سەبەبى، ىلكى داۋىرلەردەن ءحىح عاسىرعا دەيىن قازاق شەشەندىك سوزدەرىنىڭ بۇقارالىق سيپات الۋى، قۇقىقتىق-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋ بارىسىندا شەشەندىك ونەردىڭ دامۋى، شەشەندىك ءسوز مازمۇنىنىڭ ادىلدىك، ەلدىك، رۋحاني كەمەلدىلىك سەكىلدى بيىك مۇراتتارمەن استاسىپ جاتۋى – بيلەردىڭ قوعامدىق قىزمەتىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى جانە قازاق حالقى تاريحىنىڭ ءون بويىندا شەشەن سوزىمەن ۇنەمى قاتار اتالىپ، كەي تۇستارى ەكەۋى ءبىر ماعىنادا دا قولدانىلىپ كەلدى. بۇل دا مىڭداعان جىلدار بويى حالقىمىزبەن بىرگە جاساسىپ، سانقيلى ماعىنالىق، فورمالىق قاباتتاردى بويىنا جيعان، ايتسەدە تاۋەلسىزدىكتەن ايرىلعاننان كەيىن ءتۇرلى تاپتىق، يدەولوگيالىق سەبەپتەرگە بايلانىستى ءمان-مازمۇنى كومەسكىلەنىپ، ورىنسىز «قۋدالاۋعا» تۇسكەن اسا كيەلى سوزدەردىڭ ءبىرى.
[caption id="attachment_26997" align="aligncenter" width="460"]
ماماي احەت[/caption]
«حان – قاقپا، حالىق – قازىنا، باتىر – قورعان،
مولدا – سۇلىك اۋەلدەن ەلدى سورعان.
شەشەن – شەڭبەر بولعاندا، بي – تارازى،
ءان – ءسانىڭ، كۇيىڭ – كوركىڭ، اقىن – جورعاڭ...» (بەس عاسىر جىرلايدى. – الماتى: جازۋشى، 1989ج. 162 بەت) – دەپ جىرلايدى جاناق اقىن ءحىح عاسىرعا دەيىنگى قازاق قوعامىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جانە تۇرمىستىق قۇرىلىمىن سۋرەتتەيتىن شىعارماسىندا. پراكتيكالىق ءمانىنىڭ ماڭىزدىلىعى، قوعام ومىرىمەن، كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىكپەن تىكەلەي بايلانىستى بولۋى – شەشەندىك سوزدەردى بيلەردىڭ «ەل جاماۋداعى» باستى قۇرالى ەتتى.
حالقىمىزدىڭ تاريحىنان ەلەۋلى ورىن الاتىن، مەملەكەتتىگىمىزدىڭ باستى تىرەگى بولىپ كەلگەن بيلەر ينستيتۋتى دا بۇگىنگى كۇنى تىڭ كوزقاراس پەن جاڭاشا پايىمداۋعا ءزارۋ. ۇلتتىڭ ۇيىسۋىن، بيلىك پەن بۇقارا اراسىنداعى الەۋمەتتىك تەپە-تەڭدىكتى، ۇيلەسىمدى قامتاماسىز ەتۋدە ولشەۋسىز قىزمەت اتقارعان بۇل جۇيەنىڭ بەلدى وكىلدەرى – بيلەر تاريح عىلىمىنان وزىنە لايىقتى باعاسىن ءالى العان جوق. بيلەردىڭ نۇقسان كەلگەن بەدەلى مەن ابىرويىن اراشالاۋعا بۇگىنگى تاڭدا جازۋشىلار مەن زاڭگەر عالىمدار تاراپىنان جاسالعان ازدى-كوپتى ەڭبەكتەر بولماسا، جالپى گۋمانيتارلىق عىلىمدار ءالى دە ولاردىڭ پايدا بولۋ زاڭدىلىقتارىنا، قازاق مەملەكەتتىگىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىنە ءادىل باعاسىن بەرە الماي-اق كەلەدى. مۇنىڭ ءارتۇرلى سەبەپتەرى بولدى دەسەك تە، ەندىگى جەردە قازاق حالقىنىڭ جويىلىپ كەتپەي، ۇلت رەتىندە ساقتالىپ قالۋىنا ولشەۋسىز قىزمەت ەتكەن بيلەردىڭ تاريحي ءرولى، ولار قۇرعان قۇقىقتىق، ساياسي-الەۋمەتتىك، رۋحاني جۇيەلەردىڭ ەل تاريحىنداعى ورنى جاڭاشا پايىمدالۋعا ءتيىس.
قازاق ادەبيەتتانۋ، فولكلورتانۋ جانە لينگۆيستيكا عىلىمدارىنىڭ مەيىلىنشە دامىعان كەڭەس كەزەڭىندە «بي» سوزىنە ءبىرجاقتى تەرىس كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋى زاڭدى ەدى. ول تۇستا بۇل ءسوزدىڭ تاپتىق ءمانى، يدەولوگيالىق استارى باسقا تاريحي ماعىنالارىن كومەسكىلەپ، بيلەردىڭ قىزمەتىن ءادىل باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە» سوزدىگىندە «بي 1.داۋ-جانجالعا ءبىتىم ايتىپ، تورەلىك جاساۋشى، ەل ىشىندەگى ءادىل قازى، رۋباسى؛ 2.ۇستەمدىگى باسىم اكىم، قوجا» (قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى. – الماتى: دايك-پرەسس. 2008 ج. جالپى رەداكسياسىن باسقارعان ت.جانۇزاقوۆ. 130 بەت) دەگەن تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن بولاتىن. بۇل تۇسىنىكتەن سوزدىكتىڭ كەڭەس داۋىرىندە قالىپتاسقان ماعىناعا ساي جاسالعانى جانە سوعان بايلانىستى سول كەزەڭنىڭ تاپتىق كوزقاراسىنىڭ سالقىنى اڭعارىلادى. بيلەردىڭ قوعامدىق قىزمەتى مەن قازاق تاريحىنداعى ءرولى تەك تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى كەزەڭدە عانا جاڭا ءبىر قىرىنان ءسوز بولا باستادى. 2013 جىلى جارىق كورگەن «قازاق سوزدىگىندە» بۇل ۇعىمعا ءبىرشاما تياناقتى، ءادىل دە تولىق تۇسىنىك بەرىلىپتى:
بي زات. 1. تار. قازاق قوعامىنداعى بۇرىن-سوڭدى قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپ، سالت-سانانى وتە جەتىك بىلەتىن، سوزگە شەشەن، ءوزى زاڭگەر، ءوزى ءىستىڭ اق-قاراسىن ايقىنداپ، ۇكىمىن شىعاراتىن سوت. 2. تار. داۋدى ءداستۇرلى (تاريحات) جولمەن شەشەتىن، قۇقىقتىق ءىستى ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى، قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىمەن يا بولماسا، جەتى جارعى بويىنشا جۇرگىزەتىن ادام. 3. تار. شەشەن، ءدىلمار، باتاگوي. 4. تار. ءبىتىستىرۋشى، ديپلومات، ەلشى. 5. تار. پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاق دالاسىندا وتارشىلدىق پيعىلمەن جۇرگىزگەن قۇقىقتىق-اكىمشىلىك رەفورمالارى سالدارىنان بيلىك جۇيەسىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى سايلامالى جولمەن تاعايىندالعان بيلىك يەسى. 6. اۋىس. يە، قوجا // ۇستەم، باسىم. (قازاق سوزدىگى (قازاق ءتىلىنىڭ ءبىرتومدىق ۇلكەن تۇسىندىرمە سوزدىگى) قۇراس.: ن.ءۋالي، ش.قۇرمانباي ۇلى، م.مالباقوۆ، ر.شويبەكوۆ جانە ت.ب. – الماتى: «ءداۋىر» باسپاسى، 2013. 1488 بەت. 232 بەت). بۇل ءتىل بىلىمىندە «بي» ءسوزىنىڭ سانقىرلى استارىن، تاريحپەن بىتە قايناسىپ جاتقان تىلسىمدى ماعىنالارىن عىلىمي تۇرعىدا اشۋعا باعىتتالعان العاشقى قادام دەسە بولادى.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى كەزەڭدە كوركەم شىعارمالاردا، قۇقىقتانۋ سالاسى مەن وزگە دە عىلىمي ادەبيەتتەردە «بي» اتاۋىنا قاتىستى جاعىمدى وي، وڭ پىكىرلەر ايتىلا باستادى. «بي اتاعىن الۋ ءۇشىن حالىق جينالىستارىندا سويلەپ سىنالىپ، اتاق-ابىرويعا يە بولعان، ەلدى اۋزىنا قاراتا الاتىن شەشەن، قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل، ادەت-عۇرىپ زاڭىنا جەتىك بىلگىر، اتا-بابا مەكەنىن جاۋدان قورعايتىن جۇرەكتى، اسكەري امال-تاسىلدەردى مەڭگەرگەن دارىندى قولباسشى باتىر، داۋ-جانجالداردى اقىلمەن شەشەتىن ويشىل، الەۋمەتتىك زاڭ-جورالاردى جاساي الاتىن زاڭگەر، حالىقتى بيلەگەن حاندارعا كەڭەس بەرەتىن اقىلگوي، ءومىر تىرشىلىگىن تەرەڭ زەردەلەگەن فيلوسوف بولۋ كەرەك» (قوسىموۆا گ. شەشەندىك ونەردىڭ نەگىزدەرى. – الماتى: بايانجۇرەك. 2007. 102 بەت). – دەگەن ۇلگىدەگى شىنايى عىلىمي پىكىرلەر ايتىلىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلە باستادى. عالىم گ.قوسىموۆانىڭ بۇل پىكىرىمەن كەلىسە وتىرىپ، ەندىگى جەردە ءبىز «بي» ءسوزىنىڭ ناقتىلى ۇعىمدى بىلدىرەتىن ەرەكشەلىگىنە، تاريحي مانىنە، تەرميندىك سيپاتىنا نازار اۋدارعىمىز كەلەدى.
قازاق قاۋىمىنداعى تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ، مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى قوعامدىق قىزمەتىنەن، شىنايى ماعىناسىنان ايرىلعان بيلەر ينستيتۋتى دا، «بي» اتاۋى دا، جىراۋ، سال، سەرى، شەشەن سەكىلدى تاريح قويناۋىندا شاڭ باسىپ، كومەسكى تارتتى. وزگە داستۇرلەر مەن ولاردىڭ اتاۋلارى تەك قانا تاريح ساحناسىنان شىعىپ قانا قويسا، «بي» مەن «بيلەۋشى» تۇسىنىگى كەڭەس داۋىرىندە قالىپتاسقان عىلىم ءۇشىن «زياندى» سانالىپ، تاپتىق تانىمنىڭ نىساناسىنا اينالدى، اشىقتان-اشىق قۋعىنعا ۇشىرادى. «ءوزى بي، ءوزى قوجا»، «باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم»، ت.ب. دەپ كەلەتىن تۇراقتى تىركەس، ماقال-ماتەل نەمەسە جەكەلەگەن اقىن شىعارمالارىندا ساقتالعانى بولماسا، «بي» اتاۋى ءوزىنىڭ لەكسيكالىق ماعىناسىنان ايرىلدى. بۇل جۇيە مەن اتاۋلاردىڭ جويىلىپ كەتۋىن قازاقتاردىڭ دەربەستىگىنەن ايرىلۋىمەن، كوشپەلى وركەنيەتتەن وتىرىقشىلىققا بەت الىپ، قۇندىلىقتاردىڭ الماسۋىمەن، مەملەكەت ىشىندەگى ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەلەرىنىڭ وزگەرۋىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.
قازاق تاريحىندا «شەشەن» دەگەن انىقتاۋىشپەن سوڭعى رەت اتالاتىن تۇلعالاردىڭ ءبىرى دوسبولعا قاتىستى ءماشھۇر ءجۇسىپ مىناداي ءبىر دەرەكتى كەلتىرەدى:
«قىپشاق دوسبول داتقا قارتايىپ، ناۋقاس بولىپ جاتقاندا، بولىس-بيلەر كوڭىلىن سۇراي كەلىپتى. بايسىن دەگەن سوقىر بولىس، نۇرماش دەگەن پۇشىق بولىس، ساۋداعۇل دەگەن تاز بولىس بار ەكەن. سوندا بولىستار ايتىپتى: داتقا-ەكە، بۇرىنعىنىڭ ارتى ەدىڭ، بۇگىنگىنىڭ قارتى ەدىڭ، الدەقالاي بولاسىز!؟ ارتىڭدا قالاتۇعىن جاندارعا نە ايتىپ كەتەسىڭ، ىلگەرى وتكەندەرگە نە ايتىپ باراسىڭ؟ – دەپتى. سوندا دوسبول: سەندەرگە نە ايتايىن، زامان سەندەردىكى، جۇرت سەندەردىكى، ءوز اقىلدارىڭ وزدەرىڭە جەتەدى. ىلگەرى وتكەندەرگە ايتىپ باراتىن ءسوزىم مىناۋ: «ب ا ق دەگەن سەندەر ءتىرى كۇندە سۇڭقار ەدى – ەلدە كىمنىڭ باسى بيىك بولسا، سوعان قونۋشى ەدى. سول ب ا ق قارتايا-قارتايا قاراشىبىن بولدى. قايدا ساسىق بولسا، سوعان قوندى – سوقىردىڭ كوزىنە قوندى، پۇشىقتىڭ مۇرنىنا قوندى، تازدىڭ باسىنا قوندى!» - دەپ بارامىن-داعى» - دەپتى (م.ج.كوپەي ۇلى. شىع. – پاۆلودار: ەكو، 2013. 13 ت. 412 ب. 27 ب.)
