[caption id="attachment_25602" align="alignright" width="316"]
دارحان ءقىدىرالى[/caption]
الاش اڭسارىن اسقاقتاتقان ءباھادۇر بابالارىمىز تەكتى تۇلعالاردىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ، ىرگەلى مەملەكەتتەر قۇرعان. تاڭىرىدەن جارالىپ، كوكتەن قۇت العان، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن تىرەگەن قۇدىرەتتى قاعاندار الەمدى اۋزىنا قاراتقان. ۇلىسقا باعىت-باعدار بەرگەن، حالىققا قۇتتى قونىس ىزدەگەن. ولار ءار كەزەڭدە «وتۇكەن»، «جەرۇيىق»، «ەرگەنەقون»، «قىزىل الما»، «جيدەلى بايسىن» دەگەن سياقتى ءتۇرلى اتاۋلارمەن اتالسا دا، تۇپكى قازىعى بەنگۋ يل – ماڭگى ەل مۇراتىمەن ۇشتاسىپ جاتقان.
بۇنى دالەلدەيتىن حاتقا تۇسكەن شەجىرە-دەرەكتىڭ ءبىرى – ەرگەنەقون جايلى بايان. بايىرعى زاماننان جەتكەن ءاڭىز-اپساناعا جۇگىنسەك، وعىز حاننىڭ ناسىلىنەن ەل حاننىڭ ەلى شاپقىنشىلىققا ءتۇسىپ، جۇرتى جاپپاي قىرىلىپ، ودان تەك قيان مەن نۇكۇز عانا امان قۇتىلعان ەكەن. جابايى قويلاردىڭ ارتىنان ءجۇرىپ وتىرعان ولار جاۋلارى تابا المايتىن بيىك اسۋلاردان ءوتىپ، جان-جاعى قامال سياقتى زاڭعار تاۋلارمەن قورشالعان سۋلى، نۋلى عاجاپ القاپ تاۋىپ، سوندا تۇراقتايدى. «ەرگەنەقون» دەپ اتاعان سول قونىستا 400 جىل عۇمىر كەشىپ، وسىپ-ونەدى، كوبەيەدى، مىڭعىرعان مالدارى بولادى. اتالارىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن وتكەل جولدارى دا ۇمىتىلادى. سوندا كوسەم بورتە-شەنە: «ۋا، قاسيەتتى كوك ءبورىنىڭ ەرجۇرەك وعلاندارى، سوزىمە قۇلاق سالىڭدار، ءبىزدىڭ اتا-بالارىمىز ەجەلدەن وسى ەرگەنەقون جەرىن مەكەن ەتىپ كەلەدى، بۇل جەر بىزگە قۇت بولدى، الايدا، ءوزىمىزدىڭ اتا-بابامىز جاتقان اتا جۇرتتى ۇمىتپايىق، بارىپ تابعاشتاردان جەرىمىزدى قايتارىپ الايىق» دەپ حالىققا ۇندەۋ تاستايدى. تەمىرشى ناۋرىز ايىندا تاۋدىڭ تەمىرمەن قۇرسالعان بولىگىن ەرىتىپ، ءبورىنىڭ جول كورسەتۋىمەن تاۋدان تۇسەدى. ءسويتىپ ولار جاۋىن جەڭىپ، وتانىن ازات ەتەدى. وسىلايشا ەرگەنەقوننان شىققان كۇنىن جىل سايىن ناۋرىزدا تويلاي باستايدى. اڭىز وسىلاي دەيدى.
عۇنداردىڭ تالقاندالىپ، كوكتۇرىكتەردىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىمەن جانە اشينا اۋلەتىمەن بايلانىستىرىلاتىن بۇل اڭىز تۇرىك عالىمى زيا گوكالپتىڭ 1913 جىلى جازعان «بورتە شينو – قۇرتتىڭ اتى، ەرگەنەقون – جۇرتتىڭ اتى» دەگەن ايگىلى جىرىنان كەيىن قايتا جاڭعىردى. تۇركيادا پروفەسسورلار فۋاد كوپر ۇلى، زاكي ءۋاليدي توعان، باحاددين وگەل، دۇرسىن يىلدىرىم سىندى عالىمدار بۇل تۋرالى ارنايى زەرتتەۋلەر جاريالادى.
