ونەر ءومىردى كوشىرۋگە مۇددەلى ەمەس. ميلوراد پاۆيچتەي ۇزىننان ءبىر بولەك، كولدەنەڭىنەن ءبىر بولەك دۇنيەنى ۇعۋعا بولاتىن بولسا، يۆو اندريچتەي كوزبايلاۋ پانورامالىق پەيزاجبەن الداۋسىراتىپ، توبەدەن ءبىر-اق لاقتىرىپ جىبەرسە – ونەردىڭ بەكزاتتىعى سول شىعار. ونەر – جول ءۇستى شارشاتىپ بارىپ، ءلاززاتىن سوڭعى دەمدە جۇرەگىڭە ۇرلەيدى، نە بىتكەن تۇسقا دەيىن ۇرلەپ بىتەدى. ەكەۋى دە ونەردىڭ ابزال قاسيەتتەرىنەن. بۇل – وقىرمانعا ونەردى ءتۇسىندىرۋدىڭ ايلاسى، الايدا، «ونەر ءتۇبى – سۇراق» دەر ەدىم. كادۋىلگى سۇراق. سۇراق – كۇمان. كۇماندى دۇنيەدە ابزالدىڭ سالماعى، الباستىنىڭ الپەتى كورىنەدى. ونەر وسى سۇراقتى ءار جەلىگە، ءار كەلىگە، ءار كاراستىڭ ۇستىنە قويىپ ولشەي بەرەدى. جاۋاپ تاۋىپ بەرۋگە تاعى مۇددەلى ەمەس.
«بوگەلەك». ءبىر اتاۋى – وقىرا. وقىرا تيگەن مالدىڭ قيقۋ شابىسىن كورگەن بىلەدى. ول كەزدە باسىندا تيتتەي ميى باردىڭ ءبارى باسىن كومىپ تۇرعان جەرىندە نە قاتىپ قالادى، نە قاشىپ تىنادى. وقىرا تيگەن مال الباستىداي كوزى الايىپ، دۇنيە الەمدى الا شاڭ ەتەدى. اعىلشىن جازۋشىسى ەتەل ليليان ۆوينيچ بوگەلەكتەي جاندىكتىڭ ۋىن سەزىنبەگەن شىعار، ءبىراق، ماڭ-ماڭ باسىپ ورىستەن وڭكەي تىڭايىپ قايتقان مالداي سەمىز قارىنداردىڭ جەلكەسىنەن شاعىپ، ەسۋاستاي ەس كىرگىزگەن ەلدىڭ ولەرمەن، ءور تۇلعالارىن كوزىمەن كورگەن. توڭكەرىسشىل رۋحتى، بيلىكتىڭ ادىلەتسىزدىگىنە قارسى قان-جانىمەن كىرىسكەن تۇلعالاردى جانىمەن ءسۇيدى، اسپەتتەدى، عاشىق بولدى. رومانتيكالىق كەيىپكەر دەپ باعالانعان «بوگەلەك» رومانىنىڭ باس كەيىپكەرى – ارتۋر بەرتون – بوگەلەك جازۋشىنىڭ كوز الدىنان وتكەن قايراتتى تۇلعالاردىڭ جيىنتىق وبرازى ەدى. روماننىڭ توڭكەرىسشىل پاتريوتتىق رۋحتا جازىلعانىن ءبىلىپ قويعان شىعارسىز. ءبىز وسى جالپىلاماشىل تاقىرىپتىڭ ساياسي تارابىن ىسىرا تۇرامىز دا، رومانداعى نەگىزگى قوزعاۋشى قۋات كوزىنە، نەگىزگى ماڭىزىنا ۇڭىلەمىز.