بۇل قازاق دالاسىندا عاسىرلار بويى ساقتالىپ كەلگەن، لايىقتى جانداردىڭ بيلىككە، ەل ىسىنە ارالاسۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن مەريتوكراتيالىق جۇيەنىڭ بۇزىلۋىن قارت شەشەننىڭ جەرىنە جەتكىزە ايتقان ماعىناسى تەرەڭ عيبراتتى اڭگىمەسى بولاتىن. بۇرىن-سوڭدى حالقىنىڭ، كوپشىلىكتىڭ مۇرات-مۇددەسىن بارلىعىنان جوعارى قويىپ، ار-ۇيات، ادىلەت جولىندا باستارىن ولىمگە دە تىگىپ، «قارا قىلدى قاق جارىپ» كەلگەن ۇلى بيلەردىڭ قىزمەتى ەندىگى جەردە وتارلاۋشىلار ءۇشىن كەرەكسىز بولىپ قالدى. «ب ا ق دەگەن سەندەر ءتىرى كۇندە سۇڭقار ەدى – ەلدە كىمنىڭ باسى بيىك بولسا، سوعان قونۋشى ەدى» دەپ، شەشەن تولە، قازىبەك، ايتەكە، قاراجىگىت، بايدالى، كەڭگىرباي ت.ب. سىندى ەلدەن ەرەك تۇلعالاردى جازباي تاۋىپ، سولارعا «ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى» سەنىپ تاپسىرعان كوپشىلىكتىڭ باسىنان سول ءداۋىردىڭ كەلمەسكە كەتكەنىن اشىنا ايتىپ وتىر.
ەسەسىنە، ادىلەتسىز بولسا دا وتارلاۋشىلاردىڭ قالاۋىن قالتقىسىز قىلپ ەتپەي ورىندايتىن مايموڭكە، ءوز پايداسى مەن مانسابى جولىندا ەشتەڭەدەن تايىنبايتىن «قولبالا بيلەر» زامانىن دوسبول «سول ب ا ق قارتايا-قارتايا قاراشىبىن بولدى. قايدا ساسىق بولسا، سوعان قوندى» دەپ ەل ىشىنەن ادىلدىكتىڭ كەتكەنىن، نەعۇرلىم ءوز قانداسىنا قاتال، تاسباۋىر، پاراقور بي-سىماقتاردىڭ زامانى تۋعانىنا مەڭزەپ وتىر. بۇل سول داۋىردەگى ۋاقىت شىندىعى بولاتىن.
ەندى «بي» ءسوزىنىڭ شىعۋ توركىنىنە، ونىڭ ۋاقىت تەزىندە قانداي وزگەرىستەرگە ۇشىراعانىنا زەر سالالىق. «شەشەن» ءسوزى ءتارىزدى «بي»، «بەك» سوزدەرى دە تىم ەرتە داۋىرلەردەن، ورتاق التايلىق كەزەڭنەن، بالكىم ودان دا بۇرىنعى زامانداردان تامىر تارتقان لەكسيكالىق بىرلىك ەكەنى اڭعارىلادى. بي دەگەن قوسىمشا اتاۋمەن العاش كىسى ەسىمى التايلىقتاردىڭ ميفولوگياسىندا كەزدەسەدى. بۇل كونە اڭىزدارداعى ادامدار مەن كيەلى رۋحتاردىڭ اتاۋلارى قازاقى تانىمعا سونشالىقتى جاقىن جانە يسلامعا دەيىنگى قازاقتاردىڭ تاڭىرلىك، باقسىلىق تۇسىنىكتەرىمەن سارىنداس. التايلىقتار «ەر توستىك» ەرتەگىسىندە ايتىلاتىنداي اسپان، جەر جانە جەراستى دەپ جىكتەلەتىن ءۇش الەم بار دەپ سانادى دا، ولاردىڭ ءارقايسىسىندا جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتى رەتتەپ وتىراتىن كيەلەر مەن قاسيەتتى رۋحتار مەكەندەيدى دەپ ەسەپتەدى. كوك، ياعني، جوعارعى الەم يەسى ولگەن نەمەسە ۇلكەن (ۋلگەن) التى كۇندە اق ەنەنىڭ كومەگىمەن دۇنيەنى جاراتادى. ورتاڭعى الەمدى ادامدار مەن جەر، وت، سۋ، ورمان، جەل، تاۋ رۋحتارى مەكەندەيدى. بۇلاردىڭ ايتىلۋى دا قازاقشاعا جاقىن:
التاي يەسى - التاي ەەزي (دۋح-حوزياين التايا)
جەردىڭ يەسى - دەردين ەەزي (دۋح-حوزياين زەملي)
تاۋدىڭ، قىردىڭ يەسى - تۋۋنىن، كىردىن ەەزي (دۋحي-حوزيايەۆا گور)
جەر-سۋ - دەر-سۋۋ (زەمليا-ۆودا)
سۋ يەسى - سۋۋ ەەزي (دۋح-حوزياين ۆودى) (تراديسيوننوە ميروۆوززرەنيە تيۋركوۆ يۋجنوي سيبيري: چەلوۆەك. وبششەستۆو / لۆوۆا ە. ل.، وكتيابرسكايا ي. ۆ.، ساگالايەۆ ا. م.، ۋسمانوۆا م. س.- نوۆوسيبيرسك: ناۋكا. سيب. وتد-نيە، 1989)
جەر استى الەمىن ەرلىك بي باسقارادى. ونىمەن قاتار قاراش ءبيدىڭ اتى دا اتالادى.
بۇل ءسوزدىڭ اۋەل باستا دىبىستالۋى مەن ماعىناسى جاعىنان ۇقساس «باي»، «بەي» سوزدەرىنەن كەلىپ شىققاندىعى بەلگىلى بولىپ وتىر. بارلىق ازيا حالىقتارىنىڭ تىلىندە ۇشىراساتىن وسى ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسىنا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ارنايى نازار اۋدارعان عالىم ا. ن. سامويلوۆيچ بولدى. ول كوپتەگەن ەسكەرتكىشتەردى، ءارتۇرلى حالىقتاردىڭ ءتىلىن سارالاي كەلە با:ي (بەي) ءسوزىنىڭ با:ر ~ بار~ۆار سوزدەرىنەن باستاۋ الىپ، سودان ءارقيلى وزگەرىستەرگە ۇشىراعاندىعىن ايتادى. چۋۆاش تىلىندەگى پۋيان، مونعول جانە مانچجۋر تىلدەرىندەگى bajan، bajandur دەگەن تايپا اتاۋىن، Bajirqu توپونيمدەرىن مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ، عالىم ولاردى ەتيمولوگيالىق تۇرعىدان تامىرلاس دەپ قارايدى. اۆتور bay، bayan، payan، bar دەگەن سوزدەردىڭ «باي، اۋقاتتى» دەگەن وسى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلگەن الەۋمەتتىك ءمانىنىڭ باستاپقى ماعىناسى ەمەس ەكەنىن ەسكەرتەدى. «زناچەنيە «بوگاتىي» ۆىتەسنيلو بولەە دريەۆنيە زناچەنيا يلي ۆوزوبلادالو ناد نيمي ۆ راننيۋيۋ پورۋ فەوداليزما ۆ يازىكاح تيۋركسكوي سيستەمى...» (13. سامويلوۆيچ ا.ن. «بوگاتىي» ي «بەدنىي» ۆ تيۋركسكيح يازىكاح // يزۆەستيا اكادەميي ناۋك ان سسسر. - 1936. - № 4. - س. 25 - 32.) دەپ جازادى عالىم. سونداعى ايتپاعى، بۇل ءبىزدىڭ قازىرگى تۇسىنىگىمىزدەگى «باي» دەگەن ۇعىمنىڭ كەيىن پايدا بولعاندىعى، العاشقى ءمانى ادەتتەگى «جوق» دەگەن ۇعىمعا انتونيم «بار» دەگەن ماعىنانى بىلدىرگەندىگى. انتيكالىق گرەكتەردەگى «قۇل» سوزىنە قارسى ماعىناداعى «ەركىن، سويلەۋگە قابىلەتتى، داۋىس بەرۋگە قۇقىلى» دەگەنى سەكىلدى، ىلكى داۋىردەگى «بەي» ءسوزىنىڭ دە قاراپايىم عانا «جوق» دەگەنگە قارسى ۇعىمنان تۋعاندىعىن ايتادى عالىم. تىلدەردىڭ دامۋ، تارالۋ زاڭدىلىقتارىنا سايكەس بۇل ءسوز دە سانقيلى دىبىستىق، ماعىنالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراعانىمەن، تۇپكى سەمانتيكالىق بايلانىسىن ساقتاپ قالعان.
التاي توبىنداعى بارلىق تىلدەردە كەزدەسەتىن بۇل ءسوز كەيىنگى داۋىرلەردە عالىمداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزىپ، تۇپكىلىكتى زەرتتەۋدىڭ نىسانىنا اينالدى. وسى تاقىرىپتى قۇمىق تىلىندەگى نۇسقاسىمەن سالىستىرا ارنايى زەرتتەگەن عالىم س.م.لابازانوۆا بىلاي دەيدى: «تاكيم وبرازوم، لەكسەما باي ۆ تيۋركسكيح يازىكاح يمەەت رازۆەتۆلەننۋيۋ سەمانتيچەسكۋيۋ سترۋكتۋرۋ. پوياۆيۆشيس ۆ وبششەالتايسكۋيۋ ەپوحۋ، ونا سوحرانيلاس پوچتي ۆو ۆسەح تيۋركسكيح يازىكاح. منوگووبرازيە زناچەنيي پوستەپەننو ۋگاساەت س ۆوستوكا نا زاپاد. ۆ ازەربايدجانسكوم ي تۋرەسكوم يازىكاح داننايا لەكسەما نە پرەدستاۆلەنا، ۆ ەتيح يازىكاح زناچەنيە «بوگاتىي» پەرەداەتسيا سلوۆامي bahalı ي zengin.
ۆ مونگولسكيح يازىكاح يمەيۋتسيا سلەدۋيۋششيە سووتۆەتستۆيا تيۋركسكومۋ باي: bajo // بايان «بوگاتىي»، «بوگاچ»، ۆ حازارسكيح ديالەكتاح baju، بايالاگ «بوگاتىي»، ۆ كالمىسكوم باين «بوگاتىي»، باين كۇن «بوگاچ»، بايҗح «بوگاتەت»، بايلگ «بوگاتستۆو»، «دوستاتوك»، ۆ بۋرياتسكوم بايان «بوگاتىي»، باياليگ «بوگاتستۆو».
سلوۆو باي ۆ رازنىح فونەتيچەسكيح ۆاريانتاح يزۆەستنو ۆو ۆسەح تۋنگۋسو-مانچجۋرسكيح يازىكاح، كرومە ەۆەنكسكوگو: ۆ وروچسكوم، ۋدەگەيسكوم، ۋلچسكوم، وروكسكوم بايان «بوگاتىي»، «بوگاچ»، نانايسكوم بaja «بوگاتىي»، «بوگاچ»، ۆ مانچجۋرسكوم بaja «رازبوگاتەت» ي بajaن «بوگاتىي»، «بوگاچ» [14، س. 29]، ۆ ەۆەنكييسكوم باي يمەەت دۆا زناچەنيا: 1) بوگاتستۆو، 2) بوگاتىي، ابايان تري: 1) بوگاچ، 2) بوگاتستۆو، 3) بوگاتىي [6، س. 48،52] (لابازانوۆا س.م. وبششەالتايسكايا لەكسەما باي ۆ كۋمىكسكوم يازىكە. سوۆرەمەننىە پروبلەمى ناۋكي ي وبرازوۆانيا. – 2014. – № 2.).
«جوق» ۇعىمىنا قارسى «بار» دەگەن ماننەن باستاۋ الاتىن «باي»، «بەي»، «بەك»، «بەگى»، «بي» ۇلگىسىندەگى سوزدەر التاي توبىنا جاتاتىن حالىقتاردىڭ تارالۋ، بىر-بىرىنەن اجىراۋ، جاڭا قونىستاردى مەكەندەۋ تاريحىنىڭ سىلەمىن كورسەتەتىن مادەني لەكسيكالىق بىرلىك. كەيبىر تاريحي دەرەكتەردىڭ جازبا ەسكەرتكىشتەردە اتالماسا دا، سول حالىقتىڭ تىلىندە، تۇراقتى تىركەستەرىندە، ەل اۋزىنداعى اڭىزدارىندا ساقتالىپ قالاتىنى بولادى. سول سياقتى تۇرىكتەردەگى «بي» اتاۋى تۋرالى العاشقى دەرەكتەر مىڭجىلدىقتاردىڭ ارعى جاعىنا كەتەدى. بايىرعى ۇيسىندەردە ەڭ جوعارعى لاۋازىم يەسىنىڭ «بي»، «كۇنبي» (جۇڭگو دەرەكتەرىندە «كۋنمي») دەپ اتالعانىن عالىمدار ەرتەدەن-اق ەسكەرتىپ كەلەدى. ءاسىلى، «بي» ءسوزى ەل ءۇشىن، ورتاق مۇددە جولىندا ەڭبەك ەتەتىن، «جوقتان» «بار» جاساۋعا قابىلەتتى ادامنىڭ قاسيەتىن كورسەتەتىن، كەلە-كەلە الەۋمەتتىك ستاتۋستى، ۇلىستىق قىزمەتتى، كوپشىلىك تاراپىنان مويىندالعان ارنايى لاۋازىمدى بىلدىرەتىن ەرەكشە تەرمين. بەلگىلى ءتىلشى-عالىم ع.مۇسابايەۆ بۇل حاقىندا: «كۋنمو – ءۇيسىن پاتشاسىنىڭ لاقاپ اتى ەكەن دە، كۇن كونە تۇركى تىلىندە حالىق، قوعام دەگەن، سونان وزگەرگەن. مو، مي دەگەن بي، بەگ بولادى دەيتىن پىكىر كوپتەن بار. ويتكەنى جۇڭگو جىلناماسىندا گۋنمي (كۇن، بي) بولىپ جازىلعان. ءسويتىپ ءۇيسىن پاتشاسىنىڭ لاقاپ اتى – حالىق بەگى، قوعام بەگى (ءبيى) دەگەن ەكى ءسوز ەكەن. بۇل جونىندە ەسكەرەتىن ءبىر جاعداي بەگ (بەك)، بيي (بي) دەگەن ەكى ءسوزدىڭ ءبىر تۇبىردەن ءوربىپ، بىرىنە-بىرى سينونيم بولعانىن ەسكەرۋ قاجەت. قىپشاق توبىنا جاتاتىن ءبىراز تىلدەردە عانا ەمەس، وعىزداردا دا بەي تۇرىندە ۇشىرايتىنى ي/گ دىبىستارىنىڭ الماسۋ داستۇرىنە بايلانىستى بولعان. بەگ (بەك) – ەڭ جاقسى دەگەن ۇعىمدا بولعان»، – دەگەن پىكىر ايتادى.(ع.مۇسابايەۆ. قازاق ءتىلى تاريحىنان. كىتاپتا: قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ماسەلەلەرى. – الماتى: «ارىس». 2008. 469 ب. 253 ب.). ارينە، تاريحي جاعدايلارعا، اۋىسقان بيلىك فورمالارىنىڭ وزگەرۋىنە وراي ولاردىڭ قوعامداعى قىزمەتتەرى دە ءارتۇرلى سيپاتتاردا كورىنۋى مۇمكىن، ايتسەدە، نەگىزگى ءمانى مىڭداعان جىلدار بويىنا كوشپەلى وركەنيەتتە ساقتالىپ كەلگەن.
