمەسە بەدەلى ەشتەڭە ايتا المايدى. ماسەلە ونىڭ ءوز ەلىنە، ونىڭ كەلەشەگىنە قاتىستى ۇستاناتىن تۇرعىسىنا تىرەلەدى. ال بيلەۋشىنىڭ قوعامعا قاتىستى تۇرعىسى ونىڭ ادامگەرشىلىك سانا دەڭگەيىمەن، تاربيەلىلىگىمەن، باعدار تۇتاتىن قۇندىلىقتارىمەن، جيناقتاي ايتقاندا، مەنتاليتەتىمەن ايقىندالادى. جالپى، ادامنىڭ رۋحاني الەمىن زەرتتەۋدىڭ ءوز قيىندىقتارى بار. دەگەنمەن، بۇل باعىتتاعى زەرتتەۋلەر دە كوڭىل اۋدارارلىق ناتيجەلەرگە باستاپ اپارۋى ابدەن مۇمكىن.
* * *
ادەبيەتتەر:
- ماكياۆەللي ن. گوسۋدار. راسسۋجدەنيە و پەرۆوي دەكادە تيتا ليۆيا.- روستوۆ ن/د.، «فەنيكس»، 1998.
- فۋكۋياما ف. سيلنوە گوسۋدارستۆو: ۋپراۆلەنيە ي ميروۆوي پوريادوك ۆ XX ۆەكە. - م.: 2006.
- تەچەر مارگارەت. يسكۋسستۆو ۋپراۆلەنيا گوسۋدارستۆوم. – م.: الپينا پاۆليشەر، 2003.