رومان العاش جارىق كورگەندە وقىرمان قاۋىم ىستىق ىقىلاسىمەن قابىلدادى. امەريكا مەن انگليا ەلىندە ءتىپتى، جەتى رەت قايتالانىپ باسىلدى. ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ، ماسكەۋدەگى «ءتاڭىر الەمى» جۋرنالىنا باسىلعاندا، ورىس ۇلتى زار ەڭىرەپ، كوزىنە سۇرمەدەي ءسۇرتىپ وقىدى. ءتىپتى، كىتاپتىڭ وقيعاسى مەن كەيىپكەرىنىڭ ەسكى زامانداعى ءومىرى، شىعارما اۋراسىنان اۆتوردى ەل ءولىپ قالعان ەكەن دەپ ويلايتىن. جوق، اۆتور نيۋ-يوركتاعى كىشكەنتاي لاشىعىندا ەل جۇرتقا بەلگىسىز ليليان بولىپ عۇمىر كەشتى. نەگە ورىس ەلى «بوگەلەكتى» سونشاما ءسۇيىپ وقىدى؟ «بوگەلەكتى» ورىس ۇلتىنداي توبەسىنە كوتەرىپ، كەۋدەسىنە قۇيعان جەر بەتىندە ۇلت جوق شىعار؟ ءالى كۇنگە دەيىن كىتاپتىڭ بىرنەشە رەت جاڭالاي باسىلعان نۇسقالارى جوعارى ساتىلىمعا يە. وسىنىڭ سىرىن بىلسەڭىز، ايتىڭىزشى؟
سانانى بوداندىقتان قۇتقارۋ ءۇشىن قارۋدىڭ كۇشى عانا كەرەك پە؟ سانا بوستاندىعى ساياساتتىڭ شارۋاسى ەمەس، ول – قۇدايتانۋدىڭ، ادامشىلىقتىڭ ءىسى. روماندا «ءبىزدىڭ جول قۇدايشىلداردىڭ جولىنا قوسىلمايدى. ءبىزدىڭ جولعا قۇدايدى قوسقىسى كەلەتىندەر – بىزبەن ەمەس» دەپ جاس توڭكەرىسشىلەردىڭ ءبىرى ايتادى. سوندا ارتۋر: «ەگەر بۇل قۇدايسىز جول بولسا – ول جالعان جول بولعانى» دەيدى. اۆتور كوپ داۋرىقپانىڭ بوستاندىق، توڭكەرىس دەگەندى اتۋ، قىرۋ، كۇشپەن جەڭۋ دەپ تۇسىنەتىنىنە كۇيىنەدى، ال باس كەيىپكەر: «ەگەر دە كەك پەن قۇشتارلىق يتاليانى قۇتقاراتىن بولسا، وندا يتاليا الدەقاشان ازات بولار ەدى. يتالياعا ىزا ەمەس، ماحاببات كەرەك» دەيدى.
كوپ ادام كۇرەسكەرلىكتىڭ سىرت كورىنىسىمەن دە الدانا بەرەدى، جالقىلار عانا ناعىز كۇرەسكەرلىكتىڭ نەگىزىن تۇسىنەدى. بودان سانا ءوزىن بوستاندىقتا دا ازات سەزىنە المايدى، سوندىقتان ءبىز يتاليانىڭ رۋحىن، نامىسىن وياتايىق دەيدى. ارتۋر يتاليانىڭ رۋحسىز، جاسىق ساناسىنا قورلاندى. ونىڭ ويانۋىن ساياسي جۇيەلەردى وزگەرتۋدەن، قۇقىقتىق نورمالارعا وزگەرىس ەنگىزۋىمەن ەمەس، قۇدايىن تانىتۋمەن عانا قۇتقارا الاتىنىن ءبىلدى. ءبىراق، تاعدىر جاس ارتۋردى شىن اقيقات جولىنا بايلادى. ويلاڭىزشى، اقيقات دەگەندە ءار سانانىڭ ءوزى يىسكەپ تانيتىن اقيقاتى بولادى عوي. اقيقاتتى مەيلى دىننەن ىزدە، مەيلى پارتيامەن ىزدە، مەيلى وپپوزيسيامەن قۋعىندالىپ ىزدە – نيەتىڭ دۇرىس بولماسا – جۇرگەن جەرىڭ توزاق. «ادام دۇنيە ەسىگىن اشقاننان بەرى قاراشاڭىراق ۇيىنە قايتۋ ءۇشىن سابىلىپ ءجۇر» دەيدى نەمىس جازۋشىسى نوۆاليس. ادام ءقايسىبىر تىرلىگىمەن وزگەلەر مۇسىركەپ كۇلەتىن اقيقاتىن ۇيىنە جەتكەنشە ىزدەۋى ءتيىس.