كونە ءداۋىر قولجازبالارىندا اتالاتىن كۇن بي اتاۋىنىڭ قازاقستان اۋماعىندا كوپتەپ كەزدەسەتىن كۇن باستى ادامدار بەينەسىمەن بايلانىسى بولۋى دا مۇمكىن. «تاڭبالى» قورىعىنداعى مىڭداعان جىلدار بۇرىن سالىنعان پەتروگليفتەردە كۇن باستى ادامداردىڭ كوپتەگەن بەينەلەرى ساقتالعان. ءتىپتى ءبىر سۋرەتتە وسىنداي جەتى كۇن باستى ادامداردىڭ ءبىر جەرگە شوعىرلانعانى ايقىن بەدەرلەنگەن. ءبىر قىزىعى، بارلىعىنىڭ دا باستارى كۇن ءتارىزدى بولعانىمەن، ولاردىڭ ىشتەرىندەگى فورمالار، فيگۋرالار ءارتۇرلى، بىر-بىرىنەن ەرەكشەلەنگەن. وسى جان-جاعىنا نۇرىن شاشقان كۇن باستى ادامدار سول داۋىرلەردىڭ بيلەۋشىلەرى – كۇنبيلەر ەمەس پە ەكەن دەگەن وي كەلەدى. ال الگى جەتى كۇن باستى بيلەردىڭ ءبىر جەردە باس قوسۋى، ولاردىڭ ءوزارا مامىلەگە كەلىپ، سول ءداۋىر ءۇشىن اسا ماڭىزدى بەلگىلى ءبىر ساياسي وداقتى قۇرۋى ەمەس پە ەكەن دەگەن ويعا جەتەلەيدى. ارينە، بۇل ءالى دە دالەلدەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەتىن تۇجىرىم، ايتسەدە بۇگىنگى كۇنى كوزىمىز كورىپ وتىرعان كۇن باستى ادامدار بەينەسىنىڭ وسى ايماقتى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ تانىم-تۇسىنىگى ناتيجەسىندە پايدا بولعانىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. «عۇن» ءسوزى كونە تىلدە «كۇن» دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني كۇنگە تابىنۋشى تايپالار» («انا ءتىلى»، 31.03.2016) - دەيدى موڭعولدىق تاريحشى-عالىم ءو.بيقۇمار ۇلى. تىلدەرى التاي توبىنا جاتاتىن جاپونداردا سينتويزم ءدىنى وسى كۇنمەن تىعىز بايلانىستى. سينتويستەر وزدەرىنىڭ دىندەرىن كۇن قۇداي-اناسى جانە جاپون يمپەراتورلارىنىڭ ىلكى اناسى سانالاتىن اماتەراسۋدان باستاۋ الادى دەپ ەسەپتەيدى.
«قازىرگى جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ون جەتى مىڭىنشى جىلدا پايدا بولعان، سول شۋمەرلەر ءومىر سۇرگەن بابىل مەملەكەتىنىڭ اتا زاڭى – «حاممۋرابي» دەپ اتالعان. كەيبىر مەملەكەتتىك قۇقىق تاريحىندا بۇل زاڭ «حاممۋراپي» دەپ بۇرمالانىپ جازىلعان. ءبىراق ءتۇپنۇسقادا جوعارىداعىداي «حاممۋرابي» دەپ اتالعانى، وسى قۇقىقتىق قۇجاتتىڭ تولىق نۇسقاسى جاريالانعان «شەت ەلدەردىڭ مەملەكەت جانە قۇقىق تاريحى جونىندەگى حرەستوماتيالىق» وقۋلىقتا اينا-قاتەسىز كورسەتىلگەن. وندا: «ۆاۆيلون پاتشاسى ءحاممۋرابيدىڭ زاڭ جيناقتارى (سوت ءىسىن جۇرگىزۋ كودەكسى) جىل ساناۋداعى ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىنگى 1792-1750 جىلداردا ەلگە بيلىك ەتۋدەگى «عۇمىرلى باقىت جانە مەيىرىمدى باسقارۋدا» وزىندىك مەرەيگە قول جەتكىزگەن جانە سونىمەن بىرگە، كەلەشەكتەگى ەل باسقاراتىنداردىڭ جازا تاعايىنداۋداعى قۇقىق قولدانۋ ساياساتى مەن زاڭ شىعارۋ شىعارماشىلىعىنداعى نەگىزىگى پرينسيپتەردىڭ ۇعىمى جيناقتالعان» دەپ كورسەتىلگەن. (حرەستوماتيا پو يستوريي گوسۋدارستۆو ي پراۆا زارۋبەجنىح ستران. توم 1، دريەۆنيي مير ي سرەدنيە ۆەكا، 12 ستر. نورما، 2003 گ.) مەنىڭشە، 282 باپتان تۇراتىن وسى زاڭدى شىعارعان ۆاۆيلون پاتشاسى حاممۋراعا «بي» اتاۋى تەكتەن تەككە قوسىلماعان ءتارىزدى!؟
وسىنداي تاريحي فاكتىلەردى ەسكەرە وتىرىپ، قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىم-جۇيەسىنە ەجەلدەن قىزمەت ەتكەن بيلىك يەلەرىنىڭ قوعامدىق ءرولىن، بەرىلگەن لاۋازىمعا ساي فۋنكسيونالدىق مىندەتتەردى اتقارۋداعى بيلەردىڭ كوپ سالالى مەملەكەتتىك قىزمەتتەرىن تەرەڭ تۇرعىدان تالداپ كورسەتۋ وتە ورىندى بولماق» («ەگەمەن قازاقستان». 17.05.2008) – دەپ زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ق.ءمامي تاعى ءبىر قىزىقتى دا توسىن پىكىردىڭ ۇشىعىن شىعارادى. مۇنىڭ بارلىعى دا ءالى دە تەرەڭ زەردەلەۋدى قاجەت ەتەتىن، ايتسەدە، ەسكەرىلۋگە ءتيىس قيسىندار.
بۇگىنگى قازاق ەسىمدەرىندە ءجيى كەزدەسەتىن «بەك» نەمەسە «بي» فورمالارى سوناۋ عۇن، تۇركى داۋىرلەرىندە، ءتىپتى ودان دا بۇرىنعى زامانداردا كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلگەندىگىن جازبا دەرەكتەر راستايدى. «باعادۇر ءىزقۇتلى بي قاعان دەگەن لاۋازىممەن تاققا وتىردى. سارايعا ەلشى سالىپ، تارالعى تارتتى. بي قاعان تەگىندە تۇرىكتەردىڭ ءبىر ءبولىمىن باسقارىپ وتىرعان كىشى قاعان ەدى.» (251بەت) دەپ جازادى جۇڭگو جىلناماسى. اۋدارماشىلار بۇل تەرميننىڭ جۇڭگو دەرەكتەرىندە دە «مي»، «بي» ۇلگىسىندە جازىلعانىن ەسكەرتەدى. وسى كۇنگە دەيىن وزگەرىسسىز قولدانىلىپ كەلە جاتقان «بيلىك»، «بيلىك قۇرۋ» سىندى تۋىندى زات ەسىمدەر مەن ەتىستىكتەر وسى قىزمەتتى بىلدىرەتىن «بي» سوزىنەن باستاۋ الىپ، تىلىمىزدە ءتۇرلى فورمالاردا ساقتالىپ قالعان. «قۇتلىقتىڭ ۇلى كۇلتەگىن بۇرىنعى ۇلىستارىنىڭ باسىن قۇراپ، كىشى قاعانعا شابۋىل جاساپ جانە ونى تۇقىمىمەن قۇرتىپ، ونىڭ ورنىنا اعاسى بەگلەندى قويدى، ول بىلگە قاعان دەپ اتالدى» (ۇلى تۇرىك قاعاناتى. جۇڭگو دەرەكتەرى مەن تۇسىنىكتەر. – قحر شىڭجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى. 2006 جىل.244بەت). بۇل مىسالدان كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىنەن بىزگە جاقسى تانىس بىلگە قاعاننىڭ شىن ەسىمى بەگلەن (كەي دەرەكتەردە موگىلەن) ەكەنىن كورەمىز. دالالىقتاردا تاققا وتىرعانعا دەيىن ءوز اتىمەن اتالىپ، قاعان اتانعاندا جاڭا ات بەرۋ ءۇردىسى بولعانى بەلگىلى. مۇنىڭ العاشقى بۋىنىنداعى «بەگ»، «موگ»، «مي» فورمالارى «بي» ءسوزىنىڭ ءتۇرلى دەرەكتەردەگى جازىلۋىنا بايلانىستى وزگەرگەن نۇسقالارى ەكەنىن عالىمدار بۇرىننان ايتىپ كەلەدى. جاپون عالىمى شيراتوري كۋراكيچي جانە باسقا دا كوپتەگەن عالىمدار بي مەن بەك سوزدەرىن ءبىر اتاۋدىڭ تۇرلىشە دىبىستالۋى دەپ قارايدى. ال ەكىنشى بۋىنداعى «لەن» فورماسى «ۇلان» ءسوزىنىڭ دەفورماسياعا ۇشىراعان نۇسقاسى بولۋى مۇمكىن. بۇگىنگى تاڭدا «ەرلان»، «نۇرلان» ۇلگىسىندە كەزدەسەتىن ەسىمدەردەي، بەگلەن اتاۋى «بيۇلان» دەگەن ماعىنانى بەرەدى دەپ ەسەپتەيمىز.
«بي» ءسوزىنىڭ جوعارىدا اتالعانداي ءتۇرلى فورمالاردا كەزدەسۋىن ءارتۇرلى دەرەككوزدەرگە سۇيەنگەن عالىم س.قوندىباي دا ەسكەرتەدى. «بەك (بەگ، بەي، بي) – رۋ-تايپا اقسۇيەكتەرىنىڭ تيتۋلى. كوك تۇركى قوعامى، قاعان مەن ونىڭ اۋلەتىن ەسەپتەمەگەندە، ەكىگە ءبولىندى، ول – جاي حالىق (يگيل قارا بودۋن) پەن بەكتەر (اتلىق) ەدى... بەك – تۇركى قوعامىنىڭ تىرەگى ەدى، ول تۋرالى ورتا عاسىرلىق تاس جازۋلار مەن جازبا ادەبيەتتەردە ءبىرشاما جاقسى ساقتالعان»(قوندىباي س. جاۋىنگەرلىك رۋح كىتابى. – الماتى: «نۇرلى الەم»، 2006. – 240 بەت. 170-171 ب) – دەپ جازادى ول. بۇل ونىڭ ىلكىدەگى «بار»، «باي» دەگەن ماعىنالارىنان اجىراي باستاعان كەزەڭىن بىلدىرەدى.
وتە ەرتە زاماندارداعى تاسقا باسىلعان جازۋلاردان ورتاعاسىرلىق جازبا دەرەكتەرگە دەيىنگى بارلىق تاريحي ەسكەرتكىشتەردەن «بەك»، «بي» تەرميندەرىن ەش وزگەرىسسىز كەزدەستىرەمىز. «كونە تۇرىكتىڭ ءسالت-داستۇر، ادەت-عۇرىپتارى كوشپەلىلەردىڭ الەۋمەتتىك ءومىرىن رەتتەيتىن باستى قۇرال ەسەبىندە قىزمەت جاسادى. وسى ادەت-عۇرىپتىڭ قۇقىقتىق قىزمەتىن اتقاراتىن وكىلدەرىن تۇرىكتەر «بەك»، «بي» اتايتىن» – دەپ ناقتىلاي تۇسەدى عالىم ج.و.ارتىقبايەۆ (ارتىقبايەۆ ج.و. جەتى جارعى. – الماتى: 2004. 40 بەت). ءابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە» دە ءدال وسى وي ايتىلادى. م.قاشعاريدا «بەك» – «بيلەۋشى» (ماحمۋد ال-كاشگاري. ديۆان لۋگات ات-تۋرك. – الماتى: «دايك-پرەسس»، 2005. – 1288 س. 856 س.) «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» مەن «التىن شەجىرەدە» «بي» ءسوزى «شەربي»، «بەك»، «بەحي» ۇلگىلەرىندە كەزدەسەدى. «التىن شەجىرەدە» شىڭعىسحان ەڭ جاقىن سەرىكتەرىنە «بورشى، مۇقىلاي باستاعان نوياندارىم! تۇداي، دوعىلقۋ باستاعان شەربيلەرىم!» (86 ب. لۋۆساندان زان. التىن شەجىرە. – الماتى: «ونەر» – 2009. – 224 ب.) – دەپ ءتىل قاتادى. «شەربي» دەپ حاننىڭ ەڭ جاقىن قىزمەتشىلەرىن اتاعان. بالكىم «بەحي»، «شەربي» سوزدەرى بەلگىلى ءبىر فونەتيكالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراعان بولۋى مۇمكىن، ايتسەدە جازبا ەسكەرتكىشتەردەگى بۇل لەكسيكالىق بىرلىكتەردىڭ قۇرامىندا «بەك»، «بي» فورمالارىنىڭ بار ەكەندىگى داۋ تۋعىزبايدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، «بەي»، «بي» تەرمينى تىم كونە زامانداردان-اق ماعىناسى بۇلىڭعىر، شارتتى اتاۋ بولعان ەمەس. كەرىسىنشە، «جوق» دەگەن ۇعىمعا كەرەعار «بار» دەيتىن ماعىنادان باستاۋ الىپ، ازداعان دىبىستىق وزگەرىستەرىمەن بۇل ءسوز كوشپەلى قاۋىمدا بارشاسى ءبىراۋىزدان مويىنداعان، ۋاقىت وتە كەلە اتقارعان قىزمەتىنە وراي ورتاق قازىنادان اقى الاتىن، ەرەكشە قۇقىقتىق مارتەبەسى بار مەملەكەتتىك قىزمەتشى اتاۋىنا اينالعان.
