سوڭعى كەزدەرى كۇن تارتىبىندەگى نەگىزگى ماسەلەنىڭ ءبىرى – ەلىمىزدە بەيبىت اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋ. بولاشاقتا كەزدەسەتىن ەنەرگەتيكا تاپشىلىعىن جويۋدىڭ بىردەن-بىر جولى سانالاتىن بۇل جوبا تۋرالى ەل ىشىندە ءتۇرلى پىكىر ايتىلۋدا. قالاي دەسەك تە، الداعى 6-قازان كۇنى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم ءوتىپ، بۇل تاقىرىپتىڭ نۇكتەسىن ءوزىمىز – حالىق قوياتىن بولادى. ال الگى ءدۇدامال ساۋالداردى ءبىز بەلگىلى ساراپشى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك ءبولىمىنىڭ باسشىسى داۋرەن ابەنگە قويىپ كوردىك.
- اەس قۇرىلىسىنا قاتىستى قازىرگى قوعامنىڭ پىكىرى ەكىگە ايىرىلىپ تۇر. الايدا، الەمنىڭ دامىعان ەلدەرى مۇنداي ەنەرگەتيكا كوزىنىڭ يگىلىگىن كورىپ وتىرعانىن بىلەمىز. مۇنايدىڭ ۇستىندە وتىرعان، بالامالى ەنەرگيا كوزى تاقىرىبىندا ەكسپو كورمەسىن وتكىزىپ، وسى باعىتتا تالاي شارۋانى اتقارىپ ۇلگەرگەن قازاقستانعا تاپ بۇگىن مۇنداي اۋقىمدى جوبا قاجەت پە؟ ءسىزدىڭ پايىمىڭىز قانداي؟
- اەس-تىڭ سالىنۋى قازاقستان ەنەرگيانىڭ بالامالى جانە جاڭعىرتىلاتىن تۇرلەرىن دامىتپايدى دەگەن ءسوز ەمەس. ءبىزدىڭ ەلىمىز 2050 جىلعا قاراي بارلىق ەنەرگيا تۇتىنۋدىڭ كەم دەگەندە تەڭ جارتىسىن بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنە اۋىستىرۋدى جوسپارلاپ وتىر، ال حالىقارالىق دەڭگەيدە 2060 جىلعا دەيىن كومىرتەكتى بەيتاراپتىققا قول جەتكىزەمىز دەپ مىندەتتەمە الدىق. ەكى ماقسات تا وڭاي شارۋا ەمەس، كوپ جۇمىستى تالاپ ەتەتىن وتە كۇردەلى ماسەلەلەر.
سونىمەن قاتار، مەملەكەت كومىر جانە باسقا دا قازبا وتىنمەن جۇمىس ىستەيتىن ەنەرگەتيكالىق نىسانداردى كومىرتەگى شىعارىندىلارىنىڭ دەڭگەيىن تومەندەتەتىن زاماناۋي تەحنولوگيالارعا كوشىرەدى نەمەسە ەكولوگيالىق تالاپتارعا ساي جاڭا نىساندار سالادى.
اتاپ وتەتىن تاعى ءبىر ءجايت، قازاقستان جالپى ىشكى ءونىم بىرلىگىنە كەلەتىن پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارى بويىنشا الەمدە العاشقى ورىنداردا تۇر. اتوم ەنەرگياسى الەم بويىنشا تازا جاسىل ەنەرگيا كوزى رەتىندە تانىلىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، اەس قۇرىلىسى جوعارىدا ايتىلعان ماقساتتارعا جەتۋگە كومەكتەسەتىنى ءسوزسىز.