[caption id="attachment_15570" align="alignright" width="281"]
ەتەل ليليان ۆوينيچ[/caption]
قۇدايعا «نەگە؟» دەپ سۇراق قويساڭ، ەندىگارى «نەگەڭدى» اۋزىڭا المايتىنداي جاۋاپ بەرەدى. ارتۋر ءوز بويىنداعى سۇراقتى ىزدەۋگە اتتانادى، بەس جىل بويى ونىڭ كورگەن قورلىعى «نەگەنىڭ» جاۋابىن تابۋعا اسا كوپ مىسال بولدى. ءتىپتى، قارا ءتۇستى قۇلدارعا جالدانعان كۇندەرى دە بولدى. «ءتىپتى، قۇل دا وزىنە الدەكىمنىڭ قۇلدانعانىن سۇيەدى» دەيدى. سيركتەگى بۇكىر بولىپ كيىنگەن تۇرقىنا ءماز بولىپ، قابىق پەن قوقىس لاقتىرعان حالىقتىڭ ەسسىزدىگى ءبىر بولەك، بۇكىر بولماسا دا ءبىر اياعى سىنعان، ءبىر قولى مايىپ ارتۋردىڭ جان دۇنيەسى بۇكىردەي جىلاپ جاتتى. بەس جىلداعى ەستانعان اۋىر جاراقاتتار، قاڭعىباستىققا سالعان اشتىق وقىرماننىڭ جۇرەگىن دىرىلدەتىپ جىبەرەدى. وقىرمان، كەكجيگەن كوڭىلىن ءپاس ءتۇسىرىپ، يمەنە ءتۇسىپ ەڭكەيە بەرەدى. الەمگە كەكتەنۋدەن كەك قانا قايتادى. الەمگە ماحاببات كەرەك. وزىڭە دە. ءتاڭىر جانىڭا جاراسىن سالىپ تۇرىپ، سەنى سۇيەتىنىن ايگىلەسە شە؟ ارتۋر وسىنى ۇقتى. ءوزىن الداعان، ءوزىنىڭ باز كەشۋىنە سەبەپ بولعان ورتاسى مەن اناسىن، اكەسىن كەشىردى، ويتكەنى، كەشىرمەۋ ارقىلى تەك كەشىرىمسىزدىك كورەسىڭ.