ع.مۇسابايەۆ: «ءۇيسىن مەملەكەتى باستىقتارى حان دەپ اتالماي بي، بەك اتانعان» (ع.مۇسابايەۆ. قازاق ءتىلى تاريحىنان. كىتاپتا: قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ماسەلەلەرى. – الماتى: «ارىس». 2008. 469 ب. 256 ب.) دەپ ناقتىلاي تۇسەدى. ال اكادەميك ب.كومەكوۆ ءحىى عاسىرلارداعى قىپشاق حاندىعىنداعى لاۋازىمدار تۋراسىندا: «بيلەۋشى اقسۇيەكتىك توپتىڭ (حاندار، تارحاندار، باسقاقتار، بەكتەر، بايلار) قاتاڭ يەرارحيالىق جۇيەسىنىڭ ۇستەمدىگى ايقىن كورىندى» (تاريحىمىز – تۇڭعيىق. ەق. 08.10.2015) دەپ اتاپ وتەدى. بۇل تۇستا «بەك»، «باي» اتاۋلارىنىڭ ماعىنالىق جاعىنان جىكتەلە باستاعانىن كورۋگە بولادى. ايتسەدە، «بەك»، «بيلەردىڭ» رەسمي لاۋازىم قاتارىنا ەنگەنى بايقالادى.
شىعىس حالىقتارىنىڭ بارلىعىنا دا كەڭىنەن تاراعان، كونە جازبالاردا ءجيى ۇشىراساتىن بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى ۇنەمى عالىمدار نازارىنان تىس قالعان ەمەس. گ.ە.گرۋمم-گرجيمايلو «بەك»، «بەي» تەرميندەرىنە قاتىستى الدىڭعى عالىمدارعا بىلايشا سىلتەمە جاسايدى: «اريستوۆ سچيتاەت يح تيۋركامي، نو نە پريۆوديت تومۋ دوكازاتەلستۆ؛ ۆ پولزۋ يح تۋرچيزما گوۆوريت، ۆپروچەم يح تيتۋل كنيازەي – «بەي»، ەسلي تولكو d’Obsson، op. cit.، I، ستر. 55، پراۆيلنو پەرەداەت مونگولسكوە بيكي (بەكي) سلوۆوم بەي (بەك). ارح. پاللاديي (پريمەچ. ك «يۋان-چاو-مي-شي». ستر. 228) پيشەت چتو «بђكين» (بђكي) ۋ مونگولوۆ ي چجۋرچجەنەي زناچيلو – بلاگورودنىي، دۆوريانين، ت.ە. ۋپوترەبليالوس ۆ توم جە زناچەنيي، ۆ كاكوم ي دونىنە ۆ تۋرسيي ي پەرسيي ۋپوترەبلياەتسيا سلوۆو بەك (بەي). نو بارتولد («تۋركەستان ۆ ەپوحۋ مونگولسكوگو ناشەستۆيا»، II، ستر. 421)، دۋماەت، چتو سلوۆو «بيكي» حوتيا ي ۆسترەچالوس ۆ تيتۋلاح نەكوتورىح گوسۋدارەي، ناپريمەر مەركيتسكوگو ي ويراتسكوگو، نو ۋ مونگولوۆ يمەلو درۋگوە زناچەنيە، ا يمەننو، سووتۆەتستۆۋيۋششە سلوۆۋ پەرۆوسۆياششەننيك. ون نە پريۆوديت، ودناكو، سەمۋ دوكازاتەلستۆ. سەنكوۆسكيي (Supplѐment à I’histoire gѐnѐrale des Huns»، ستر. 128-129) پيشەت، چتو سلەدۋەت رازليچات سلوۆا بەي(bi) ي بەك (big)؛ پەرۆوە وبوزناچاەت ۆوەننىي چين، سووتۆەتستۆۋيۋششيي ناشەمۋ گەنەرالسكومۋ، ۆتوروە – تيتۋل» (گرۋمم-گرجيمايلو گ.ە. زاپادنايا مونگوليا ي ۋريانحايسكيي كراي. – لەنينگراد، 1926. 2 توم.413-414 ستر.). بي ءسوزىنىڭ استارىن جان-جاقتى اشاتىن اسا قۇندى دەرەكتەر. عالىم حالىقتار مەن تىلدەردىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەتىن بۇل اتاۋدىڭ ماعىناسىن ايقىنداپ الۋدى اسا ماڭىزدى دەپ بىلگەن سىڭايلى.
ءحى عاسىرداعى م.ءقاشعاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات-تۇرىك» سوزدىگىندە «بيلىك» ءسوزى ءدال وسى كۇنگى («كاڭاشليك بيليك ۋزراشۋر، كاڭاشسيز بيليك ۋبراشۋر» (242س) «كەڭەستى بيلىك (ۇلاسار) گۇلدەنەر، كەڭەسسىز بيلىك (وشەر) كەرى كەتەر») ماعىناسىندا قولدانىلادى. ال بيلەۋشى ءسوزىن ول «بەك» دەپ بەرەدى.
وزبەك حان تۇسىنداعى التىن ورداداعى حان كەڭەسىنىڭ قۇرامىنا قاتىستى سول كەزەڭدەگى تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنگەن عالىم م.گ.سافارعالييەۆ مىناداي عىلىمي تۇجىرىم جاسايدى: «كەڭەسكە كىرەتىن بۇل ءتورت امىردەن ونىڭ ەكى مۇشەسىنىڭ – بەكلەر بەگى مەن ءۋازىردىڭ مىندەتى ازدى-كوپتى انىق ايتىلعان، ولاردىڭ ىشىنەن ءبىرىنشىسى، ياعني، بەكلەر بەگى (كنيازداردىڭ كنيازى) اسكەري ىستەرگە بيلىك ەتتى، تۇمەنباسىلارىن، مىڭباسىلاردى، ءجۇزباسىلار مەن ونباسىلاردى باسقاردى، ەكىنشىسى – ءۋازىر – مەملەكەتتىڭ ازاماتتىق ىستەرىن باسقاردى. فەودالدىق مەملەكەتتەردىڭ بارلىعى سياقتى التىن وردا دا ەڭ الدىمەن اسكەري-فەودالدىق مەملەكەت بولعاندىقتان، اسكەري ۆەدومستۆونىڭ باسشىسى – بەكلەر بەگى ازاماتتىق ىستەردى باسقارۋشىدان جوعارى سانالدى، وسى سەبەپتى ءال-وماري بەكلەر بەگىن تورتەۋدىڭ كەڭەسىندەگى اعا كنياز دەپ اتايدى» (سافارعالييەۆ م.گ. التىن وردانىڭ ىدىراۋى. – الماتى: «دايك-پرەسس»، 2014. 326 بەت. 82 ب.). بروكگاۋز بەن ەفروننىڭ ەنسيكلوپەديالىق سوزدىگىندە «بەكلياريبەك — ۋپراۆليايۋششيي گوسۋدارستۆەننوي ادمينيستراسيەي ۆ زولوتوي وردە. ودنا يز دۆۋح گلاۆنىح ادمينيستراتيۆنىح دولجنوستەي، سحوجايا س فۋنكسيامي سوۆرەمەننوگو پرەمەر-مينيسترا. (ەنسيكلوپەديچەسكيي سلوۆار بروكگاۋزا ي ەفرونا : ۆ 86 ت. (82 ت. ي 4 دوپ.). — سپب.، 1890—1907) دەپ جازىلۋ سەبەبى دە بەكلەر بەگىنىڭ سول كەڭەستەگى قىزمەتىمەن تىكەلەي بايلانىستى.
وسىناۋ ومىرشەڭ ءداستۇر كەيىنگى كەزەڭدەرگە دەيىن وزگەرىسسىز ساقتالىپ، كوپشىلىك الدىندا وي تولعاپ، پىكىر ايتا الاتىن، سوڭىنا حالىقتى ەرتۋگە قابىلەتتى جانە ەرەكشە قاسيەتى كوپشىلىك تاراپىنان مويىندالعان ادامدارعا قاتىستى ايتىلعان. «حV-XVI عاسىرلاردا «بەك» اتاعىن، ءسىرا، حان بەرەتىن بولىپ، «رانگىلەر تابەلىنە» كىرگەنگە ۇقسايدى، ال كەيىننەن بۇل اتاقپەن رەسمي پراۆولارى مەن قىزمەتتەرى بار ادامدار اتالعان – دەپ جازادى ر.سىزدىقوۆا ق.جالايريدىڭ «جاميعات تاۋاريحىن» زەرتتەۋ بارىسىندا. – بۇل سوزدەردىڭ «بي» ۆاريانتى دا بار. ءبىزدىڭ تاريحشىمىز حاننان كەيىنگى بيلەۋشىنىڭ تيتۋلى رەتىندە «بەك» تۇلعاسىن جۇمساعان دا، «بي» ۆاريانتىمەن رۋ-تايپانىڭ باسشىسىن، بيلەۋشىسىن نەمەسە بيلەۋشى توپتىڭ وكىلىن اتاعان. ءسىرا، قادىرعالي زامانىنداعى قازاق قوعامىندا رۋ-تايپا باسىن «بي» دەپ اتاسا كەرەك. سوندىقتان شەجىرە تەكسىندە «بي» تۇلعاسى دا كەزدەسەدى (تاسۋقا بي، سەيدەك بي). مۇمكىن، شەجىرەشى بۇل تۇلعانى كوبىرەك جۇمساعان بولار، ءبىراق ونى كەيىنگى كوشىرۋشىلەر «بەك» ۆاريانتىمەن اۋىستىرۋى ابدەن ىقتيمال. ونى مىنا ءبىر فاكت دالەلدەيتىن ءتارىزدى. قادىرعالي ءوزىنىڭ اتا-تەگىن تاراتقاندا بي تەرمينىن جۇمساعان. مۇنى بارۋدي نۇسقاسىنان كورەمىز: قادىر الي بي، حوسۋم بي، قاراچ بي، ايتاۋلى بي، تەبرە بي. وسى اتا تەكتى تاراتۋدا كەيىنگى نۇسقادا بي ءسوزىنىڭ ورنىنا بەك تۇلعاسى كەلتىرىلىپ جازىلعان (كوشىرىلگەن). ماڭعىت مىرزالارىنىڭ رۋ باسى، التىن وردانىڭ بيلەۋشىسى (ءبىراق حانى ەمەس) اتاقتى ەدىگە بىردە «بەك»، بىردە «بي» دەگەن تيتۋلمەن بەرىلگەن» (سىزدىقوۆا ر. كوپتومد. شىع. جين.5 ت. 64 ب.).
التىن وردانىڭ ىدىراپ، قازاق جانە نوعاي حاندىقتارى قۇرىلار قارساڭدا، ياعني، حV عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا بيلەر ءوز رۋ-تايپالارى شەگىندە تولىققاندى بيلىگى بار، كوپشىلىك اتىنان كەلىسسوز جۇرگىزە الاتىن، سۇلتاندارمەن تەڭ دارەجەدەگى لاۋازىم يەسى رەتىندە كورىنەدى. بۇل قۇبىلىس الاساپىران كەزەڭدەگى حان مەن ونىڭ ۇرپاقتىنىڭ بەدەلىنىڭ تۇسۋىمەن دە بايلانىستى بولسا كەرەك. ارينە، بۇل بارلىق بيلەرگە ءتان بولماۋى دا مۇمكىن. دەسەك تە، نوعاي ورداسىنداعى ەدىگە، وقاس، تەمىر بيلەردىڭ اتاق-ابىرويلارى مەن ساياسي ىقپالى ءابىلحايىر حاننان كەم بولماعانى بايقالادى.(كارىبايەۆ ب. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى. – الماتى: «ساردار» باسپا ءۇيى، 2014. – 520 ب. 321 بەت). نوعاي ورداسىندا بي – وردانىڭ بىردەن ءبىر بيلەۋشىسى، ەلدىڭ باسشىسى رەتىندە كورىنەدى. ەدىگە مەن ونىڭ ۇرپاقتارى مانسۇر، نۇراددين، وقاس (ۋاققاس)، تەمىر، مۇسا، ىسمايىل، دىن-احمەت ت.ب. بارلىعى دا بي دەگەن رەسمي اتاقپەن اتالادى. حVءى عاسىردىڭ ورتا شەنىندە نوعاي ورداسىنداعى بيلىك ءداستۇر ءوزىنىڭ تاريحي ءمانىن جويادى. وسى بيلەردىڭ ۇرپاعى اتاقتى قازتۋعان جىراۋ بۇل وقيعانى بىلايشا جەتكىزەدى:
«ايداسا قويدىڭ كوسەمى،
سويلەسە قىزىل ءتىلدىڭ شەشەنى،
ۇستاسا قاشاعاننىڭ ۇزىن قۇرىعى،
قالايىلاعان قاستى وردانىڭ سىرىعى،
بيلەر ءوتتى، بي سوڭى،
بي ۇلىنىڭ كەنجەسى» (قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەت. قۇراست. ماعاۋين م. – الماتى: «انا ءتىلى»، 1993 جىل. 176 بەت. 12 بەت). وسى بيلىك ءداستۇر ونان كەيىنگى قازاق قوعامىندا جاڭا ۇلگىدە، ياعني، رەسمي بيلىك پەن حالىق اراسىندا مەدياسيالىق قىزمەت اتقارعان «بيلەر ينستيتۋتى» فورماسىندا كورىنەدى.
