– ەگور مىرزا، ەتنوسارالىق تۇتاستىقتى، بىرلىكتى نىعايتۋ، ەلىمىزگە ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن قونىس اۋدارعان ءتۇرلى ەتنوستاردىڭ مادەنيەتى، ءسالت-داستۇرiن ساقتاۋ، قازاقستان حالقىن ورتاق ماقساتقا جۇمىلدىرۋ ءۇشىن قۇرىلعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن بۇگىندە وزگە ەلدەر ايرىقشا قۇرىلىم دەپ بىلەدى. وسى ورگان ارقىلى ەلىمىزدە جاقسى ءبىرتالاي ءىس-شارالار اتقارىلىپ جاتىر. ەلىمىزدەگى قوعامدىق-ساياسي ۇردىستەرگە بەلسەنە ارالاسقان ازامات رەتىندە اسسامبلەيا جۇمىسىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
– قازاق دالاسى – ەجەلدەن ۇلان-عايىر اتىراپتى ەن جايلاعان ۇلتتىڭ سان عاسىرلىق تاريحي سىرىن iشiنە بۇككەن، جىبەك جولى ارقىلى تۇتاس الەمگە ىقپال ەتكەن، ۇلى حاندىقتاردىڭ تۋىن قاداعان، كيەلى ولكە. سونىڭ ەجەلدەن بەرگى قوجاسى – قازاق حالقى. اشىق مويىنداۋىمىز كەرەك، بۇدان بىرەر عاسىر بۇرىن بۇل دالانىڭ نەگiزiن تەك ءبىر-اق ۇلت، قازاق ۇلتى قۇرادى. كەيىندەپ الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن ءتۇرلى سەبەپتەرمەن وزگە ەتنوستار شوعىرلاندى. كوبى ءوز ەركىمەن كەلمەگەن، تاعدىردىڭ جازمىشىمەن، يمپەريالىق ساياساتتىڭ زورلىق-زومبىلىعىمەن كەلگەندەر. قازاق حالقىنىڭ ءوز جەرiندە وتىرىپ ازشىلىققا ۇرىنعان كەزى دە بولدى.
ءتىپتى تاۋەلسiزدiك تۋىن تىكتەگەن جىلدارى نەبارى 42 پايىز عانا بولعانىن قالاي ۇمىتالىق. ءالى ەسىمىزدە، سول كەزەڭدە قازاقستاننىڭ بۇگiنگiدەي بەيبىت تە مامىراجاي تىرلىك كەشەرiنە كوپ ەل كۇمانمەن قارادى. كورشiلەرiمiز كوبiك ويلارىنىڭ كولەڭكەسiن ءتۇسiرۋگە تىرىستى. بۇعان ىشكى، سىرتقى فاكتورلار سەبەپشى بولعانى انىق. سىرتىمىزدان پىش-پىشتاپ، كوكەيگە قونبايتىن اڭگىمەلەردى ايتقاندار دا كەزدەستى. ءقازىر شە؟ ونداي اڭگىمە ايتپاق تۇگىل، ىرىسى شايقالماي، ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشقان ەلىمىزگە قىزىعا دا، قىزعانا دا قارايتىندار جەتكىلىكتى. بۇل – قازاق ەلىنىڭ مەيماندوستىعىن، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ دۇرىستىعىن كورسەتەدى.
ءوز باسىم قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن بۇگىنگى تىنىش ۇيقىمىزعا ۇيىتقى بولعان قۇرىلىمداردىڭ بiرi دەپ ەسەپتەيمىن. كەزiندە مۇنىڭ ءبىز ءۇشىن نە كەرەگى بار دەگەندەر دە تابىلدى. قازiر ۋاقىت وتە كەلە ءبارى اسسامبلەيانىڭ كەرەكتىگىن ءتۇسiندi عوي دەپ ويلايمىن.
– كەزiندە قازاق جەرiنە نەمىس ۇلتىنىڭ ءتۇرلى جاعدايمەن قونىس اۋدارعانىن بىلەمىز. قازاق ەشبىر ۇلتتى شەت قاقپايلاپ، كەۋدەسىنەن كەرi يتەرگەن ەمەس، قوناقجايلىلىق، ىزەتتىلىك تانىتتى. بۇل تۋرالى، جالپى قازاقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگى تۋرالى وسكەن ورتاڭىز – اتا-اناڭىزدان قانداي لەبىز، پiكiر ەستۋشى ەدىڭىز؟
– جوعارىدا ايتقانىمداي، تاعدىردىڭ ايداۋى مەن قازاق توپىراعىن مەكەندەگەن ۇلتتار جەتكىلىكتى. سونىن بiرi – نەمiستەر. بiراق وسى كەزگە شەيiن بiردە-بiر نەمiستiڭ قازاقتاردى جامانداعانىن، ولار تۋرالى جاعىمسىز پىكىر ايتقانىن ەستىمەپپىن. ءبارi سiزدەردiڭ كەڭ پەيiلدەرiڭiزگە، باۋىرمالدىقتارىڭىزعا سۇيىنۋمەن كەلەدi. بiر ەلدەن بiر ەلگە قونىس اۋدارۋ تۇگىل، ءبىر اۋىلدان بiر اۋىلعا كوشۋدىڭ قيىندىعىن حالىق بىلەدى.