ارينە، ول زەرتتەۋلەر نەگىزىنەن راشيد-اد- دين مەن ءابىلعازى ءباھادۇر حاننىڭ جازبالارىنا سۇيەنگەن ەدى. راشيد-اد- دين حامادانيدىڭ «جامي-ات-تاۋاريح» جانە ءابىلعازى ءباھادۇر حاننىڭ «شەجىرە-ي تۇرك» جانە وسىعان ۇقساس ءحىىى-XVII عاسىرلار اراسىندا جازىلعان ءتۇرلى شىعارمالاردا اڭىز «ەرگەنەقون داستانى» دەپ اتالا باستاعان بولاتىن. يلحان سارايىندا جازىلعاندىقتان موڭعول ۇلىسىنىڭ قۇرىلۋ كەزەڭىندەگى رەسمي تاريحى ىسپەتتى قابىلداۋعا بولاتىن راشيد-اد- ءديننىڭ ىرگەلى ەڭبەگىندە شىڭعىس حاننىڭ 22ء-شى باباسى بورتە-شەنەنىڭ ەرگەنەقوننان شىعاتىنى ايتىلعان. وسى وقيعا تۋرالى XV-XVI عاسىرلاردا جازىلعان «شاجاراتۋل-اتراك»، «تاۋاريح-ي گۋزيدە-ي نۋسراتناما»، «ابدۋللاناما» سياقتى كىتاپتاردا باياندالدى. سوندىقتان كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر ونى تۇرىك-موڭعول حالقىنىڭ ورتاق شىعارماسى رەتىندە باعالايدى. بۇل ورايدا تۇركى اڭىزىنداعى ءبورى مەن بورتە-شينو اراسىنداعى ۇقساستىققا نازار اۋدارعىمىز كەلەدى. سونىمەن قاتار اشينا اۋلەتى مەن كوكتۇرىكتەرگە ۇران بولعان ءبورى مەن تاۋتەكە تاڭباسى بورجيگين (بورىتەگىن) اۋلەتىنىڭ بورتە-چينو مەن مارالدان تاراعانى جايىنداعى اڭىزعا سايكەستىگى دە كەزدەيسوقتىق ەمەس دەپ ويلايمىز. بۇل جەردە كوڭىل اۋداراتىن ءبىر جايت، ەرگەنەقوندى پانالاعاندار – ەل حاننىڭ ۇرپاقتارى. ال ەل حان – وعىز حاننان تارايدى. وعىز حاننىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ قادىم تاريحىنداعى جارتىلاي اڭىزعا اينالعان ارعى اتاسى ەكەنى بەلگىلى.
جالپى، ارعى اتالارى اسقار التايدان تاراپ، ەستە جوق ەرتە زامانداردان بەرى كورشىلەس جاساپ، قاناتتاس قاتار عۇمىر كەشىپ كەلە جاتقان تايپالاردىڭ تاريحى دا قاتار ءوربيتىنى انىق. بۇعان تەك جاقىن جاعراپيالىق جاعداي مەن ءبىرتۇتاس كەڭىستىك، ۇقساس ۇعىمدار مەن تۇرمىس-تىرشىلىك قانا ەمەس، سونىمەن قاتار تايپالاردىڭ شىعۋ تەكتەرىنە بايلانىستى ءتۇرلى ءاڭىز-اپسانالار مەن شەجىرە-دەرەكتەر، تابىناتىن تابۋلار مەن كيەلەر، ورتاق قۇندىلىقتار سياقتى كوپتەگەن بىرىكتىرەتىن فاكتورلار اسەر ەتسە كەرەك.
ەرگەنەقون» داستانىنداعى موتيۆتەر راشيد-اد- ديننەن بۇرىن كوكتۇرىكتەردە دە بولعان. ماسەلەن، VII-IX عاسىرداعى «چجوۋ-شۋ»، «بەي-شي»، «تان-شۋ» جىلنامالارى مەن ءىح عاسىرداعى تيبەت دەرەككوزدەرىندە كوكتۇرىك كەزەڭىنە بايلانىستى وسىعان ۇقساس اڭىز ايتىلادى. سونداي-اق كۇلتەگىن، بىلگە قاعان جانە تونىكوك جازبالارىندا «تاۋداعىلار قالاعا ءتۇستى ... الدىمەن 70 كىسى، جيىلىپ 700 كىسى بولىپتى» دەگەن جولدار دا اشينا اۋلەتىنىڭ تاۋدان كەلگەنىن مەڭزەيدى. ءبيرۋنيدىڭ شىعارمالارىندا دا تاۋداعى ۇڭگىردەن شىققان تۇرىك اسكەرىنىڭ مەملەكەت قۇرۋى جايىندا باياندالادى.