قىسقاسى، عاسىرلار بويى وزگەرىسسىز كوشپەلى تىرشىلىك كەشىپ كەلگەن قوعامدا بي، شەشەن سوزدەرىنىڭ قاتار اتالىپ كەلۋى – ولاردىڭ قوعامداعى قىزمەتىنىڭ ورتاقتىعىن كورسەتەدى. ءتۇيىندى ءىستى شەشەتىن، بيلىك جۇرگىزەتىن، ەل مۇددەسىن ارقالاعان «اقىلدى، دانا» جانداردىڭ بەگ، بەي، بەك، بەحي، بي، شەشەن، سەچان، سەسەن ۇلگىلەرىندە قوسارلانا اتالىپ كەلۋى، تۇركى، ءتىپتى بارشا كوشپەلى حالىقتارداعى تاريحي جادىنىڭ زاڭدى جاڭعىرىعى. ەل باسقارۋ، ەلدىڭ ءسوزىن ۇستاپ، بي اتانۋ ءۇشىن ۇمىتكەردىڭ ەرەكشە قابىلەتتى بولۋى شارت ەكەن دە، بۇل اتاقتى الىپ جۇرۋگە قويىلعان تالاپ تا مەيىلىنشە ءادىل بولعان. سول داۋىرلەردەگى قوعامنىڭ قاتال زاڭى، تابيعاتپەن بەتپە-بەت كوشپەلى تىرشىلىكتىڭ الۋان ءتۇرلى سىناقتارى، ار الدىنداعى بارشانىڭ تەڭ قۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋ، مىنە، كوپتىڭ كوز الدىندا ءوتىپ جاتاتىن بۇل ۇدەرىستەر كەزدەيسوقتىقتى كوتەرمەيتىن ەدى. ەلدى سوڭىنا ەرتىپ، ادىلدىكتى قاتاڭ ساقتاۋعا، «قارا قىلدى قاق جارۋعا» ءتيىس بيگە ارتىلعان جاۋاپكەرشىلىك تە تىم اۋىر بولعان. سوندىقتان دا، بي بولۋ ءۇشىن «ەلدەن ەرەك تۇلعالار» – سەسەن نەمەسە شەشەندەر لايىق سانالعان.
تۇركىلىك جازبا ەسكەرتكىشتەردە «بۇيىرۋ» ەتىستىگى «بيۇر»، «بۇيرىق» ءسوزى «بىرۇق» (م.قاشعاري)، «بيۇرۇع» (ق.جالايري) فورمالارىندا كەزدەسەدى، ياعني، بۇل سوزدەردىڭ «بي» تۇبىرىنەن شىققانى بايقالادى. كۇلتەگىن جازۋىندا «بۋيۋرۋق» ۇلگىسىندە ساقتالعان. بۇدان «بۇيرىق» ءسوزىنىڭ شىعۋ توركىنى دە تازا تۇركىلىك «بي» جانە «جارلىق» («يۇر»، «يار»، يۇرۇع، «يارلىق»،) دەگەن تىركەستەردىڭ كىرىگۋىنەن شىقتى ما دەگەن وي تۋىندايدى. ءدال وسى «بيۇرۇع» دەگەن فورمادا قادىرعالي جالايىردىڭ «جاميعات تاۋاريحىندا» كەزدەسەدى. (وت ەتكەنلەر بار ەردى انلار يۇرتلارىندا بيۇردىم تا انلاردىن يىراق ەتىڭىز دەب وت ەتكەننى كەتەرىڭىز تەب. – ءشوپتى پايدالانۋشىلار بار ەدى، ولاردىڭ جۇرتتارىنا: «جىراققا كەتىرىڭدەر، ءشوپ پايدالانۋشىلاردى قۋىپ جىبەرىڭدەر»، - دەپ بۇيىردىم؛ (مامىربەكوۆا گ. سەيتبەكوۆا ا. قادىرعالي جالايىردىڭ «جاميعات تاۋاريح» جىلناماسىنىڭ تەزاۋرۋس سوزدىگى. – الماتى: 2011. -500. 69) كونە ماتىندەردەگى، جىراۋلار شىعارماشىلىعىنداعى «بۇيرىق» ءسوزىنىڭ استارىنان، قولدانىلۋ ەرەكشەلىكتەرىنەن دە وسىنداي ويدىڭ باسى قىلتيادى. دەمەك، بۇيرىق – ەرەكشە ستاتۋسى بار ءبيدىڭ جارلىعى. «ءبيدىڭ ايتقان ءسوزىن قۇل دا ايتادى، ءبىراق اۋزىنىڭ دۋاسى جوق» دەيدى كونە ماقال. ءبيدىڭ ءسوزى – جارلىق، بۇيرىق، زاڭدىق كۇشى بار، مۇلتىكسىز ورىندالۋى ءتيىس قاعيدا. ال ماحمۋت قاشعاري ءوز سوزدىگىندە «حانداردىڭ جانىنداعى زور، بەدەلدى ادامداردى لاۋازىمىنا قاراي جايعاستىرىپ وتىرعىزۋشى كىسى – بيرۋق، بۇيرىقشى» (ماحمۇت قاشعاري. اۋد. ز.ا.اۋەزوۆا. ديۆان لۋگات ات-تۋرك. – الماتى: دايك-پرەسس. 2005. 1288 ب. 358 ب) – دەگەن تۇسىنىك بەرەدى. ال ك.د،وسسون ءوزىنىڭ تاريحي ەڭبەگىندە «بۋيۋرۋك» دەگەن تەرميننىڭ «كوماندۋيۋششيي، يمپەراتور» دەگەندى بىلدىرەتىنىن ايتادى(د،وسسون ك. وت چينگيسحانا دو تامەرلانا. – الماتى، سانات. 1996. س.219).
وسى ورايدا، م.ماعاۋين ءوزىنىڭ شىڭعىس حان تۋرالى ايتۋلى زەرتتەۋىندە ناقتىلى دەرەكتەرگە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، مىناداي پىكىر ايتادى: «ەل يەسى ۇلىق، اسكەرباسى نوياندارمەن قاتار، شىڭعىس حان ۇلىستىڭ رۋحاني كوسەمىن تاعايىنداپتى. «قاستەرلى شەجىرەدە» – «مور-بەكي»، ياعني مور-بەگى. بۇل اتاۋدىڭ ناقتى ماعىناسىن ەشكىم انىقتاي الماعان. ا.كوزين «موردەن» اتتاپ ءوتىپ، بەكي دارەجەسى (سان بەكي) دەپ اۋدارادى، موڭعول زەرتتەۋشىلەرى «بەك» تۇرىك ءتىلدى اتاۋ دەپ تانىسا، كەيىنگى ەۋروپالىق وقىمىستىلار «بەكي» دەربەس، دارا ءبىر اتاۋ دەپ بىلەدى. ال ن.بازىلحان «ءمور بەك دەگەنگە قاراعاندا، مەملەكەتتىك تورەلىكتىڭ ءمورتاڭباسىن ۇستاۋشى بولۋى ىقتيمال» دەيدى. «ءمور» – پارسى لۇعاتى، تۇرىك تىلدەرىنە كەيىندە ەنگەن، ياعني «قاستەرلى شەجىرەدەگى» ءتۇپنۇسقا ءمانىسى باسقاشا، ءتارىزى، كەيىندە ۇمىتىلعان ءسوز. دەسە دە ناقتى ماعىناسىن شامالاۋعا بولادى. ءراشيد-اد-دين بۇل لاۋازىمدى «ءتىرى وڭعۇن»، ياعني كيە، ءتىرى ءارۋاق دەپ ايعاقتايدى. بارتولد «ۇلۇق شامان» دەپ بىلەدى، ر.گرۋسسە وسى سوڭعى قيسىندى قولداعان.
شىڭعىس حان جارلىعى: «تورە زاڭى بويىنشا، تايپانىڭ ەڭ قۇرمەتتى اقساقالى مور-بەگى بولماق جوسىن بار. بودانشاردىڭ ۇلكەن ۇلى بارىن اعانىڭ اۋلەتى ءۇسۇن قارت مور-بەگى بولسىن. اق شاپان كيسىن، اق ارعىماق ءمىنسىن، (تيەسىلى) تاعىنا ءمىنسىن. بىزگە جىل مەن ايدىڭ ەسەبىن ايقىنداپ بەرىپ وتىرسىن»، - دەيدى. (ماعاۋين م. شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانى. جۇلدىز №2، 2013 15 بەت) بۇل ۇزىندىدەن ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارىپ وتىرعان «مور-بەگى» تەرمينى. «ءمور» – ادامنىڭ اتى، ۇمىتىلعان ءسوز نەمەسە قازىرگى ماعىناسىنداعى ءمور بولۋى مۇمكىن دەلىك. ايتسەدە، بۇدان «بەكي»، «بەگى»، «بي» فورمالارىنىڭ ءمانى وزگەرمەيدى. بي – حاننىڭ ارنايى جارلىعىمەن بەكىتىلەدى. حان جارلىعىنان «ءبيدىڭ» ناقتىلى زاڭمەن بەكىتىلگەن لاۋازىم اتاۋى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. وسىدان كەلىپ ءتۇرلى دەڭگەيدەگى لاۋازىمدى بىلدىرەتىن بەگلەربەگى، قۇشبەگى، مىڭبەگى، ۇلىسبەك، ۇلىقبەك دەگەن سەكىلدى نۇسقالار شىعادى.
ورتا عاسىرلارداعى ورىس ادەبيەتىنىڭ تاريحى جايلى ايتا كەلىپ، اسا كورنەكتى ورىس عالىمى د.س.ليحاچيەۆ بىلاي دەيدى: «ءحى-حىى عاسىرلارداعى ادەبيەت ءوزىنىڭ قولدانىلۋ فورماسى جاعىنان، سۇيەنگەن كوركەمدىك قۇرالدارى مەن تاڭداپ العان تاقىرىپتارى جاعىنان نەگىزىنەن جورالعىلىق (سەرەمونيالنا) بولدى. تازا ەستەتيكالىق تۇرعىدان العاندا بۇل كەزەڭنىڭ ەڭ باستى ادەبي جانرى – شەشەندىك ەدى. شەشەندىك ءسوز بۇل داۋىردە شىركەۋلىك جانە زايىرلى باسقوسۋلاردا جاسالاتىن جورالعىلاردىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدى.» (ليحاچيەۆ د.س. «سلوۆو و پولكۋ يگوريەۆە» ي كۋلتۋرا ەگو ۆرەمەني. – لەنينگراد: حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا. 1978 گ. س. 57). ءدال وسى پىكىردى قازاق قاۋىمىنداعى بيلەر مەن ولاردىڭ شىعارماشىلىعى حاقىندا دا ايتۋعا بولادى. ساراي توڭىرەگىندەگى ءجون-جورالعىلاردان باستاپ، ەل ىشىندەگى قۇرىلتاي-ديۋاندار، ۇلى استار مەن جيىن-تويلار، جەر، جەسىر، مال داۋلارى سىندى قۇقىقتىق ماسەلەلەرگە دەيىن بيلەردىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن وتكەنىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ شەشەندىك سوزدەرىنىڭ تاقىرىبى مەن قوعامدىق قىزمەتىنىڭ ءمانى دە ايقىندالا تۇسەدى.
تەك بۇل جاعداي ءاربىر تۇركى حالقىندا، ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردە ءارقيلى بولۋى مۇمكىن. حالىقتاردىڭ كوشپەلى نەمەسە وتىرىقشىل تىرلىك كەشۋى دە اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. سوزدەردىڭ ساياسي، تاريحي جاعدايلارعا سايكەس ماعىنالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراپ وتىرۋى ءتىل بىلىمىندەگى ادەتتەگى قۇبىلىس. «ارنايى ادەبيەتتە، – دەپ جازادى اكادەميك س.زيمانوۆ، – «بي» ءسوزى كونە تۇركى ءسوزى، ول شىعىس بيلەۋشىلەرى – حان، سۇلتاندار كەزىندە ماڭىزدى لاۋازىمدىق اتاقتى بىلدىرەدى. ول ءار ءتۇرلى تۇركى حالىقتارىندا ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردە ءارقيلى اتالدى – «بەك»، «بەگى»، «بي». ءبىراق بارلىق جەردە بۇل ۇعىم «بيلىك»، «بيلەۋ» دەگەن ماعىنانى ءبىلدىردى جانە بۇل اتاقتى جوعارعى بيلەۋشىنىڭ قاسىنداعى كەڭەسشىلەر، ەرەكشە قۇزىرلى ادامدار يەلەندى.
قازاقتىڭ «بي» ءسوزى تۇرىكتىڭ «بيلىك» ەلەمەنتى بار جالپى اتاۋىنان شىققان. ول تەرمينولوگيالىق بەلگى ماعىناسىن ساقتاپ قالعان. ال ارنايى ۇعىم رەتىندە ول باسقا سينونيمدەردەن وزگەشەلەندى. قازاق وردالارىندا، حاندىقتارىندا، جۇزدەرىندە جانە رۋلارىندا، سونداي-اق ورتالىق ازيانىڭ قازاق-قىپشاق جەرلەرى اتالاتىن ۇلى دالاسىندا «بي» ۇعىمى وزگەشە بولدى، ياعني، ول كوبىنەسە سوتتىق قىزمەتتەردى اتقاراتىن ادامعا قاتىستى ايتىلدى» (زيمانوۆ س. قازاقتىڭ اتا زاڭدارى. – الماتى: «جەتى جارعى»، 2005، 5-توم،33بەت).
باسقا عالىمدار دا وسى ويدى قۋاتتايدى. عالىم س.قوندىباي: «ال قازاقتا شە؟ – دەپ ساۋال قويا وتىرىپ، – «بەك» ءسوزى ءوزىنىڭ تيتۋلدىق ءمانىن جويىپ، تەك ادام ەسىمىن جاساۋ ءداستۇرىنىڭ ءجيى قولدانىلاتىن فورمانتىنا اينالدى، مىسالى، قازىبەك، نۇربەك، التىنبەك سياقتى ەسىمدەر ءتىزىمى – وسىنىڭ كۋاسى...
قازاقتا «بەك» ءسوزىنىڭ «بي» ۆاريانتى دا قولدانىلىپ، ول سوڭعى عاسىرلارعا شەيىن رۋ-تايپا كوسەمدەرى مەن ابىزدارىنىڭ اتاۋى، تيتۋلى رەتىندە پايدالانىلىپ كەلدى» (قوندىباي س. جاۋىنگەرلىك رۋح كىتابى. – الماتى: «نۇرلى الەم»، 2006. – 240 بەت. 172 ب) – دەپ وسى پىكىردى ناقتىلاي تۇسەدى.