ءبىزدىڭ اتا-انالارىمىز دا ارىپ-اشىپ كەلگەنi ءشۇباسىز. بiراق سول كەزدە ۇيىنە پانالاتقان كىم؟ قازاق. جارتى كۇلشەسىن ءبولىپ بەرگەن كىم؟ قازاق. بۇرىننان تامىر-تانىس، تۋىسقانى سەكiلدi كوردi بiزدi.
بالا كەزىمدە ۇلكەن كiسiلەر قازاقتاردىڭ وسىنشاما كەڭدiگiنە تاڭىرقاسىپ، كىشىپەيىل، باتىر، ەنبەكشىل حالىق، تەك تاريحي مۇمكىندىگى بولماعان، ەگەر قازاقتارعا وراي تۋاتىن بولسا، الەمنىڭ تاڭداۋلى ۇلتىنا اينالادى دەپ وتىرۋشى ەدى. ول كەزدەرى مۇنداي سوزدەرگە ونشا ءمان بەرمەۋشى ەدىك. كەيىندەپ ءتۇسiندiك قوي، ول كىسىلەر نەلىكتەن ولاي ايتاتىنىن. ادام كورە ءجۇرiپ قالىپتاسادى ەكەن.
ەسەيگەن، ەگدە تارتقان سايىن وزگە ورتاعا، وزگە ۇلتتىڭ بولمىس-بىتىمىنە ءجىتى باقىلاۋ جاسايسىڭ. سوندا باعزى قارتتاردىڭ تەگiن ايتپاعانىنا كوز جەتكىزەسىڭ. بۇگiنگi قازاق ۇلتى كەشەگىدەن سەرگەك، العاباسار، ادۋىندى. اسىرەسە، جاستاردىڭ وزىنە دەگەن سەنىمى مول. توزىمدىلىگى، الەۋمەتتىك ءتۇرلى قيىنشىلىقتار كەزدەسسە دە مويىمايتىن جالىندىلىعى تاڭدانتادى. نەمىس حالقى قازاقتارعا ەرەكشە ىلتيپاتپەن قارايدى. بۇعان ەل پرەزيدەنتى بولىپ قاسىم-جومارت توقايەۆ سايلانعان ساتتە، ۇيالى تەلەفونىمىزعا گەرمانيادان اعىلعان قۇتتىقتاۋ حابارلامالاردى ايتساق تا جەتكىلىكتى.
– قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تiلiندە. نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى اراسىندا مەملەكەتتiك تiلدi يگەرۋگە قۇلشىنىس بار ما؟ ءوزiڭiز قاي دارەجەدە بiلەسiز؟
– قازاقستاندا قازاق ءتىلى داميدى. ونىڭ دامۋ ءۇردىسىن ەشكىم تەجەي المايدى. تاۋەلسىزدىك العانداعى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىمەن بۇگiنگi مەزەتتەگى جاعدايدى سالىستىرۋعا كەلە مە؟ ول كەزدەرى حالىقتىڭ پسيحولوگياسىندا ءتىلدى ۇيرەنۋ تۇگىل، ونىڭ قاجەتى بولادى-اۋ دەگەن ينفورماسيا جوق بولاتىن.