ودان باسقا، ەنەرگيا كوزدەرىن ءارتاراپتاندىرۋ قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى، ەلىمىزدىڭ الەمدەگى باسەكەگە قابىلەتتى پوزيسياسىن ارتتىرادى، عىلىمي-تەحنيكالىق الەۋەتىن نىعايتادى، ونەركاسىپتىڭ جوعارى تەحنولوگيالىق سالالارىن دامىتۋ ءۇشىن نەگىز جاسايدى، سونداي-اق ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
- پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ اەس قۇرىلىسىنا قاتىستى حالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋدى 6 قازانعا بەكىتكەنىن بىلەمىز. تاياۋدا ەلىمىزدەگى زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ ءبىرى قازاقستاندىقتاردىڭ 60 پايىزى رەفەرەندۋمدا داۋىس بەرۋگە ءازىر دەگەن اقپارات تاراتتى. وسى ناۋقاننان قانداي ناتيجە كۇتەسىز؟
- «اتوم ەنەرگياسىن پايدالانۋ تۋرالى» زاڭعا سايكەس، يادرولىق قوندىرعىلاردى سالۋ جانە سالۋ اۋدانى تۋرالى شەشىمدى اۋماعىندا قوندىرعى قۇرىلىسى جوسپارلانعان جەرگىلىكتى وكىلدى ورگانداردىڭ كەلىسىمىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى قابىلدايدى. الايدا، اەس سالۋ جوباسى قوعامدا قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىرعانىن ەسكەرە وتىرىپ، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ بۇل ماسەلەنى جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋمعا شىعارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ءسويتىپ ول 2019 جىلى بەرگەن ۋادەسىندە تۇردى. سول كەزدە مەملەكەت باسشىسى اەس قۇرىلىسى كۇن تارتىبىنە ەنگەن جاعدايدا مىندەتتى تۇردە حالىقپەن اقىلداساتىنىن، ءتىپتى قاجەت بولسا بۇل «وتە جاۋاپتى، وزەكتى ماسەلە» بويىنشا رەفەرەندۋم وتكىزەتىنىن ايتقان بولاتىن.
ازىرشە رەفەرەندۋم قانداي ناتيجەمەن اياقتالاتىنى تۋرالى پايىمداۋ ەرتە دەپ ەسەپتەيمىن. بيلىك ءۇشىن حالىقتىڭ وعان دەگەن سەنىم دەڭگەيىن كورسەتەتىن ەڭ ماڭىزدى ماسەلە – سايلاۋشىلاردىڭ قاتىسۋ پايىزى. رەفەرەندۋمعا قاتىسۋ قۇقىعى بار ازاماتتاردىڭ (12،2 ميلليون ادام) جارتىسىنان كوبىسi داۋىس بەرۋگە قاتىسسا، رەفەرەندۋم وتكiزiلگەن دەپ سانالادى.
ەگەر قويىلعان سۇراققا قاتىسقان ازاماتتاردىڭ جارتىسىنان استامى «ءيا» دەپ جاۋاپ بەرسە، قازاقستاندا اەس سالۋعا جول اشىلادى.
قالاي بولعاندا دا، رەفەرەندۋمنىڭ وتكىزىلۋى قازاقستان باسشىلىعىنىڭ ماڭىزدى شەشىمدەردى قوعام پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ، دەموكراتيالىق ۇدەرىس ارقىلى قابىلداۋعا ۇمتىلۋىنىڭ بەلگىسى.
– قازاقستان اەس سالۋ ءىسىن حالىقتىڭ تالقىسىنا ۇسىنىپ، رەفرەندۋم وتكىزۋگە شەشىم قابىلداعان جالعىز ەل بولىپ تۇر. بۇدان ەلىمىزدە ازاماتتىق قوعامنىڭ ءورىسى كەڭەيىپ، دامىپ كەلە جاتقانىن بايقايمىز با؟
– ەلىمىزدە اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ ماسەلەسىندە رەفەرەندۋم وتكىزۋ – ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق بولاشاعى مەن ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى اسا ماڭىزدى شەشىم قابىلداۋدىڭ اشىق جانە دەموكراتيالىق ءتاسىلى. ھز باسىم مۇنداي رەفەرەندۋم وتكىزۋدە بيلىك ورىندارى ماڭىزدى بىرىنەشە اسپەكتىلەردى باستى نازارعا الدى دەپ ەسەپتەيمىن. وزىڭىزدە بىلەسىز، رەفەرەندۋم – حالىقتىڭ تىكەلەي داۋىس بەرۋ ارقىلى ماڭىزدى مەملەكەتتىك شەشىمدەرگە ىقپال ەتۋ قۇرالى. اەس قۇرىلىسى سەكىلدى ستراتەگيالىق جوبالار ۇزاق مەرزىمدى ماڭىزدى جوبا. سوندىقتان بۇل باعىتتا حالىقتىڭ پىكىرى مەن كەلىسىمى ماڭىزدى. بۇل ۇدەرىس ازاماتتارعا مەملەكەت ساياساتىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
اەس سالۋ ماسەلەسى بويىنشا قوعامدا ءارتۇرلى پىكىر بار ەكەنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز. بىرەۋلەر ونى ەكونوميكالىق جانە ەنەرگەتيكالىق تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى دەپ ساناسا، باسقالارى ەكولوگيالىق جانە رادياسيالىق قاۋىپتەرگە الاڭدايدى. رەفەرەندۋم وتكىزۋ ارقىلى ۇكىمەت بۇل پىكىرلەردى ەسكەرىپ، كونسەنسۋسقا قول جەتكىزۋدى ءوز باسىم ماڭىزدى ماسەلە دەپ ەسەپتەيمىن. اەس سالۋ ول كەزەكتى ءبىر زاۋىت سالۋ ەمەس. بۇل ەكولوگيا مەن ادام دەنساۋلىعىنا ىقتيمال اسەر ەتەتىنىن نىسان ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. بۇل رەتتە كەيبىر ازاماتتاردىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۇسىنۋگە بولادى. فۋكۋسيما جانە چەرنوبىل اپاتتارى سياقتى تاريحي وقيعالار بۇل تاقىرىپقا ەرەكشە نازار اۋدارتتى. رەفەرەندۋم ارقىلى حالىق ەكولوگيالىق قاۋىپتەرگە قاتىستى ءوز كوزقاراسىن بىلدىرە الادى.