عالىمداردىڭ بۇل ەسكەرتىپ وتىرعانى قازاق حاندىعى قۇرىلىپ، وزگە تۇركىلىك قاۋىمنان قازاق جۇرتىنىڭ دەربەس قالىپتاسا باستاعان كەزەڭدەگى احۋال. حVءى عاسىردىڭ باسىنان بەرگى داۋىردە قازاقى ورتادا «بي» تەرمينى «بەك»، «بەگى» نۇسقالارىنان ەرەكشەلەنىپ، ەل ىشىندەگى سانقيلى داۋلى ماسەلەلەردى رەتتەيتىن مەدياسيالىق سيپاتقا يە بولادى. بۇل جاڭادان دەربەس شاڭىراق كوتەرگەن قازاق حاندىعىنداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالمەن، باسقارۋ جۇيەسىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەدى. شىڭعىس حاننان باستاپ بەرگى التىن وردا داۋىرلەرىنە دەيىن دالالىق وركەنيەت اسكەري دەموكراتيا جاعدايىندا تىرشىلىك كەشتى دەسەك تە، ولاردىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قاراقورىم، ساراي باتۋ، ساراي بەركە، سارايشىق سىندى اكىمشىلىك ورتالىقتارى، قالىپتاسقان بيۋروكراتيالىق جۇيەسى، كانسەلياريالىق قىزمەتى جۇمىس ىستەدى. سەبەبى، مۇنداي الىپ ايماقتى، ءتۇرلى ۇلتتار مەن ۇلىستاردان قۇرالعان كۇردەلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى باسقارۋعا بۇرىنعى ادەت-عۇرىپ نەگىزىندەگى زاڭداردىڭ الەۋەتى جەتپەيتىن ەدى. التىن ورداداعى كەڭسە قىزمەتى حاقىندا ۆ.ۆ.رادلوۆ: «تەمىر-قۇتلىقتىڭ جارلىعىنان مەملەكەتتىڭ ءبىر وبلىسى بولىپ تابىلاتىن قىرىمدا وبلىستىق اكىمشىلىكتىڭ باسىندا شەنەۋنىكتەردىڭ ۇلكەن شتاتى بولعانى كورىنەدى. ولار سۋديالار (قازى)، جەرگىلىكتى ءدىندارلار باسشىسى (مۋفتي)، ديۋاننىڭ حاتشىلارى، كەدەنشىلەر، الىم جيناۋشىلار، شولعىنشىلار، زاستاۆا باستىقتارى (تۇتقاۋىل)، قارشىعاشىلار، بارىسشىلار جانە ت.ب.» (رادلوۆ ۆ.ۆ. يارلىكي توحتامىشا ي تيمۋر-كۋتلۋكا. كىتاپتا: سافارعالييەۆ م.گ. التىن وردانىڭ ىدىراۋى. – الماتى: «دايك-پرەسس»، 2014. 326 بەت. 82 ب.) دەپ جازادى.
وسى كۇنگى پوشتا قىزمەتىنىڭ قاراقورىمعا اقپارات الىپ اسىققان، لاۋ اتتاردى اۋىستىرا شاپقان حابارشى-جاۋشىلاردىڭ تۇراعى، بەكەتى نەگىزىندە قالىپتاسقانىن ەسكە الساق تا، كوپ جايتتىڭ باسى اشىلادى. بۇكىل ەۋرازيا اۋماعىنداعى الىس-جاقىن شەت جۇرتپەن ديپلوماتيالىق قاتىناستار ايرىقشا دامىدى دا، ءتۇرلى جازۋلارمەن ەپيستوليارلىق، تاريحي قۇجاتتار جۇرگىزىلىپ وتىردى. قۇبىلاي، قۇلاعۋ، باتۋ سەكىلدى جيھانگەرلەر قۇرعان مەملەكەتتەردىڭ اۋقىمى دا تىم ۇلكەن، حالىقتاردىڭ تىلدىك قۇرامى دا الۋان ءتۇرلى بولاتىن، ولار كوپ مولشەردە كەڭسە قىزمەتكەرلەرىن ۇستاپ، مەملەكەت ىشىندەگى ۇشى-قيىرى جوق ماڭىزدى ماسەلەلەردى جازباشا جۇرگىزىپ وتىرۋعا مۇددەلى بولدى جانە ولاردى قارجىلاندىرۋعا قابىلەتتى دە ەدى. ولاردىڭ قول استىندا ۇلكەن قالالار، وتىرىقشىل وركەنيەتتىڭ مادەني وشاقتارى، ارحيۆ جۇرگىزۋگە قابىلەتتى جىلناماشىلارى بولدى.
ال جاڭادان قۇرىلعان قازاق حاندىعىنداعى احۋال تىپتەن بولەك ەدى. ەڭ الدىمەن، حاندىقتىڭ قۇرىلۋى جوشى ۇلىسى، كەيىن التىن وردا اتانعان الىپ مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ ىدىراۋ پروسەسىنىڭ زاڭدى جالعاسى ەدى. بۇرىنعى يمپەريانىڭ شاعىن بولشەگىندە بوي كوتەرگەن جاڭا قۇرىلىمنىڭ مۇمكىندىگى قاي جاعىنان العاندا دا وتە شەكتەۋلى بولاتىن. نەگىزگى تىرشىلىك كوزى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى بولدى دا، تۇرمىستىق جاعداي، سودان تۋىندايتىن قۇقىقتىق رەتتەۋ، ەلدى باسقارۋ ت.ت. ءبارى دە وسى جاعدايعا بەيىمدەلدى. دەربەس ەل بولعاننان كەيىنگى العاشقى كەزەڭدە بۇرىنعى ورتاق وردانىڭ تۋرا ورتاسىندا پايدا بولعان قازاق حاندىعىنىڭ سىرتپەن قارىم-قاتىناستارى مەيىلىنشە سيرەپ، ىشكى ماسەلەلەردىڭ وزەكتىلىگى ارتتى. ەندىگى جەردە يدەولوگيا، ديپلوماتيا، قۇقىقتىق رەتتەۋ، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ، ۇرپاق تاربيەلەۋ سىندى كەيىنگە ىسىرۋعا بولمايتىن قيىن دا قاجەتتى جاۋاپتى جۇمىستاردىڭ بارلىعى جاڭا جاعدايعا، حاندىقتىڭ مۇمكىندىگىنە، قارجىلىق الەۋەتىنە قاراي بەيىمدەلۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى.
ەڭ باستىسى، حاندىق قۇرامىنا ەنگەن رۋلاردىڭ بارلىعى ءبىر تەكتى، ءبىر ءتىلدى – بارشاعا تۇسىنىكتى تۇركى تىلىندە سويلەدى. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ «قازاقتاردا قۇرمەتتى بي اتاعى حالىق تاراپىنان قانداي دا سايلاۋ جولىمەن نەمەسە حالىقتى بيلەپ وتىرعان وكىمەتتىڭ بەكىتۋىمەن ەمەس، تەك سوت ءراسىمىن تەرەڭ بىلەتىن، وعان قوسا شەشەندىك ونەرىن مەڭگەرگەن قازاققا عانا بەرىلگەن» دەيتىن زامانى كەلىپ، بۇرىن تۇتاس بيۋروكراتتىق اپپارات اتقارۋى ءتيىس شارۋالاردى ەندى قاراپايىم جانداردىڭ جۇزىنە تاتيتىن، «وت ءتىلدى، وراق اۋىز» بيلەردىڭ اۋىزشا ورىنداۋىنا تۋرا كەلدى. ال مۇنداي جاۋاپتى ءىستى تەك تابيعاتىنان قابىلەتتى، جادى مىقتى، كوپشىلىكتى سەندىرە دە، كوندىرە دە الاتىن، ءومىرىن وسى جولعا ارناعان ەلدەن ەرەك تۇلعالار اتقارۋى ءتيىس بولاتىن.
بيلەردىڭ سايلانباي، تاعايىندالماي، شەشەندىگىنە قاراي كوپشىلىكتىڭ مويىنداۋى وسىنداي پراكتيكالىق قاجەتتىلىك پەن ومىرلىك تالاپتاردان تۋىنداعان ەدى. مىنە، «بي» جانە «شەشەن» دەگەن ۇعىمداردىڭ بىتە قايناسىپ، ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرى ءجۇرۋىنىڭ سىرى وسىندا جاتىر. ال شىندىعىندا، «حالقىنا قۇل بولماعان بي بولمايدى» دەگەندەي، بي – ەلدىڭ قىزمەتشىسى، رۋىنا، تامىر-تانىستىعىنا قاراماي، كوپشىلىكتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جوقتايتىن، كۇيكى تىرشىلىكتەن، جەڭ ۇشىنان جالعاسقان كولدەنەڭ سىبايلاستىقتان جوعارى تۇراتىن ءادىل، ار-وجدانى كىرشىكسىز، كوپشىلىككە ۇلگى لاۋازىمدى رۋحاني تۇلعا. ال شەشەندىك ونەر، ءدىلمارلىق قاسيەت وسىنداي بيلىككە جول اشاتىن، كەسىم ايتىپ، ۇكىم شىعارۋعا مورالدىق، قۇقىقتىق مۇمكىندىك بەرەتىن ەڭ باستى كريتەرييلەردىڭ ءبىرى بولدى. بۇل سول قاۋىمنىڭ اق-قارانى اجىراتۋىنا، جاقسى مەن جاماندى كوپشىلىك تالقىسىنا سالۋ ارقىلى ءوزىن-وزى ساقتاپ قالۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن، مەريتوكراتياعا نەگىزدەلگەن ومىرشەڭ ءادىل جۇيە بولاتىن.
بيلەر ينستيتۋتى ورنىعا كەلە، ولاردىڭ جۇمىس ىستەۋ ءتارتىبى، ينستانسيالارى قالىپتاسا باستادى. رۋ-رۋ، تايپا-تايپا، ءجۇز-جۇز بولىپ قونىستانعان حالىق ءوز شارۋاشىلىعىن «قانىنا تارتپاعاننىڭ، قارى سىنسىن» دەيتىن اتالاس جاقىندىققا نەگىزدەلگەن تۋىستىق جۇيە بويىنشا جۇرگىزدى دە، سودان تۋىندايتىن قاجەتتىلىكتەن بيلەردىڭ يەرارحياسى پايدا بولدى. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، تۇتاس رۋدىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاۋ رۋ بيىنە تاپسىرىلدى. بۇدان جوعارى بيلىككە ۇلىس ءبيى يە بولدى. ول جاۋگەرشىلىك جاعدايدا كەمى ون مىڭ قارۋلى جىگىت شىعارا الاتىنداي ۇلىستىڭ بيلەۋشىسى سۇلتانعا اقىلشى، كەڭەسشى بولىپ، ءوزى شارۋاشىلىق، الەۋمەتتىك جۇمىستارعا باسشىلىق جاسادى. بي اتاعىنىڭ ەڭ جوعارعى دەڭگەيى – وردا ءبيى بولدى. تۇتاستاي ءجۇزدىڭ اتىنان بيلىك قۇرا الاتىن وردا ءبيى مەملەكەتتىك «جارعىنىڭ» قۇرامىنا ەنەدى دە، جالپىحالىقتىق ماسەلەلەردى شەشۋگە، وزگە ەلدەرمەن قارىم-قاتىناس ماسەلەلەرىنە تىكەلەي قاتىسادى. ىشكى-سىرتقى ساياساتتا حاندى تەجەۋگە نەمەسە ارەكەتىن قۇپتاۋعا، جاۋاپقا تارتۋعا قاقىلى بولدى. وسىناۋ بيلەر كەڭەسىنەن تەك حاندىق بيلىك پەن بۇكىل قازاق ەلىنىڭ ۇلى باس قوسۋى – قاز جيىنى عانا جوعارى تۇردى(ارتىقبايەۆ ج.و. جەتى جارعى. – الماتى، 2004. – 150 بەت. 66 بەت).
مىنە، وسىنشالىقتى سالماقتى، جۇگى اۋىر جۇمىستى كىم اتقارادى، قالايشا جۇزەگە اسىرادى!؟ بۇل تۋراسىندا م.اۋەزوۆتiڭ بي-شەشەندەر جايلى «ادەبيەت تاريحى» كiتابىنداعى مىنا بiر ءسوزiن كەلتiرسەك، كوپ ماسەلەنiڭ باسى اشىلادى: «ەكەۋi دە (بي مەن شەشەن م.ءا.) جالعىز ەل اقىلشىسى ەمەس، ەلدi مەڭگەرگەن حان مەن بەكتiڭ اقىلشى، ءۋازiرi ەسەبiندە بولعان. حان شەشە الماعان اۋىر ءتۇيiن، قيىن جۇمباق، كومەسكi كەلەشەك بولسا، بارلىعىنا دا شەشۋ ءسوزدi سولار ايتاتىن. تىنىشتىق زاماندا قىيۋى قاشىپ، اراسى اشىلعان قارىنداستى تابىستىرىپ، قىسىلشاڭ زاماندا ساسقان ەلگە جول تاباتىن، بەت نۇسقايتىن كەمەڭگەر كورەگەنi بولعان. بۇلار حان قاسىنا قالىڭ ەلدiڭ iشiنەن قوسىلعان قاريالار كەڭەسi سياقتى. سوندىقتان حان اۋزىنان شىققان ۇشقارى ءسوز بولسا، جونگە سالاتىن دا وسىلار. كوپ ەلگە حان جارلىعىن ورناتۋ كەرەك بولسا، ايتقان ءسوزi ەم بولاتىن دۋالى اۋىز دا وسىلار. كەي كەزدە قالىڭ ەل حاننان دا وسىلاردىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدi تولىمدىراق كورەتiن. قاۋىم تiرشiلiگiندە بۇلاردىڭ ساياسي سالماعى سوندايلىق زور بولعاندىقتان، اۋزىنان شىققان ءسوز دە ولقى بولماۋعا كەرەك. «اق دەگەنi العىس، قارا دەگەنi قارعىس» بولاتىن جاقسىلاردىڭ ءسوزi كوپتiڭ كوزiندە مiنسiز، تولىق بولۋى شارت. كولدەنەڭ كiسi مiن تابا المايتىنداي، قورعاسىنداي اۋىر، وقتاي جۇمىر، ءوتiمدi بولۋى كەرەك. سول سەبەپتi دە بۇلاردىڭ ءسوزi اسىل ولەڭ ولشەۋiمەن شىعۋى شارت بولعان. ايتىلعان ءسوز: تاقپاق تولعاۋ سياقتى بولسا عانا ەل كوزiنە مiنسiز، اسىل كورiنەتiن. ەل بيلەگەن جاقسى تۋرالى زاماننىڭ سىنى مەن ۇعىمى سوندايلىق بولعاندىقتان، ءاربiر حان ءوز قاسىندا اقىلشى بولاتىن بيدi تاڭداعاندا، ەڭ الدىمەن ءسوز تاپقىش وتكiر دەگەن سۋىرىلعان شەشەننەن، سۋدىرلاعان اقىننان الاتىن»/11:197/.
