جەرگىلىكتى باسپا ءسوز ءدال وسى كورمە الەم جۇرتشىلىعىنىڭ ورتالىق ازيا كوشپەندىلەرى تۋرالى ويىن وزگەرتتى دەپ جازادى. «ۇلى دالا التىنى» كورمەسىنىڭ اشىلۋى «كەرەمەت اسەر» قالدىردى. بۇل تاڭقالارلىق ەمەس، ويتكەنى ەكسپوزيسيادا شىعىس قازاقستان ارحەولوگتارىنىڭ تاريحي بۇيىمدارى ۇسىنىلعان. ولار اتا-بابالارىمىزدىڭ ساناسىن تۇبەگەيلى وزگەرتىپ، زەرگەرلىك جۇمىستاردى قانشالىقتى ىستەي الاتىنىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەردى.
ەكسپوزيسيا كوشپەندىلەردىڭ ەرجۇرەك جاۋىنگەر، سۇلۋلىق پەن تاريحتى جاساۋشىلار بولعانىن پاش ەتكەنى انىق. سونىمەن قاتار، ءار ەكسپونات تابىلعان جەردىڭ جەكە فوتوسۋرەتىمەن سۇيەمەلدەنگەن.
فيسۋيليام مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى ليۋك سايسون «بۇل جاڭا تانىلا باستاعان مادەنيەتتى ۇلىبريتانياعا جانە بۇكىل الەمگە پاش ەتۋ ءۇشىن زور مۇمكىندىك» - دەيدى.
– بىرنەشە اي بۇرىن قازىلعان نىسانداردىڭ ارقاسىندا الەم تاريحىن قايتا جازۋدىڭ ەرەكشە مۇمكىندىگى تۋدى. كەمبريدجدە ءبىز ءۇشىن ەڭ باستىسى – ارتەفاكتىلەردى عانا ەمەس، بۇكىل ارحەولوگيالىق پروسەستى جانە قازاقستاندا قولدانىلاتىن ساراپتامالىق ءبىلىمدى كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. بۇل كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۇراجاي الەمىندەگى، تۋريزم جانە ارحەولوگيا مەن مۇراعاتتار تۋرالى عىلىم الەمىندەگى شىعىس قازاقستانداعى ارىپتەستەرىمەن سەرىكتەستىگى تۇرعىسىنان ەرەكشە وقيعا. بۇل قۇندى ماتەريالدار ەۋروپادا العاش رەت ءبىزدىڭ كەلۋشىلەرگە كورسەتىلەتىنىنە ءبىز وتە قۋانىشتىمىز، – دەدى ليۋك سايسون.
شقو اكىمى دانيال احمەتوۆ كورمە قوناقتارىن قارسى الىپ، وقيعانىڭ قازاقستان مەن ۇلىبريتانيا قارىم-قاتىناستارى ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ ءوتىپ، ەكسپوزيسيانىڭ كوپشىلىكتى بىرەگەي ارتەفاكتىلەرمەن تانىستىرىپ، قازاقستان مەن بىرىككەن كورولدىك اراسىنداعى مادەني جانە تاريحي مۇراسى بار ەلدەر اراسىنداعى مۋلتيمادەني الماسۋ تىزبەگىنىڭ ءبىر بۋىنىنا اينالاتىنىنا تىلەك ءبىلدىردى.
– «ۇلى دالا التىنى» – ەكى مەملەكەت اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا جاسالعان تاعى ءبىر ۇلكەن قادام. كورمە مەيىرىمدىلىك پەن ءوزارا سىيلاستىقتىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتەدى. ول بريتاندىق عىلىمي قاۋىمداستىقتى عانا ەمەس، ەجەلگى تاريحتىڭ بارلىق اۋەسقويلارىن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءبىرىنشى مىڭجىلدىقتا ۇلى دالانى مەكەندەگەن كوشپەلى ساقتاردىڭ وركەنيەتىمەن تانىستىرادى. ەكسپوزيسيا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز جاساعان ناعىز جاۋھار تۋىندىلاردى ۇسىنادى. بۇل جۇمىستار ەجەلگى ساقتاردىڭ كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى، تاۋ-كەن ءوندىرۋ ونەركاسىبى مەن مەتاللۋرگيا سالالارىندا بىرەگەي مادەنيەتى مەن تەرەڭ ءبىلىمى بولعانىن ايعاقتايدى، – دەپ اتاپ ءوتتى ءوڭىر باسشىسى.
قۇراما كورمەدە بەرەلدەن (كاتونقاراعاي اۋدانى) جانە ەلەكە سازى قورعانىنان (تارباعاتاي اۋدانى) تابىلعان ەكسپوناتتار قويىلعان. بريتان قوعامىنىڭ نازارىنا ۇسىنىلعان ارتەفاكتىلەردى شىعىس قازاقستاندا، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى جەتىنشى-التىنشى عاسىرلارداعى ساق ەليتاسىنىڭ قورعاندارىنان قازاق ارحەولوگتارى تاپتى.
