التى ايدان بەرى جالاقى الماپتى
– مۇحتار اعا، ەلدىڭ ءسوزىن سويلەيتىن اتپال ازامات رەتىندە حالىق ءسىزدىڭ ءاردايىم امان-ساۋ جۇرگەءنىڭىزدى تىلەيدى. سوندىقتان اڭگىمەنى قازىرگى حال-احۋالىڭىزدان باستاعىمىز كەلىپ وتىر. دەنساۋلىعىڭىز، جالپى جاعدايىڭىز قالاي؟
– ەندى... مەن كەزىندە ەكى رەت ينفاركت الدىم عوي. جۇرەكتىڭ كولەمىن الاقانداي دەيتىن بولساق، سونىڭ تەڭ جارىمىنان استامى بەرىش بوپ قاتىپ قالعان ەكەن. جارتىسى عانا جارامدى. كەيدە شالقامنان جاتقان كەزدە اۋا جەتپەي قالادى، ازداپ قينالامىن.
نەگىزى مەن بۇرىنعى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ اۋرۋحاناسىندا قارالاتىنمىن، ءقازىر ول جەردى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ اۋرۋحاناسى دەيدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن جۇرەك مازالاپ، سىرقاتتانعان كەزدە الگى جەردە ەمدەلگەنمىن. سوندا سول جەرگە 13 مەديسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميكتەردى شاقىرتىپ، «شاحانوۆتى سىرتقا شىعارۋعا بولمايدى. ۇشاققا مىنۋىنە بولمايدى» دەگەن مەديسينالىق قورىتىندى شىعارتىپ، بارىنە تۇگەل قول قويدىرتىپ الدى. سودان سوڭ مەنى ەمدەتۋگە رەسپۋبليكامىزدىڭ جاعدايى جەتپەيدى، قاراجات جوق دەگەندى شىعاردى.
وسى جەردە ايتماتوۆتىڭ كومەگىن ايتا كەتۋ كەرەك، ول قايتا-قايتا حابارلاسىپ ءجۇرىپ تۇركيادان دارىگەر شاقىرتىپ بەردى. الگى كەلگەن دارىگەر مەنى الىپ كەتەيىن دەسە، وزىمىزدىكىلەر جىبەرمەيدى، بولمايدى دەپ. سوندا مەن: «اينالايىندار، جۇرەك مەنىكى، ءوزىم بىلەمىن. «كومانديروۆكاعا» كەتسەم دە، كەتپەسەم دە ءوزىم بىلەمىن. سوندىقتان مەنى جىبەرىڭدەر»، – دەپ تۇركياعا كەتتىم. ول جاقتاعىلار ارنايى قاۋلى شىعارىپ، مەنى ەمدەتكەن. سودان بەرى تۇركياداعى دارىگەرگە بارىپ تەكسەرىلىپ تۇرامىن.
جاقىندا عانا سول ءدارىگەرگە كورىنىپ ەدىم، ول ۇرىستى. «جۇرەگىڭىزدىڭ كەيبىر جەرلەرى دۇرىس ىستەمەي قالىپتى. ءوزىڭىزدى كۇتۋىڭىز كەرەك، كۇنىنە كەمىندە بەس شاقىرىم جاياۋ جۇرگەن ءجون»، – دەدى. جۇرەكتى تەكسەرەتىن ءبىر اپپاراتقا تۇسىرەمىز دەپ ەدى، سوعان ازىرگە مۇمكىندىك بولماي تۇر. جاعدايىمىز ازىرگە وسىنداي.
– ال كۇنكورىس جاعى قالاي؟ ايلىق جالاقىڭىز قانشا؟ قوسىمشا قانداي دا ءبىر كىرىس كوزى نەمەسە جەكە بيزنەسىڭىز بار ما؟ مۇنى جۇرتتى كوبىرەك قىزىقتىراتىن سۇراق بولعاسىن قويىپ وتىرمىز.