ەل اۋزىنداعى ماقال-ماتەلدەردەن بيلەردىڭ ىلۋدە ءبىر كەزدەسەتىن قۇبىلىس رەتىندە باعالانعانىن بايقاۋعا بولادى. «باتىر دەگەن – باراق يت، ەكى قاتىننىڭ ءبىرى تاباتىن. بي دەگەن – اقسارى ات، ءبۇتىن ەلگە بىرەۋ تاباتىن» دەيدى حالىق دانالىعى. وسىنداي بولمىسى بولەك، ادىلدىكتىڭ كەپىلىندەي بولعان بيلەردىڭ قوعامداعى ءرولىن باعالاۋ، كىسىلىك كەلبەتىن ناقتىلاۋ، لاۋازىمدىق ەرەكشەلىگىن كورسەتۋ ماقساتىندا ونىڭ ۇرپاقتارىن، وتباسى مۇشەلەرىن دە ارنايى اتاۋمەن اتاعانىنان اڭعارۋعا بولادى. «حاننىڭ تاقتى يەلەنبەگەن ۇرپاعى (ۇلى) تورە دەپ اتالاتىنى سياقتى، بايدىڭ، ءبيدىڭ ۇلدارى مەن قىزدارى دا جاي باي بالاسى، بي بالاسى، بايدىڭ قىزى دەپ اتالماي، شورا، بيكەش دەگەن سياقتى ارناۋلى اتپەن اتالعانىن بىلدىرەدى» - (سىزدىقوۆا ر. سوزدەر سويلەيدى. – الماتى: سانات. 1994 ج. 19 بەت) دەپ جازادى سوزدەردىڭ ەتيمولوگياسىن، لەكسيكالىق ماعىنالارىن ارنايى زەرتتەگەن كورنەكتى عالىم ر.سىزدىقوۆا. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، شورا جانە بيكەش سوزدەرى كەز-كەلگەن بايدىڭ ۇرپاعىنا قاتىستى اتاۋ ەمەس، تەك ءبيدىڭ ۇلى مەن قىزىنا بايلانىستى ايتىلاتىن ارنايى تەرمين.
«قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە» «بي شورا. ءبيدىڭ بالاسى» دەپ انىق جازا وتىرىپ، ن.احمەتبەكوۆتىڭ مىناداي جولدارىن كەلتىرەدى:
«مەنى سەن ءوز بالاڭنان كەم كورمەدىڭ،
دۇشپاننىڭ وسەگىنە جول بەرمەدىڭ.
كەلسە دە باي بالاسى، بي شوراسى،
بەرمەدىڭ. ءبىرىن ماعان تەڭ كورمەدىڭ» (قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى. ون بەس تومدىق. ءىىى توم. – الماتى، 2011 – 744 ب. 334 بەت). حV- حVءى عاسىرلارداعى شالكيىز تىلەنشى ۇلىنىڭ «ەر شوبان» داستانىندا «حان ۇلى تورەدەي، بي ۇلى شوراداي، قان جۇقپاس قايقى قارا بولات وتپەگەن، ماقتاۋىنا ادام تاۋىپ جەتپەگەن»(قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەت. قۇراستىرعان – ماعاۋين م. – الماتى: «انا ءتىلى». 1993. 176 بەت. 37 بەت) دەگەن ۇلگىدە كەزدەسەدى. ياعني، «بي ۇلى شورا» دەپ انىق ايتىلادى.
«قازاق سوزدىگىندە» «شورا» زات. كونە. ۇستەم تاپ وكىلى، ەل بيلەگەن اكىم، بەك، مىرزا، شونجار» (قازاق سوزدىگى (قازاق ءتىلىنىڭ ءبىرتومدىق ۇلكەن تۇسىندىرمە سوزدىگى) قۇراس.: ن.ءۋالي، ش.قۇرمانباي ۇلى، م.مالباقوۆ، ر.شويبەكوۆ جانە ت.ب. – الماتى: «ءداۋىر» باسپاسى، 2013. 1488 بەت. 1416 ب.) جانە «كەڭەس، ءماسليحات» دەگەن ماعىنالارى بار ەكەندىگىن ەسكەرتەدى. وسى تۇستاعى «كەڭەستىڭ» بي قىزمەتىمەن بايلانىستى بولۋى دا مۇمكىن.
ال، كونە سوزدەردىڭ ماعىنالارىنا ارنالعان ك.قايىرجان قۇراستىرعان «ءسوز – ساندىق» اتتى ەڭبەكتە بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى ناقتىلانا تۇسەدى: شورا زات. كونە. (1) بي بالاسى. (2) اكىم، بەك، مىرزا، شونجار. (3) القا، كوميتەت. (قايىرجان ك.، ءسوز - ساندىق: قازاقتىڭ كونە سوزدەرى. – الماتى: «ونەر» باسپاسى، 2013. – 480 بەت. 427ب). «شورا» ءسوزىنىڭ ەسكى ادەبي مۇرالاردا كوپتەپ كەزدەسەتىنىن ش.ءۋاليحانوۆ تا ەسكەرتەدى. «ازاماتتار مەن شورالار اتاۋلارى قازاقتىڭ ەسكى جىر-داستاندارىندا ءجيى ۇشىراسادى. ازامات اتاۋى ەرىكتى، ءوز بيلىگى وزىندە؛ باسىندا ءۇيى، قاسىندا ايەلى، الدىندا مالى بار، اكەسىنەن ەنشىسىن الىپ، بولەك شىققان ادام. شورا – ازامات ءسوزىنىڭ بالاماسى، بۇل ءسوز جەكە-دارا ماعىناسىمەن ەرەكشەلەنەدى، دەمەك، ازامات ءسوزىنسىز-اق قولدانىلا بەرەدى. ال ەندى شورا ازامات – تازا اسكەري ماعىناداعى ءسوز، بۇل ەكى ءسوز قوسىلىپ ورىستىڭ توۆاريشش، درۋجينا – جاساق، سارباز سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن بەرەدى» - (166 بەت) دەپ جازادى عالىم. عالىمنىڭ «تازا اسكەري ماعىناداعى ءسوز» دەپ شورانىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ وتباسى مۇشەسى ەكەنىن باسا ايتقانى دەپ ءبىلۋ كەرەك.
اسكەري دەموكراتيا جاعدايىندا حالىق پەن اسكەردىڭ ءبىر ەكەنىن ەسكەرۋ قاجەت. «ەي، ازاماتتار، شورالار! اتتى مىنسەڭ زوردى ءمىن»، (54 بەت) – دەپ ءسوز باستايدى اقتامبەردى جىراۋ. شورا ءسوزى «جاميعات تاۋاريحتا» «چىنگىز حاننىڭ ول چورا اعاسى ول ەردى» دەپ «چورا اعاسى» ۇلگىسىندە كەزدەسەدى. (مامىربەكوۆا گ. سەيتبەكوۆا ا. قادىرعالي جالايىردىڭ «جاميعات تاۋاريح» جىلناماسىنىڭ تەزاۋرۋس سوزدىگى. – الماتى: 2011. -500. 468). ماتىندەگى قولدانىلۋ ەرەكشەلىگىنە وراي عالىمدار بۇل تىركەستى «كۇزەت باسشىسى» دەپ اۋدارىپتى. ياعني، «مەملەكەت، ۇلىس مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋشى تۇلعانى قورعايتىن جان». ماعىنالىق جاقتان بىر-بىرىنەن الشاق جاتقان جوق.
بيكە، بيكەش سوزدەرىنىڭ ءتۇبىرى دە بي ەكەنى جانە -كە، -كەش جۇرناقتارى جالعانۋ ارقىلى كىشىرەيتۋ، ەركەلەتۋ، جۇمسارتۋ ماعىناسىن بەرىپ تۇرعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. «قازاق سوزدىگىندە»: «بيكە زات. ايەل ادامدى، كوبىنە تۇرمىسقا ءالى شىقپاعان جاسى ۇلكەن قىزدى اتايتىن ىزەت اتاۋى» دەيدى. ال «بيكەش زات. بويجەتكەن قىزعا، جاس ايەلدەرگە سىپايىگەرشىلىك، سىپايىلىق ءبىلدىرىپ ايتىلاتىن ءسوز» (قازاق سوزدىگى (قازاق ءتىلىنىڭ ءبىرتومدىق ۇلكەن تۇسىندىرمە سوزدىگى) قۇراس.: ن.ءۋالي، ش.قۇرمانباي ۇلى، م.مالباقوۆ، ر.شويبەكوۆ جانە ت.ب. – الماتى: «ءداۋىر» باسپاسى، 2013. 1488 بەت. 233 بەت) دەگەن تۇسىنىك بەرىلىپتى. التىن وردانىڭ ايگىلى بيلەۋشىسى وزبەك حاننىڭ قىزىنىڭ ەسىمى سۇيىنبيكە بولعانىن تاريحي دەرەكتەر ايعاقتايدى. كەيبىر تاريحي كوزدەردە حان ەسىمىنىڭ دە «ءوزى بەك»، «ءوزى بي» دەگەننەن باستاۋ العانى تۋرالى ايتىلادى. ءسۇيىن بيكە اتاۋى دا سول «بەكتىڭ قىزى» دەگەنمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن.
بۇل ءسوز دە ءدال وسى كۇيىندە وزگە تۇركىتىلدەس حالىقتاردا ساقتالعان. التايدا چەمال جانە تۋروچاك اۋداندارىنداعى ەكى وزەننىڭ جانە ءبىر ەلدىمەكەننىڭ اتاۋى «بييكا» دەپ اتالسا، داعىستانداعى قۇمىق، بالقار، قاراشايلاردا «بييكە» – «اقسۇيەك ايەل» دەگەندى بىلدىرەدى. «بي» ءسوزىنىڭ بايىرعى ماعىناسى كومەسكىلەنۋىنە بايلانىستى ودان تارايتىن تۋىندى سوزدەردىڭ دە ءمانى وزگەرگەن. ايتسەدە، «بي» ءتۇبىرى مەن ودان تارايتىن سوزدەردە قۇرمەتتەۋ، سىيلاۋ، ەركەلەتۋ، ۇلىقتاۋ ماعىنالارى ساقتالىپ قالعان.
وسى ورايدا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىلىپ كەلە جاقان ءبيبى، بەگىم سوزدەرىنىڭ دە استارىنا ءۇڭىلۋ قاجەتتىلىگى بايقالادى. سوزدىكتە «ءبيبى زات. كونە. بىرنەشە ايەلدىڭ ىشىندەگى مارتەبەسى جوعارى ايەل؛ قوجا-مولدالاردىڭ بايبىشەسى، اقسۇيەك ايەلدەرگە دەگەن قۇرمەتتى بىلدىرەتىن اتاۋ» (232 بەت) بولعاندا، «بەگىم زات. تەكتى اۋلەتتەن شىققان ايەل ەسىمدەرىنە قوسارلانىپ ايتىلاتىن لاۋازىم» (214 ب.) دەيدى عالىمدار. ءاسىلى، تۇبىرلەس ءبيبى، بەگىم سوزدەرى دە كەز-كەلگەن اۋقاتتى وتباسىنىڭ ايەلىنە قاتىستى ەمەس، ول دا تەك قانا ءبيدىڭ جارىنا قاتىستى ناقتىلى اتاۋ بولۋعا ءتيىس. بي اتاۋىن ناقتىلى دەسەك، ءبيبى، بەگىم – ءبيدىڭ جارى، بيكە، بيكەش – ءبيدىڭ قىزى بولسا، شورا – بي ۇلى. ەۋروپاداعى اقسۇيەكتەردىڭ بارون، بارونەسسا، گراف، گرافينيا، پرينس، پرينسەسسا دەگەنى سەكىلدى دالالىقتاردىڭ ۇلتتىق تانىمى دا ەرەن ونەر يەلەرى، مەملەكەت مۇددەسى مەن «قارا قىلدى قاق جارار» ادىلەتتىڭ قورعاۋشىسى ءبيدىڭ جارى مەن ۇرپاقتارىنا وسىنداي لايىقتى ەرەكشە ات بەرىپ، قۇرمەتتەگەن.
تاريحشى ب.كارىبايەۆ قازاق حاندىعى قۇرىلار قارساڭداعى دالاداعى اريستوكراتيا مەن ساياسي يەرارحيا تۋرالى ايتا كەلىپ، مىناداي عىلىمي تۇجىرىم جاسايدى: «ءامىر تەمىر مەن ەدىگەنىڭ جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ «حان» تيتۋلىن يەلەنە الماۋى، ءامىر تەمىر جانە ونىڭ ءابۋ سايد مىرزاعا دەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ەلدى شاعاتاي اۋلەتىنەن شىققان «قۋىرشاق» حاندار ارقىلى باسقارۋى، ەدىگە ۇرپاقتارىنىڭ تولىققاندى مەملەكەت باسشىسى بولىپ، بيلىك جۇرگىزۋى ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ولاردىڭ «بي» لاۋازىمىن شىڭعىسحان ۇرپاقتارى بيلەگەن كورشى ەلدەردەگى رەسمي ءبىر حاننىڭ زاڭدى تۇردە مويىنداۋى جاتتى» (كارىبايەۆ ب. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى. – الماتى: «ساردار»، 2014. – 520 ب. 286 ب.). عالىم «بي» لاۋازىمىن «مەملەكەت قىزمەتشىسى» رەتىندە بەلگىلى ءبىر تورەنىڭ مويىنداۋى، رەسمي بەكىتۋى قاجەت ەكەنىن ەسكەرتەدى. ايتسەدە، بۇل جەردەگى بەكىتۋ ءفورمالدى جورالعى ەكەنى اڭعارىلادى.