ارتۋر ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، ەسكى جارالارى قوزىپ، ەستاندى حالدە جاتسا دا اكەسىنە تاڭداۋ قويادى: «نە مەنى تاڭدا، (مەنى تاڭداساڭ، اقيقاتتى ىزدەۋشىلەرگە قوسىلاسىڭ، يتالياعا شىن ەركىندىك الىپ بەرەمىز)، نە موينىڭداعى كرەستىڭدى (ءولى قۇدايىڭدى) تاڭدا». «ماعان نەگە تابىنبايسىڭ، مەن دە يسا سەكىلدى ءولىپ قايتا ءتىرىلدىم عوي». اكەسى كاردينال، ەلگە ءماشھۇر پادرا، عۇمىر بويى اسپەتتەپ مۇسىندەگەن قۇدايىن قالاي تارك ەتسىن، بالادان باز كەشتى. سوڭعى سەنادا جۇرەك لوبلىماسقا تاعى شارا جوق: اۋىر اتۋ جازاسى. كوز الدىڭا، ءاليحان، ماعجان، تۇرار، ءالىبي، ءىلياس، بەيىمبەت سىندى الاششىل ازاماتتاردىڭ ءاز رۋحى ويانادى. ءولۋ ارقىلى ولمەۋدى ۇيرەتكەن سىقىلدى. ءولىم جەڭىلۋ ەمەس ەكەن، ءولىم جەڭىس ەكەن. اۆتور وقىرماندى كەيىپكەر ولىمىنە قالتقىسىز دايىندايدى. شىعارما باستان باس تازارۋ پروسەسىنە، جۋىنۋعا بەت العان سىقىلدى. اۆتور شىمىلدىق ارتىندا وتىرسا دا، تراگيزمدىك لەبىز بوياۋىن توگىپ شاشپاي، ىسىراپ ەتپەي، سوڭىنا قاراي عانا لەكىتە سالادى. بوز-بوز بوپ بورداي ەگىلمەي كور. ءتىپتى، مىلتىق كەزەنگەن اسكەردىڭ ءوزى جاقسى ادامدى جاراقاتتامايىن دەپ دالاعا اتادى. تۇلا بويى قانعا بويانىپ جاتىپ، بوگەلەكتىڭ ميىعىندا ءتاتتى شۋاقتى كۇلكى ويناپ جاتادى. اكەسىنە، ۇيىنە ابىرويمەن جەتتى دەگەن وسى شىعار. ءولىمىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەن اكەسىنە: «ءسىزدىڭ قۇدايىڭىز قاناعاتتاندى ما؟» دەيدى.
ل.تولستوي «قۇدايشىلىق پەن ادامشىلىق» اتتى حيكاياتىندا رۋسسيانىڭ ساياسي جۇيەسىنە قارسى توڭكەرىسشىل دەكابريستىڭ ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن كۇنىنەن باستاپقى ىشكى جان دۇنيەسىن بەرەدى. ءولىمدى ىشتەي قابىلداۋى، ولىمگە باس ءيىپ، قۇداي الدىنداعى ار يمانىن تارازىلاعان كەيىپكەردىڭ ءولىمدى سونشالىق جەڭىل قابىلداعانىن بەينەلەيدى. توڭكەرىسشىلەردىڭ قاتارىندا اتويلاپ جۇرگەنىمەن، جان دۇنيەسىمەن ادامزاتقا اسىل اقيقاتتى تارتۋ ەتكىسى كەلەتىن، جان قۋاناتىن ارلى ءىلىمدى، ادال باقىتتى ىزدەگەنىن مويىندايدى.
«بوگەلەك» بىتىسىمەن ءتىل ۇشىندا ەكى جول ولەڭ لىپىپ تۇرىپ الادى:
«ءتىرىمىن بە، الدە ءولى،
شىركەيمىن ۇشقان باقىتتى».
راس، ىزىڭداعان ولەڭمەن قالعىعان رۋحتى وياتقىسى كەلىپ ا.بايتۇرسىنوۆ «ماسانى» جازدى. قايراتقا ءمىن، جىگەرلەن دەپ ءمىرجاقىپ «ويان، قازاق» دەدى. «مەن جاستارعا سەنەمىن!» دەپ ماعجان اۆانسقا ارتىق لەبىز سىيلادى. ولاردىڭ ەسىمىن وشپەس جۇرەكتەرگە جەتكىزەتىن شىن شىعارما قاشان تۋادى؟ قىرعىن سويقان مەن دەرەكتى سۇحباتي سيپاتتارىنان ارىلا الماعان شىعارمامەن كوز ارباي المايسىز. ويلايمىن، شىن شىعارما ۋاقىتىندا جازىلماسا كەيىن كەش پە دەپ؟! ەگەر جازىلا قالسا، ولاردىڭ باسقان ءىزىن قۇدايدان ءبولىپ الىپ قاراماعايسىز!
ساعادات ورداشيەۆا