ءقازىر كوپشىلىك قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتتىگىنە، ونى ۇيرەنۋ كەرەكتىگىنە كۇماندانبايدى. ءبارiنiڭ بiلگiسi كەلەدى. بۇل – الداعى جەتىستىكتەردىڭ نەگiزگi تiرەگi. پسيحولوگيالىق كەدەرگiلەردi جويماي، ءتىلدى ۇيرەنۋ قيىن. قانشاما مەكتەپ سالىندى، بالاباقشالار، ءتىل ۇيرەتۋ ورتالىقتارى، سوزدىكتەر، جەكسەنبىلىك مەكتەپتەر اشىلدى. ءقازىر ەل تۇرعىنىنىڭ 70 پايىزدان استامى – قازاق. ەندەشە، سولاردىن كوبiسi قازاق ءتىلىن بىلەدى. مەن قازاقتاردىڭ قازاق تiلiن بiلمەيمiن دەگەنىنە سەنبەيمىن. وتە جاقسى ءتۇسىنىپ كەتپەس، «اباي جولىن» تولىقتاي وقىپ-تۇسىنۋگە شاماسى كەلمەس بازبىرەۋلەردىڭ، ءبىراق اۋىزەكى سويلەي الادى. تiل بiلمەيتiندەرi ازىن-اۋلاق. ونى كەيبىر ساياسي توپتار ۋشىقتىرىپ، قازاقتار قازاق ءتىلىن بىلمەيدى دەگەن ۇرانعا ۇلاستىرعىسى كەلەدى. ال بۇعان تۇركىتىلدەس ۇلتتاردى قوسىڭىز. ولار قازاق تiلiن بiلمەيدi دەپ كىم ايتادى؟ ءقازىر وزگە ۇلتتاردىڭ اراسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن جاستار كوپ. نەمىس جاستارى دا كوپ مەملەكەتتىك تىلدە سويلەي دە، جازا دا الاتىن. ال وزىمە كەلسەم، قازاقتاردىڭ اراسىندا ءوستىم، قىزمەتتە بiرگە بولدىم، كۇدام – قازاق. دەمەك، مەنىڭ بەيرەسمي تۇردە تiلدi ۇيرەنۋiم تىم ەرتەدەن باستالدى. ءيا، سويلەۋگە ءسال شورقاقتاۋمىن. ونى جاسىرمايمىن. بiراق ايتقان اڭگىمەنىڭ 80 پايىزىن تۇسىنەمىن.
– ەستۋىمىزشە، تاۋەلسىزدىك جىلدارى تاريحي وتانىنا كوشكەن نەمىستەردىڭ كەيبiرi گەرمانيادان قازاق توپىراعىنا قايتا ورالىپ جاتىر دەيدى. بۇل شىندىققا قانشالىقتى جاقىن؟ ەگەر سولاي بولسا، مۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟ الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق استارى بار ما؟
– بۇل راس. تاۋەلسiزدiك جىلدارى گەرمانياعا ۇدەرە كوشۋ بەلەڭ الدى. مەنىڭشە، تاريحي وتانىنا كوشكەن نەمiستەردiڭ كوبi دۇرمەكپەن ويلانباي كوشتى. ولارعا قازاقستان تاراپىنان ەشقانداي قىسىم كورسەتىلگەن جوق. قايتا، وسى ەلدە تۇرا بەرگەندەرىن قالادى. ءبىراق بىرەۋدىڭ اتا-اناسى قونىس اۋداردى، ونىن ارتىنان بالا-شاعاسى، تۋىس-تۋعاندارى شۇبىردى. بۇل جوسپارسىز، ماقساتسىز كوشۋ ەدى. ول جاقتاعى ساياسي جۇيە، قالىپتاسقان تiرشiلiك بۇل جاققا مۇلدەم ۇقسامايدى. قازاقتاردىڭ دارقان مiنەزiن، قوناقجاي سالتىن بويعا سiڭiرگەندەر ۇيلەسە المادى عوي دەپ ويلايمىن. كوبi بولماسا دا، ءبىرسىپىراسى قايتىپ ورالدى. بۇل سانالى تۇردە ورالۋ ەدى. مۇندا اتا-انالارى جەرلەنگەن، قيمايتىن دوستارى، جەگجات-جۇراعاتتارى، كاسiپتەرi، قازاقتىڭ كىشىپەيىلدىگى بار. سونى ساعىندى، سارىعىن باسۋ ءۇشىن ەلگە قايتتى...
– بۇگىنگى قازاق جاستارىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟ قازاققا باسقا ۇلتتىڭ وكىلى رەتىندە سىن كوزبەن قارايسىز با؟ نەنى بايقايسىز ونداي كەزدەردە؟
– قاي ۇلت بولسا دا، كىم بولسا دا ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىن ويلاماي تۇرمايدى. بiلiمدi، بiلiكتi، ەلگە سىيلى ازامات بولسا ەكەن دەپ ارماندايدى. «ادام ۇرپاعىمەن مىڭ جاسايدى» دەگەن ماقال بار عوي قازاقتا. مىڭ جاسايتىن ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىن ويلامايتىن پەندە بولسىن با؟ «ەل بولام دەسەڭ – بەسiگiڭدi تۇزە» دەگەن قاعيدانى قاتتى قۇرمەتتەيمىن. باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت بولۋ ءۇشىن سوعان ساي ۇرپاق تاربيەلەۋ كەرەك.