حVءىى-حVءىىى عاسىرلارداعى تاريحي دەرەكتەردە دە بيلەردىڭ ەكى ەل اراسىنداعى ەلشىلىك مىندەتىن اتقارعان – مامىلەگەر، رەسمي قۇجاتتارعا قول قوياتىن مەملەكەتتىك قىزمەتشى ەكەنى اشىق ايتىلادى. بۇل تۇستا ابدەن كەمەلىنە كەلگەن بيلەر سوتى ۇلى دالاداعى بىردەن-بىر قۇقىقتىق رەتتەۋشى ورگان بولسا، بيلەر تولىققاندى مانساپ يەلەر رەتىندە كورىنەدى. 1748 جىلى ءابىلقايىر حان دۇنيە سالعان سوڭ نۇرالى حاننىڭ بيلىگىن تانۋ تۋرالى ەليزاۆەتا پەتروۆناعا جولدانعان حاتقا ورتا ءجۇزدىڭ بەدەلدى ادامدارى جانىبەك تارحان مەن كەرەي ناۋرىز بيمەن بىرگە كىشى ءجۇزدىڭ 30 بي، باتىرلارى قول قويادى. (كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ حVءى-حVءىىى ۆەكاح (سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ) – الما-اتا، 1961، ستر. 409-410). سول تاريحي قۇجاتتا قويسارى، جالمامبەت، قيداي، جايىلعان، قوجاناي، ءبابي، باقتىباي، موڭكە، ايدارالى، يسانباي، مامەتەك، قۇداينازار، داۋلەت، اپاق، بولات، تىلەۋىمبەت، بايساۋ، التاي، جۇلدىز، ءومىرزاق، قاراتاي، جانىبەك ت.ب بيلەردىڭ قول قويىپ، تاڭبالارىن باسقاندىعى جازىلادى. بۇل سەكىلدى دەرەكتەردى تولە بي، ايتەكە بي، قازىبەك بيلەر باستاعان كوپتەگەن بي-شەشەندەردىڭ ءومىرباياندارىنان دا كەزدەستىرۋگە بولادى. ورىس باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ءالى دە تولىق دەندەپ ەنە قويماعان كەزىندە بيلەر كونە ءداستۇر بويىنشا سىرتقى ساياساتتىڭ دا بەلسەندى قاتىسۋشىلارى بولعان ەدى.
وسى تۇستا بىزدە حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قولدانىلىپ كەلگەن ناقتىلى تەرمين رەتiندە «توبە بي» ءسوزiنە دە ارنايى توقتالا كەتكەن ءجون بولار ەدى. «كوپ ماعىنالى ءتوۆ ءسوزiنiڭ مونعول تiلiندەگi بiر ماعىناسى «تۋرا ءسوزدi، ادال ادام» دەگەندi بiلدiرەدi. دەمەك، توبە بي – «ءادiل بي، بيلiكتi تۋرا شەشەتiن بي دەگەن كۇردەلi اتاۋ (تەرمين) بولىپ شىعادى» – دەپ جازادى عالىم ر.سىزدىقوۆا /100:156/. كەيىنگى حVءىى-حىح عاسىرلارداعى قازاقى ورتادا «توبە بي» دەپ قازىرگى سوت مىندەتىن اتقاراتىن، داۋلاسۋشى ەكى جاقتىڭ – ايىپتاۋشى-قۇنىكەر مەن قورعاۋشى-جاۋاپكەر بيلەردىڭ كەلىسىمىمەن تاڭدالىپ الىناتىن، ءسوز سايىسىنان كەيىن ۇكىم شىعارۋشى، كەسىم ايتۋشى ءبيدى اتاعان.
وسىعان دەيىنگى دەرەكتەردىڭ بارلىعىن حرونولوگيالىق تۇرعىدان جۇيەلەگەندە، «بي» ءسوزىنىڭ ءار داۋىردە ءتۇرلى ماعىنالاردا قولدانىلىپ كەلگەنى، ايتسەدە، ول ماعىنالاردىڭ ءبارىنىڭ دە ءوزارا بىر-بىرىمەن سەمانتيكالىق بايلانىسىنىڭ بار ەكەندىگى بەلگىلى بولدى. باسىندا «جوق» ۇعىمىنا قارسى ماعىناداعى با-، بار، ۆار سوزدەرىنەن باستالعان بۇل اتاۋعا بايلانىستى مىنانداي تۇجىرىم جاساۋعا بولادى:
بي – ەرتەدەگى ءۇيسىن مەملەكەتى تۇسىندا بيلەۋشى، حان («كۋنمو»، «كۇنبي») ماعىناسىندا قولدانىلىپ، دالالىق وركەنيەتتە وسىعان دىبىستىق جانە ماعىنالىق جاقتان ۇقساس سوزدەردىڭ تۋۋىنا ىقپال ەتكەن. كونە جۇڭگو جازبالارىندا ب.ز.د. 2 عاسىردا ءومىر سۇرگەن ەلجاۋ ءبيدىڭ اتى ساقتالعان.
تۇركى داۋىرىندە «بەك» (بەگ، بەي، بي) ۇلگىلەرىندە اتالىپ، رۋ-تايپا اقسۇيەكتەرىنىڭ جالپى اتاۋى، كەي تۇستا تيتۋلى رەتىندە كورىنەدى. («يگيل قارا بودۋن» مەن بەكتەر (اتلىق). تاريحي دەرەكتەردە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ باستى كەيىپكەرى بىلگە قاعاننىڭ تاققا وتىرعانعا دەيىنگى ءوز ەسىمى بەگلەن بولعانى اتالادى، ياعني، «بەك» - اقسۇيەك دەگەن ۇعىممەن بايلانىستى.
شىڭعىسحاننىڭ تۇسىندا بەك، بەحي، بي، شەربي، ءموربي ۇلگىلەرىندە كەزدەسەدى. مۇندا دا تۇركى-موڭعولدىق اقسۇيەكتەردىڭ جالپى اتاۋى، لاۋازىم جانە مەملەكەتتىك قىزمەتشى ماعىناسىندا قولدانىلادى. سول داۋىردە عۇمىر كەشكەن مايقى تۋرالى «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي» دەگەن ماتەلگە كەلسەك، بۇل شىڭعىس حاننىڭ اقىلشىلار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، كەڭەسشى رەتىندە كورىنەدى.
التىن وردا تۇسى مەن قازاق حاندىعى قۇرىلار قارساڭدا تۇركىتىلدەس تايپالاردا «بەكلەربەگى»، «بەك»، «بەگ»، «بەي»، «بي» سەكىلدى ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىراعان اتاۋلارمەن اقسۇيەك، اسكەري قولباسشى، ءۋازىر، جەكە ءبىر ءوڭىردىڭ بيلەۋشىلەرى اتالىپ، بۇل بۇكىل ەۋرازيا ايماعىندا قولدانىلادى. «كەت-بۇعاداي بيلەردەن، كەڭەس سۇرار كۇن قايدا» دەپ جىرلايدى دوسپامبەت جىراۋ. نوعاي ورداسىنىڭ ەدىگە بي، وقاس بي، احمەت بي، مۇسا بي، شەيح-ماماي بي سىندى داڭقتى بيلەۋشىلەرى بولعانى ءمالىم. بۇل تۇستاعى بيلەردىڭ قىزمەتىنەن ولاردىڭ ءبىر ايماقتىڭ «قوجايىنى» ەكەنى اڭعارىلادى دا، سوتتىڭ نەمەسە كەيىنگى داۋىرلەردەگى قازاق بيلەرى اتقارعان الۋان ءتۇرلى فۋنكسيالاردى كورە المايمىز.
نوعاي ورداسىندا بولماسا، ىرگەسى قالانعانىمەن، مەملەكەتتىلىكتىڭ اتريبۋتتارى ءالى قالىپتاسا قويماعان حV عاسىردىڭ سوڭىندا «بي» دەگەن اتاۋدى قازاق حاندىعىنان دا كەزدەستىرمەيمىز. مايقى بي زامانى ودان ەكى عاسىر بۇرىنعى كەزەڭگە سايكەس كەلەدى. تاريحي بەينەسىنەن گورى اڭىزدىق سيپاتى باسىم اياز ءبيدىڭ ءومىرى بۇلىڭعىرلاۋ. ال كەرەي، جانىبەك حانداردىڭ جانىنان تابىلعان جيرەنشەنى شەشەن دەسە، اسان قايعىنى دا بي دەپ اتاماعانى بەلگىلى. دەمەك، بۇل تۇستا بەك، بي ۇعىمدارى بولعانىمەن، ولار ءالى دە سول «اقسۇيەك» دەگەن جالپى ماعىنانى بەرەتىن اتاۋ رەتىندە قالعان.
بيلەردىڭ جاڭاشا مازمۇنداعى قىزمەتى مەن بيلەر ينستيتۋتى بۇل كەزەڭنەن ءسال كەيىن، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنان» باستاۋ الادى دەۋگە تولىق نەگىز بار. وسى ماسەلەگە قاتىستى، ياعني، قازاق ورداسىنداعى بيلەردىڭ ەرەكشەلىگى حاقىندا س.زيمانوۆ ناقتى عىلىمي پىكىر ايتادى: «قازاقتىڭ «بي» ءسوزى تۇرىكتىڭ «بيلىك» ەلەمەنتى بار جالپى اتاۋىنان شىققان. ول تەرمينولوگيالىق بەلگى ماعىناسىن ساقتاپ قالعان. ال ارنايى ۇعىم رەتىندە ول باسقا سينونيمدەردەن وزگەشەلەندى. قازاق وردالارىندا، حاندىقتارىندا، جۇزدەرىندە جانە رۋلارىندا، سونداي-اق ورتالىق ازيانىڭ قازاق-قىپشاق جەرلەرى اتالاتىن ۇلى دالاسىندا «بي» ۇعىمى وزگەشە بولدى، ياعني، ول كوبىنەسە سوتتىق قىزمەتتەردى اتقاراتىن ادامعا قاتىستى ايتىلدى» (زيمانوۆ س. قازاقتىڭ اتا زاڭدارى. – الماتى: «جەتى جارعى»، 2005، 5-توم،33بەت). بۇل، ونىڭ الدىندا بولماعان، بيگە سوت جانە باسقا دا ەل ءىشىن رەتتەيتىن قىزمەتتەردىڭ جۇكتەلىپ، جاڭا قۇقىقتىق جۇيەنىڭ پايدا بولعاندىعىنا مەڭزەلىپ ايتىلعان عىلىمي تۇجىرىم بولاتىن.
ءاسىلى، جيىندار وتكىزىپ، ءوز ماسەلەڭدى ەشكىمنىڭ قالاۋىنسىز تالقىعا سالۋ ءۇشىن سول ۇجىمنىڭ سىرتقى كۇشتەردەن تاۋەلسىز بولىپ، دەربەس شەشىم شىعارۋى اسا ماڭىزدى ەكەن. «تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ بەلگىسى تاۋەلسىز ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن سىرتقى ەلدەرگە باعىنباي، ءوزىنىڭ ۇيعارۋىمەن، ءوزىنىڭ تۇسىنىگىمەن شەشۋ، بۇل مەملەكەتتە قاجەتتى مەملەكەتتىك ورگاندار بولۋى كەرەك. قازاق مەملەكەتى تامىرلانعان، تارامدالعان ورگاندارى بولماعان مەملەكەت. دەگەنمەن، سول قوعامنىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرىن شەشەتىن مەملەكەتتىڭ ءتيىستى ورگاندارى بولعان. سونىڭ ءبىرى – حاننىڭ جانىنداعى كەڭەس» (ابىلايحان. كەنەسارى. – الماتى، «عىلىم»، 1993. 119 بەت.41ب.) – دەپ جازادى عالىم ع.ساپارعالييەۆ. الدەكىمگە تاۋەلدى بيلەۋشى وزىنە جوعارىدان بەرىلگەن تاپسىرمانى عانا ورىنداپ، ونى تالقىعا سالۋعا ەش قاقىسى جوق. مۇندايدا كەڭەس شاقىرىپ، جيىن اشۋدىڭ قاجەتتىلىگى بولمايتىنى تۇسىنىكتى. تەك تاۋەلسىزدىك پەن ەل الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك قانا تىعىرىقتان شىعار جولدى ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتىپ، تىڭ وي ايتۋعا قابىلەتتى جانداردىڭ ىرىكتەلىپ شىعۋىنا ىقپال ەتەدى ەكەن.
مىنە، قاسىمنىڭ حاندىق قۇرعان مەرزىمى 1511-1523 جىلدار ارالىعى دەسەك، ءدال وسى تۇستا بيلەردىڭ ساياسي ساحناعا شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن، بيلەر كەلەسىنە جول اشقان حان جانىنداعى كەڭەستىڭ العاشقى ۇلگىسى پايدا بولعان سىڭايلى.
«قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» تۋرالى قازاقتىڭ اۋىز ەكى اڭگىمەلەرىندە ازداعان مالىمەتتەر كەزدەسىپ قالادى. اكادەميك ءا. مارعۇلان «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» زاڭدارىن ورتا عاسىرلاردا قىپشاق، شاعاتاي ۇلىستارىندا قولدانىلعان «يارعۋ» زاڭىنان الىنعان، قازاقشا «جارعى» دەگەن ۇعىم بەرەدى دەپ ەسەپتەدى. بۇل ۇعىمنىڭ تۇپكى ءمانى جارۋ، نارسەنىڭ سالماعىن ءبىر جاعىنا اۋدارماي، ءدال، ءادىل ايتۋدان شىققان: «داۋدى ءادىل، تۋرا شەشكەن بيلەردى حالىق بۇقاراسى ارداقتاپ «قارا قىلدى قاق جارعان» دەپ ماقتاعان. ءوزىنىڭ مازمۇنى بويىنشا، بۇل زاڭنىڭ تۇبەگەيلى يدەياسى ەجەلگى اسكەري-دەموكراتيا ارناسىنا بارىپ تىرەلەدى» (ارتىقبايەۆ ج. و.، «جەتى جارعى» - مەملەكەت جانە قۇقىق ەسكەرتكىشى(زەرتتەلۋى، دەرەكتەر، تاريحى، ءماتىنى). وقۋ قۇرالى. – الماتى: زاڭ ادەبيەتى، 2004. – 150 بەت. 46-بەت.) – دەپ جازادى عالىم ج.و.ارتىقبايەۆ. قاسىم تۇسىندا باستالعان بۇل ۇدەرىس «ەسىمحاننىڭ ەسكى جولىنا» سايكەس بيلەر ينستيتۋتى كۇشەيە ءتۇسىپ، تاريح ساحناسىنا جۇزدەگەن ايگىلى بيلەردىڭ شىعۋىنا ىقپال ەتتى.
ماماي احەت،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
الماتى قالاسى تىلدەردى دامىتۋ، مۇراعاتتار جانە قۇجاتتاما باسقارماسى باسشىسى