وسى رەتتە ەلىمىزدە اەس سالۋ ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ مەن جاسىل ەنەرگەتيكانى دامىتۋ ستراتەگياسىنىڭ ماڭىزدى بولىگى دەسەك تە بولادى. يادرولىق ەنەرگيانىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى جوعارى، الايدا ونىڭ سالدارىن ۇزاق مەرزىمدە باعالاۋ قاجەت. حالىقتىڭ بۇل باعىتتى قولداۋى نەمەسە قارسى بولۋى ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق ساياساتىن ايقىندايتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
رەفەرەندۋم وتكىزۋ قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق پرينسيپتەرگە ادالدىعىن جانە حالىقتىڭ پىكىرىن ەسكەرۋگە ۇمتىلاتىنىن كورسەتەدى. بۇل حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىندا ەلدىڭ ساياسي بەدەلىن نىعايتۋعا ىقپال ەتەتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان اەس سالۋ بويىنشا رەفەرەندۋم وتكىزۋ – ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق ستراتەگياسىن انىقتاۋدا ماڭىزدى قادام. بۇل شەشىم تەك ۇكىمەتتىڭ ەمەس، بۇكىل حالىقتىڭ قاتىسۋىمەن قابىلدانۋىن ءوز باسىم قولدايمىن. ويتكەنى ونىڭ اسەرى تەك قازىرگى ۇرپاققا ەمەس، بولاشاق ۇرپاقتارعا دا تيەدى. رەفەرەندۋم حالىقتىڭ دەموكراتيالىق قۇقىعىن ىسكە اسىرۋدىڭ جانە ەلدەگى ماڭىزدى ماسەلەلەر بويىنشا اشىقتىقتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالى ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.
– داۋرەن مىرزا اەس-تىڭ قاۋىپسىزدىگى جايىندا نە ويلايسىز؟
– ءقازىر اەس الەمدەگى ەنەرگيانىڭ ەكولوگيالىق تازا ءارى ءتيىمدى تۇرلەرىنىڭ ءبىرى سانالادى. ءبىراق ونىڭ قۇرىلىسى مەن پايدالانۋ قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى ماسەلەلەر ءارقاشان ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيمىن. قاۋىپسىزدىك تەك تەحنولوگيالىق اسپەكتىلەرگە عانا ەمەس، سونداي-اق ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە دە قاتىستى بولۋى كەرەك. وسى ماسەلەگە قاتىستى ءبىراز ىزدەنگەنىمدە اەس-تىڭ ءقاۋىپسىز جۇيەلەرى بەلسەندى جانە ءپاسسيۆتى دەپ ەكىگە بولىنەدى ەكەن. بەلسەندى جۇيەلەر (مىسالى، سالقىنداتۋ جۇيەسى) سىرتقى ەنەرگيا كوزدەرىنە تاۋەلدى بولسا، ءپاسسيۆتى جۇيەلەر ەلەكتر قۋاتىنسىز دا جۇمىس ىستەي بەرەتىن بولىكتەرىن جاتىقادى ەكەن. قازىرگى رەاكتورلار بىرنەشە قاباتتان تۇراتىن قاپتامامەن جابدىقتالعان. بۇل جۇيە رادياسيانىڭ سىرتقا تارالۋىنا جول بەرمەيدى. سوندىقتان اينالاعا رادياسيا تارالىپ كەتەدى دەپ قاۋىپتەنۋگە نەگىز جوق. سونىمەن قاتار قازىرگى رەاكتورلار جۇمىسىن جىلدام توقتاتاتىن اۆتوماتتاندىرىلعان جۇيەلەرمەن جابىدىقتالاتىنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.