– مەن نەگىزى وتە «كوپ» ايلىق الامىن. «جالىن» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى ءارى ديرەكتورى رەتىندە ماعان 150 مىڭ تەڭگە جالاقى تاعايىندالعان. ءبىراق سول ايلىقتى الماعانىمىزعا دا ءقازىر التى ايدىڭ ءجۇزى بولدى.
دەگەنمەن بىزدە ءارتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار بار عوي. ماسەلەن، ءبىز جىل سايىن مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ اكسياسىن وتكىزەمىز. مەملەكەتتىك ءتىل دەگەنىمىز تەك ماعان عانا ءتيىستى نارسە ەمەس، ونى وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر. ءبىراق قازىرگى كەزەڭدە سوعان جاناشىرلىق تانىتايىن، قارجىلاي قولداۋ كورسەتەيىن دەگەن بىردە-بىر كاسىپكەر جوق. بىزدەگى كاسىپكەرلەردىڭ كوبى – كوسموپوليتتەر. بيلىكتەگىلەردىڭ دە 75-80 پايىزى ءوز انا تىلىندە وقي دا، جازا دا المايدى. ولارعا ۇلتتىڭ كەرەگى جوق، ءتىلدىڭ دە قاجەتى شامالى. سوندىقتان وندايلاردان ءۇمىت كۇتۋدىڭ ءوزى بوس اۋرەشىلىك دەپ ەسەپتەيمىن.
مەملەكەتكە سەنىڭ كىتابىڭنىڭ تۇككە دە كەرەگى بولماي تۇر. ماسەلەن، مەنىڭ «جەلتوقسان ەپوپەياسى» دەپ اتالاتىن كىتابىم بار. ءبىراق سونى وقيىن دەپ قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جاتقانداردىڭ قاراسى از. نەگە؟ ويتكەنى قازىرگىلەردىڭ 65-70 پايىزى قازاق تىلىندە وقي المايدى، جازا دا بىلمەيدى. ەندى سولارعا ارناپ «جەلتوقسان ەپوپەياسىن» ورىس تىلىنە اۋدارتايىن دەسەم، وعان دا 5-6 ميلليون تەڭگە كولەمىندە قاراجات كەرەك ەكەن. سوندىقتان ازىرگە ول ماسەلە باسى اشىق كۇيىندە تۇر.
«ءۇش تۇعىرلى ءتىل – ۇلتتى جويۋدىڭ توتە ءتاسىلى»
– ءسىز بۇرىننان انا ءتىلىمىزدىڭ مۇددەسىن قورعاپ، وعان قاتىستى ماڭىزدى ماسەلەلەر كوتەرىپ جۇرگەن ادامسىز. وسى ورايدا بۇگىندە قولعا الىنىپ جاتقان ءۇش تۇعىرلى ءتىل جايىنا كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– جالپى، «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەن باعدارلاما – ۇلتتى جويۋدىڭ وتە توتە ءتاسىلى. وسى ارقىلى ۇلتىمىزدى جويىپ جىبەرۋگە جاقسى مۇمكىندىك تۋىپ تۇر.
– حالىققا رۋحاني تاربيە بەرۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى نە ايتار ەدىڭىز؟
– مەنىڭ شىعارمالارىم الەمنىڭ ەڭ نەگىزگى دەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلعان. نەگىزى يۋنەسكو بىردە-بىر كوزى ءتىرى اقىننىڭ شىعارماسىن قاراماعان ەكەن، مەنىڭ «وركەنيەتتىڭ اداسۋى» جانە «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» اتتى ەكى رومانىمدى ەكى رەت قارادى. ءسويتىپ مەنىڭ ولەڭمەن جازىلعان وسى شىعارمالارىمدى يۋنەسكو كەيىنگى كەزەڭدەردەگى الەمدىك پوەزيانىڭ ەڭ بيىگى دەپ تانىدى، بارلىق باستى تىلدەرگە اۋدارىلسىن دەپ تاپسىرما بەردى. سونىڭ ارقاسىندا شىعارمالارىم الپىس ءتۇرلى تىلگە اۋدارىلدى.