بۇل كەزەڭدى ەجەلگى قازاقتار تاريحىنداعى «التىن عاسىر» دەپ تە اتايدى. ەكسپوزيسيانىڭ باستى وقيعاسى 2018 جىلى تابىلعان – ب.ز. د. التىنشى-بەسىنشى عاسىرلارعا جاتاتىن جاس ساداقشى جاڭا «التىن ادام» بولدى. ونىڭ كيىمىندە 15 مىڭ التىن زاتتار بار. ونىڭ قالدىقتارى قارۋ-جاراق جانە اشەكەي بۇيىمدارمەن قورشالعان.
قارا تەڭىزدەن ورتالىق ازياعا دەيىنگى اۋماقتى جاۋلاپ العان ەجەلگى ساق تايپالارىنىڭ الەمىنە كورەرمەندەردى باۋراپ الاتىن التىن بىلەزىكتەر، قىنالار، اشەكەيلەر، ەرەكشە ساقتالعان كيىم ەلەمەنتتەرى جانە بىلعارى مەن كيىزدەن جاسالعان بۇيىمدار بار. بۇل ەكسپوناتتاردىڭ تولىق ءتىزىمى ەمەس.
ارينە، تاس، قول ديىرمەندەرى التىن زەرگەرلىك بۇيىمدار سياقتى تارتىمدى بولماۋى مۇمكىن. ءبىراق ولار سكيفتىك ساقتاردىڭ ۇن جاساعانىن، ياعني، قاراپايىم ەگىنشىلىكپەن اينالىسقانىن دالەلدەيدى. كورمەدەگى كوپتەگەن نىساندار ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى سەگىزىنشى جانە التىنشى عاسىرلارعا جاتادى. كوپتەگەن زاتتار وتكەن جىلى عانا تابىلدى. كورمەدە تاريح ومىرگە كەلەدى. ءاربىر ەكسپونات-وتكەنگە ساياحات.
قازاقستاننىڭ ەجەلگى كوشپەلىلەرىنە ارنالعان، ولاردىڭ تاڭعاجايىپ قورعاندارىنان باستاپ، ميفتىك جانۋارلارعا اينالعان كوز تارتارلىق جىلقىلارىنا دەيىنگى كورمە ارحەولوگيانىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. الەمنىڭ جەتەكشى عالىمدارى جوعارى باعا بەرىپ، «الەمدىك وقيعا» دەپ اتاپ ءوتتى. ەكسپوزيسيانىڭ ارقاسىندا مىڭداعان ادام ءبىزدىڭ تاريحىمىزبەن تانىسا الاتىن بولادى.
فيسۋيليام مۋزەيىندە ۇيىمداستىرىلعان «ۇلى دالا التىنى» ەكسپوزيسياسى 30 قاڭتارعا دەيىن جۇمىسىن جالعاستىرادى. كورمە كورەرمەندەردىڭ شىنايى قىزىعۋشىلىعىن تۋدىراتىنى انىق. ويتكەنى ول تاريحتىڭ جاڭا بەتتەرىن اشادى. بريتاندىق ارحەولوگتار شىعىس قازاقستان اۋماعىنداعى قازبا جۇمىستارىنا قاتىسۋعا نيەت ءبىلدىردى جانە ەكى ەلدىڭ ىنتىماقتاستىعى تەك وسى ەكسپوزيسيامەن شەكتەلمەيدى.
– بۇل كورمە انگليا ءۇشىن بىرەگەي. ءبىز ونى كەمبريدجدە وتكىزگەنىمىز ءۇشىن ماقتانىشتىمىز. بۇل حالىقارالىق اۋديتورياعا بىرەگەي ارتەفاكتىلەردى كورسەتۋ ءۇشىن زور مۇمكىندىك. مەن ارحەولوگپىن جانە مۇنىڭ ءبارىن ءوز كوزىممەن كورگەنىمە وتە قۋانىشتىمىن. مەنى، ەكى مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ مادەنيەتى تاڭ قالدىردى.
بۇل كوشپەندىلەردىڭ ەگىنشىلىك جانە وندىرىسپەن قاتار اينالىسقان كەزەڭىندەگى تاڭقالارلىق كومبيناسيا. ارتەفاكتىلەر وتە اسەرلى. ونىمدەردەگى بۇل كومبيناسيا تاڭقالارلىق جايت. عالىم رەتىندە سىزدەردىڭ اۋماقتارىڭىز، قازبا جۇمىستارىڭىز ماعان وتە قىزىقتى. مەن ارحەولوگيالىق ەكسپەديسياعا قاتىسقانىمدى ماقتان تۇتار ەدىم، – دەدى كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى سيپريان برۋدبانك.