اەس قۇرىلىسى ءۇشىن الاڭ تاڭداۋ كەزىندە جەر سىلكىنىسى ءقاۋپى جوعارى ايماقتاردان اۋلاق بولۋ قاجەت. زاماناۋي ستانسيالار سەيسميكالىق تۇراقتىلىق ستاندارتتارىنا سايكەس جوبالانادى، ياعني جەر سىلكىنىسى بولعان جاعدايدا دا زاقىمدانباي جۇمىس ىستەۋى ءتيىس.
- اەس توڭىرەگىندەگى تاعى ءبىر ساۋال – «قۇرىلىستى قاي مەملەكەتتىڭ ماماندارى جۇرگىزەدى؟» دەگەنگە سايادى. وسى ورايدا، وڭتۇستىك كورەيا، رەسەي، جاپونيا سياقتى ەلدەردىڭ اتالعانى ايان. بۇل ورايدا، تۇركيادا جۇرگىزىلىپ جاتقان ستانسا قۇرىلىسىن كورشىلەرىمىزدىڭ سالىپ جاتقانى ايتىلادى. ونى ءبىزدىڭ ءبىراز جۋرناليستەرىمىز، عالىمدارىمىز كوزدەرىمەن كورىپ كەلدى، قاتەلەسپەسەم.
ساراپشى رەتىندە قازاقستانداعى ماڭىزدى جوبانى قاي مەملەكەتتىڭ ماماندارى قولعا العانىن قالايسىز؟
- بۇگىندە اەس-تى قاي ەلدىڭ كومپانياسى سالادى دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ تىم ەرتە. الداعى رەفەرەندۋمدا ەل ازاماتتارىنىڭ باسىم بولىگى اەس قۇرىلىسىن قولداپ داۋىس بەرسە، ۋاكىلەتتى ورگان ەلىمىز ءۇشىن بارىنشا وڭتايلى جانە ءتيىمدى شەشىم قابىلدايتىنى انىق.
مەردىگەردى تاڭداعاندا سان-الۋان اسپەكتىلەر ەسكەرىلەتىن بولادى، سونىڭ ىشىندە تەحنيكالىق سيپاتتامالار، قاۋىپسىزدىك دەڭگەيى، قارجىلاندىرۋ شارتتارى، ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى، قورشاعان ورتاعا اسەرى جانە تاعى باسقالار. ەڭ باستىسى – بۇل شەشىم ۇلتتىق مۇددەلەردىڭ باسىمدىعى مەن پراگماتيزم قاعيداسىنا نەگىزدەلۋى ءتيىس.
- اتوم ەلەكتر ستانساسىنىڭ پايداسى جونىندە ءتۇرلى پىكىر ايتىلىپ جاتىر. قايسىسىن قۇپتايسىز، الىپ-قوسارىڭىز بار ما؟
- حالقىمىز قازاقستاندى بولاشاققا ۇمتىلعان ەل رەتىندە قاراستىرسا، نەگىزسىز ۇرەي مەن فوبياعا بەرىلمەۋ كەرەك. قازىرگى تاڭدا ەلەكتر قۋاتىنىڭ تاپشىلىعى ءبىزدى ەنەرگيانى شەتەلدەن قىمبات باعاعا ساتىپ الۋعا ماجبۇرلەپ، كورشىلەس ەلدەرگە تاۋەلدى ەتىپ كەلەدى، ال بەيبىت اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ الەۋەتىن پايدالانۋ قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوسادى.
ەلىمىزدە ادام سانى ءوسىپ، جاڭا ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىق نىساندارى پايدا بولۋدا، كولىك-كوممۋنيكاسيا ينفراقۇرىلىمى كەڭەيىپ جاتىر. ەكونوميكامىز ەلەكتر قۋاتىمەن تۇراقتى جانە جەتكىلىكتى تۇردە قامتاماسىز ەتىلمەسە، داعدارىسقا ۇشىراۋىمىز ابدەن مۇمكىن.
ال اەس-تى باسقا قۋات كوزدەرىمەن ساۋاتتى تۇردە ۇيلەستىرۋ ەنەرگيا تاپشىلىعى ماسەلەسىن شەشۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار اەس جوباسىن ىسكە اسىرۋ ارقىلى قوسىلعان قۇنى جوعارى يادرولىق ونىمدەردى وندىرۋگە جانە يادرولىق مەديسينا سياقتى سالالارداعى زەرتتەۋلەر مەن يننوۆاسيالاردى دامىتۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