اڭىزعا ارقاۋ بولعان ەرگەنەقوننىڭ ورنى مەن ەتيمولوگياسى جونىندە از جازىلعان جوق. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر العاش كەزدەسەتىن دەرەككوزدەگى «تاۋدىڭ تىك بوكتەرى» دەگەن مانىنە سۇيەنە وتىرىپ، بۇل ءسوزدىڭ ءتۇپ-تامىرىن موڭعول تىلىنە تەليدى.
ەرگەنەقون ءسوزىنىڭ ۆاريانتتارى تەك موڭعول تىلىندە ەمەس، تۇركى تىلىندە دە بار ەكەنى بەلگىلى. مىسالى، قازاق جانە وزبەك تىلدەرىندە ەرگەنەك/ەرگاناك ءسوزى «قورانىڭ قاقپاسى، كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى» دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى.
بۇل ورايدا قويشىعارا سالعارا ۇلى «ۇلى قاعانات» كىتابىندا مىناداي تىڭ بولجام جاسايدى: «ءابىلعازى «ەرگەنەقوندى» – ەرگەنە – «تاۋدىڭ كەمەرى»، قون – «وتكىر» دەگەن ماعىنا بەرەدى دەپ تۇسىندىرەدى. اڭىزدىڭ دەرەگى بويىنشا «ەرگەنە-قون» – ءتورت جاعىن بىردەي تۇگەل تاۋ جارتاستارى قورشاعان جازىققا بەرىلگەن اتاۋ. مەنىڭشە، وسى «ەرگەنەك-كوڭ» دەگەن ءسوز. اتاۋدىڭ ايتىلۋىندا ەكى «ك» دىبىسى قوسىلۋى سالدارىنان «ەرگەنە-كوڭ» بولىپ كەتكەن سياقتى. ەرگەنەك – ەسىكتىڭ ءتورت بۇرىشتى جاقتاۋى. سوندا «ەرگەنەك-كوڭنىڭ» ۇعىمدىق ءمانى ءتورت جاعىن تۇگەل قورشاعان «ەرگەنەك-قونىس» دەگەندى بەرىپ-اق تۇرعان ءتارىزدى».
راسىندا، اڭىزدا جان-جاعىن تاۋ شاتقالدارى قورشاعان بۇل ولكەنiڭ سۋى ەرەكشە تۇنىق، ءشوبi شۇيگiن ەكەنى ايتىلادى. اتى “ەرگۇنە-كۇن”، “كۇن”-ىلدي دارا شاتقال، ەرگۇنە-تiك دەگەن ماعىنا بەرەدi، ياعني «تiك ۇيىق شاتقال» دەگەن ءسوز بولۋى دا ىقتيمال دەيتىندەر بار. بىزدىڭشە، ەرگەنەقون – “ەرگەنەك” جانە “قون” دەگەن قوس سوزدەن تۇرادى، ول دا “جان-جاعى تىك شاتقالدارمەن، بيىك تاۋلارمەن قامال-قورا سياقتى قورشالعان قونىس” دەگەن ماعىنا بەرەدى.
زەرتتەۋشىلەر اراسىندا جۇمباق جەر – قۇتتى قونىستىڭ قايدا بولۋى مۇمكىن ەكەنى تۋرالى دا از ايتىلعان جوق. بۇلاردىڭ اراسىندا ەرگەنەقوندى قازىرگى موڭعوليا جەرىنەن ىزدەگەن زەرتتەۋشىلەر كوپشىلىكتى قۇرايدى. مىسالى، ي.شميدت ونى كۋكۋ-نورداعى (قازىرگى قىتايدىڭ چىنگحاي ايماعى) گۇن-ەرگي اۋدانىمەن ءبىر سانايدى. گ.ميللەر مەن ن.بيچۋرين ەرگەنەكوندى التاي تاۋلارىندا ىزدەۋدى دۇرىس دەپ ەسەپتەگەن. ال و.م.كوۆاليەۆسكيي مەن پ.كافاروۆ ارگۋن وزەنىندە، فيشەر ارگۋن وزەنى القاپتارىنىڭ بىرىندە ەكەندىگىن العا تارتادى. د.بانزاروۆ ەرگەنەقوندى قىتايداعى ايگىلى قورعاننىڭ ماڭىنا ورنالاسقان ىشكى موڭعولستانداعى تاۋ جوتالارىندا دەيدى. موڭعوليالىق تاريحشى ح.پەرلەە ونى ۇلى حينگان تاۋلارىنداعى حايلار وزەنىنىڭ ارناسىندا ىزدەگەن. رەسەيلىك تۇركىتانۋشى عالىم ل.ر.كىزلاسوۆ ەرگەنەقوندى ارگۋن وزەنىنىڭ القابىندا ەكەندىگىن جازعان، تاعى ءبىر ورىس تاريحشى ە.ي.كىچانوۆ بولسا ۇلى حينگان تاۋلارى مەن ارگۋن وزەنىمەن بايلانىستىرادى. موڭعول عالىمى ل.بيلەگت راشيد-اد- ءديننىڭ ەڭبەگىندەگى ونون، كەرۋلەن، بۋرحان-حالدۋن، دالان-بالجۋد ت.س.س. توپونيمدەرمەن بىرگە ارگۋن اتاۋى كەزدەسەتىندىكتەن، ەرگەنەقوندى موڭعوليانىڭ سولتۇستىك شەكاراسىنا جاقىن ورنالاسقان ارگۋن جوتالارىنان ىزدەۋ قاجەتتىگىن ايتادى.