قانداي يگىلىك، جاقسىلىق بولسا دا، الدىمەن جاستارعا جاسالۋعا تيiس. مەن قازاقتاردىڭ اراسىندا جيi بولامىن. قۇدام قازاق بولعاسىن، ءتۇرلى جاعداياتتار بولادى. سوندا قازاق جاستارىنىڭ ۇلكەنگە قۇرمەتپەن، كىشىگە ىزەتپەن قارايتىنىنا كۋا بولىپ جۇرەمiن. قازاق جاستارىنىڭ العىرلىعىنا، پاراساتتىلىعىنا كۇمانىم جوق. ءوزiڭدە بولماسا دا وزگەگە كۇيiنەتiن، پايدام تيسە ەكەن دەپ ويلايتىن كوپشiلدiگiنە وزگەلەر سىناي قارايتىن بولار، ءوز باسىم ريزالىقپەن قارايمىن.
– قازاق بالاسى نەمiستiڭ ۇلى اقىنى گەتەنى ەرەكشە قۇرمەت تۇتادى. ءتىپتى كەيبىر ادەبيەت زەرتتەۋشiلەرi گەتە مەن اباي پوەزياسىنداعى ۇندەستىك تۋرالى ارنايى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدە. ءوزiڭiز وسى ەكi تۇلعانىڭ قانداي قاسيەتتەرi ۇقساس دەپ ويلار ەدىڭىز؟
– مەن ەكi تۇلعانى بiر-بiرiنەن ايىرمايمىن. بiرiن-بiرi تولىقتىرۋشى كۇش، تۇتاس جاراتىلىس سەكiلدi. ەكi الىپتى سالىستىرىپ وقىر بولساڭىز، بۇعان كوزiڭiز جەتە تۇسەدi. ەكەۋi دە الەم ادەبيەتىنىڭ ۇلى كلاسسيكتەرى، ويشىلدارى. بۇلار ەكى ۇلتتىڭ وكىلى بولا تۇرا، ادامزاتتىق دەڭگەيگە كوتەرiلگەن تۇلعالار. ءبىرى دالا اقسۇيەكتەرiنiڭ سان عاسىرلىق تاعىلىمىن بويىنا جيناپ، سول دالاسى سەكىلدى ۇزاق بولاشاققا كوز تىككەن، وي قىرانىن سامعاتقان، بiرi وركەنيەتتەردiڭ وركەشىنەن ۇلىق دۇنيەگە زەر سالعان. ابايى مەن گەتەسى بار ۇلتتاردىڭ رۋحاني تامىرلاستىعى اجىرامايدى دەپ بىلەم.
– قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتiن وقيسىز با؟
– مەنىڭ ۇيىمدە قۇران كارىمنىڭ، «اباي جولىنىڭ»، اباي شىعارمالارىنىڭ قازاقشاسى بار. بوس ۋاقىتىمدا وقۋعا تىرىسامىن. تولىق ءتۇسiنبەسەم دە، ونداعى جازىلعان كوركەم ماتىندەردىڭ استارى تەرەڭ، ماعىناسى كەڭ ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىن. اسىرەسە تاربيەلىك ءمانى زور مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارىن، اۋدارما ارقىلى قازاقشاسىمەن سالىستىرىپ وقيمىن. شىنىمدى ايتسام، قازاق ءتىلىنىڭ وراسان بايلىعىنا باس شۇلعۋمەن كەلەمiن.
– قازاق مادەنيەتى دەسە ءسىزدىڭ كوز الدىڭىزعا نە ەلەستەيدى؟
– دومبىرا، سول دومبىرامەن ۇزاق كۇيدى ياكي جىردى تولعاعان قارت، ونىڭ اينالاسىنا توپتاسىپ، ۇيىپ تىڭداعان جۇرت ەلەستەيدى ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن. تۇگەمەيتiن، بiرiنەن بiرi وتەتىن ەپوستارىن داۋىرلەر بويى قالاي جادىندا ساقتاپ كەلگەن دەپ تاڭىرقايمىن. بۇل ۇلت جادىنىڭ ەرەكشە كودى. وعان تاڭداي قاقپاۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقتىڭ تازا يسلام ءدىنىن ۇستاۋى، تاريحي ەسكەرتكiشتەردi ساقتاپ، ونى كيە تۇتۋى، بابالارىن ەستەن شىعارماي، قۇران باعىشتاپ، كەسەنەلەرiن قورعاۋى مەنi ريزا ەتەدى. سول ۇردىسىنەن جاڭىلماسا ەكەن دەپ تiلەيمiن!
اڭگىمەلەسكەن ەرجان قامالبەكوۆ