بۇل ورايدا ەرگەنەقون – ارگۋن دەگەن سوزدەر ءوزارا ۇقساس بولعانىمەن «ەرگەنەقون» داستانىن العاش قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن ءراشيد-اد-ديننىڭ ەڭبەگىندە اتالعان ءتوپونيمنىڭ باسقاشا جازىلۋى بۇل پىكىردى تىعىرىققا تىرەيدى. ەكىنشىدەن، ارگۋن تاۋىنىڭ موڭعولدار تاراپىنان كيەلى دەپ سانالۋى تۋرالى مالىمەت تە جوقتىڭ قاسى. كەرىسىنشە التاي تاۋلارىن تۇركىلەردىڭ دە، كوشپەلى وزگە دە رۋ-تايپالار تاراپىنان قاسيەتتى سانالاتىندىعى كوپتەگەن جازباشا دەرەكتەردە تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كەزدەسەدى. مىسالى، كوكتۇرىكتەردىڭ التاي تاۋلارىنداعى «بابالارىنىڭ ۇڭگىرلەرى» تۇرعان جەردە جىل سايىن ءدىني راسىمدەر وتكىزگەندىگى جازىلعان.
كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر قۇتتى قونىس رەتىندە اشينا رۋى پايدا بولعان التاي تاۋلارىنىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاعىنداعى ايماقتى كورسەتۋگە تىرىسقان. ال التاي تاۋلارىنىڭ بۇل بەتى نەگىزىنەن جوتالاردان تۇرادى، باسقا بەتكەيلەرىنە قاراعاندا ونىڭ كىشىرەك جانە توپىراعىنىڭ دا قۇنارلى ەمەستىگى بەلگىلى. التاي تاۋلارىنىڭ بۇل جاعىندا تابيعي جانە جاعراپيالىق قۇرىلىمىنا قاراي داستاندا سۋرەتتەلگەندەي تىك جارتاستارى بار القاپ كەزدەسپەيدى. سوندىقتان جۇڭگو جىلناماسىنداعى كوكتۇرىكتەردىڭ بابالارى جاسىرىنعان بيىك تاۋ دا، راشيد-اد- دين مەن ءابىلعازى ءباھادۇر حان ايتاتىن ەرگەنەقون دا التاي تاۋلارىنىڭ وڭتۇستىك-باتىس بوكتەرىمەن سايكەسپەيدى. نەگىزى اشينا رۋىنىڭ جاراتىلىس ءاپساناسى جازىلعان جۇڭگو جىلناماسىنىڭ بىرىندە بۇل تاۋدىڭ گاوچاننىڭ (تۋرفان) سولتۇستىگىندە ەكەندىگى ايتىلعانىمەن، وسى جىلناماداعى ەكىنشى اڭىز بۇل جەردى التاي تاۋلارىنىڭ باسقا تاراپىنان ىزدەۋ قاجەتتىگىن العا تارتادى. ول اڭىزداعى دۇشپان شابۋىلىنان امان قالعان كىسىنىڭ بالالارى مەملەكەت قۇرعان جەرلەر تۋرفاننان شالعاي جەرلەرمەن – اباكان، ەنيسەي، باتىس سايان تاۋلارىمەن سايكەسەدى. ءاپسانادا ءتورتىنشى ۇلدىڭ مەكەنى انىق اتالماسا دا، اڭىزداعى جولداردان بۇل جەردىڭ التاي تاۋلارىنىڭ سولتۇستىك جاعى ەكەنى اڭعارىلادى. اتالعان اڭىزدا اعايىندىلار تۇرعان جەرلەردىڭ وتە سۋىق ەكەندىگى، اعالارى وت جاعۋدى ۇيرەنگەندە، باسقالارىنىڭ ونى باسشى ەتىپ سايلاعانى ايتىلادى.
حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى 2014-2015 جىلدارى ارنايى جوبا اياسىندا ەرگەنەقوندى ىزدەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە التايدىڭ بەرەل ايماعىنان جوعارىدا 3 مىڭ مەتر بيىكتىگىندەگى قاراقابا جازىعىنان ءىى-Vءىى عاسىرلارداعى قونىس ايماعىن تاپتى. التاي تاۋلارىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى، شىعىس قازاقستاننىڭ كاتون-قاراعاي اۋدانىندا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ناتيجەدە اكادەميا تۇركيا، ازەربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان، تاتارستان، وزبەكستان جانە موڭعوليا ەلدەرىنىڭ بىلىكتى عالىمدارىن شاقىرىپ، ايماققا ارنايى عىلىمي ەكسپەديسيا ۇيىمداستىردى. ونىڭ ناتيجەسىندە تۇركى تاريحىن زەرتتەۋشى عالىمدار وسى ايماقتىڭ ەرگەنەقون بولۋى مۇمكىن دەگەن بايلامعا توقتادى. راسىندا بۇل جەر، بىرىنشىدەن، ەرگەنەقون جىرىندا سۋرەتتەلگەندەي ءتورت تاراپى تىك جارتاستارمەن قورشالعان، تۇمسا تابيعاتى عاجاپ، ورماندى، سۋلى جاسىل ايماق ەكەن. ەكىنشىدەن، تاۋلاردىڭ توبەسىندەگى ويماقتاي عانا بۇل جازىقتا مەتاللدىڭ مول قورى بار ەكەنى بەلگىلى. ۇشىنشىدەن، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى ناتيجەسىندە مۇندا عۇنداردىڭ سوڭى مەن كوكتۇرىكتەردىڭ باسى بولىپ سانالاتىن داۋىردە تۇرعىنداردىڭ ۇزاق ۋاقىت ءومىر سۇرگەنى انىقتالدى.
قالاي دەگەندە، ادامزات بالاسىنىڭ جەر بەتىنە تۇسكەن ساتتەن باستاپ جوعالتقان جۇماعىن ىزدەي باستاعانى انىق. سوندىقتان، «جەرۇيىق» ۇعىمى كوپتەگەن شەجىرە-اڭىزداردا، كونە كىتاپتاردا، باعزى ءداستۇرىن ساقتاعان ۇلتتار مەن ۇلىستاردا كەزدەسەدى. ال ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارى عانا ەمەس، جالپى جىلقىنىڭ جالىندا ەسەيگەن جاۋىنگەر كوشپەلى جۇرتتاردىڭ بارشاسى التايدى قاسيەت تۇتىپ، قادىرلەيتىنى تاعى اقيقات. سودان بولسا كەرەك، الاشتىڭ اقيىق اقىنى ماعجان اسقاق التايدى اساۋ تايداي تۇرىكتى تاپقان التىن اناعا، اتا ميراس – التىن تاققا تەڭەيدى. الىستا اۋىر ازاپ شەككەن باۋىرىن اق ءسۇتىن ەمىپ، پانا تاپقان التايعا قايتا ورالۋعا شاقىرادى.
بۇل تۇستا تاعى ءبىر ەسكەرەرلىك جايت، بۇگىندە بىرنەشە مەملەكەتتىڭ ەنشىسىندە جاتقان اسقار التايدىڭ ءتورت تاراپىن – قازاقستان، رەسەي، موڭعوليا جانە جۇڭگو اۋماعىن قازاقتاردىڭ مەكەندەيتىنى. بۇل دا، ماعجان اقىن ايتقانداي، كوپ تۇرىك ەنشى الىپ تارقاسقاندا، قاراشاڭىراقتىڭ قازاقتا قالعانىن ايعاقتاي تۇسەدى. ەندەشە، ەستە جوق ىقىلىم زاماننان بەرى التىن قازىق التايدى – ەرگەنەقوندى اينالا قونىستانىپ، قاسيەتتى جەرىن قاستەرلەپ وتىرعان قازاق جۇرتىنان ماڭگىلىك ەل مۇراتىنىڭ قايتا جاڭعىرۋى زاڭدىلىق سياقتى.
دەرەككوز: "ەگەمەن قازاقستان"