نەگىزىندە پوەزيانى وزگە تىلگە اۋدارۋ وتە قيىن. مازمۇنىن وزگەرتپەي ۇيقاسىن تابۋ وڭاي ەمەس. سوعان قاراماستان ول تىرلىك جاسالدى. ءتىپتى پوەزيامنىڭ ىشىندەگى «كومپيۋتەرباستى جارتى ادامدار» دەگەن ولەڭىم نەگىزىندە كوپتەگەن ەلدەردە كونفەرەنسيالار وتكىزىلدى.
مەن ءوز ەلىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىنا تامىر جىبەرە الماعان ادامداردىڭ بارلىعىن جارتى ادامدار دەپ ەسەپتەيمىن. قازىرگى كەزەڭدە ماتەريالدىق بايلىق، سپورت، جەڭىل اندەر ءبىرىنشى قاتارعا شىعىپ كەتتى. ال كەرىسىنشە، رۋحانياتقا قىزمەت ەتىپ جاتقان، ۇلتتىق مۇددەگە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جانداردىڭ كوك تيىنعا كەرەگى بولماي قالدى.
«شۇرايلى جەرلەردى بىرەۋلەر مەنشىكتەپ العان»
– بۇگىندە جەر كوميسسياسىنىڭ مۇشەسىسىز. قانداي تىرلىكتەر اتقارىپ جاتىرسىزدار؟
– جەردىڭ ءبىراز بولىگى الدەقاشان ساتىلىپ قويعان. ءتىپتى مىناۋ تولەبي اۋدانىنداعى ەڭ شۇرايلى قاسقاسۋ دەگەن جەردىڭ ءبىراز بولىگىن بىرەۋلەر جەكەشەلەندىرىپ العان. ونىمەن قويماي، ول جەرلەردى ارابتارعا جالعا بەرىپ تاستاعان. سونىڭ كەسىرىنەن ءقازىر جەرگىلىكتى تۇرعىندار مالىن جايا المايدى، ەمىن-ەركىن كىرىپ-شىعا المايتىن بولدى. ال ەندى وسى سياقتى ماسەلە بارلىق وڭىردە كەزدەسەدى. ءبىراق ول نارسە ەش جەردە اشىق ايتىلمايدى.
وسى ماسەلەنى ءبىز جەر كوميسسياسىنىڭ وتىرىسىندا ورتاعا سالدىق. «جەر شەتەلدىكتەرگە دە، جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا دا ساتىلماسىن. تەك جەرگىلىكتى حالىققا عانا جالعا بەرۋ كەرەك»، – دەپ ۇسىنىس ايتتىق.
جەر كوميسسياسىندا 75-تەن استام ادام بار، سونىڭ 59-ى «جەردى شەتەلدىكتەرگە ساتقان، جالعا بەرگەن دۇرىس بولادى» دەگەندى قولدادى. ال بار-جوعى 11 ادام جاڭا مەن ايتقان كوزقاراستا بولدىق. كەيىننەن الگى 11 ادامنىڭ تاعى بىر-ەكەۋى كوميسسيا قۇرامىنان شىعىپ كەتتى، سونىمەن قالعان 8-9 ادام جاعالاسىپ كەلە جاتىرمىز. مەنىڭ جەردى بوتەننىڭ قولىنا بەرۋگە بىلدىرگەن قارسىلىعىم ەشقاشان وزگەرمەيدى. وسى ايتقانىمىزدان قايتپايمىز. اقىرىنا دەيىن بارامىز دەپ وتىرمىز. ءبىزدى الگى كوميسسيانىڭ قۇرامىنا ەلدەن قورىققانىنان عانا كىرگىزىپ وتىر. ال ءبىراق وزدەرى جەردىڭ ساتىلۋىنا مۇددەلى. ويتكەنى ولار جەردىڭ كوپ بولىگىن الدەقاشان ساتىپ قويعان.
«قىلمىسكەر» قىلۋ تۇك ەمەس
– ءسىزدى ءجيى اياقتان شالا ما؟
– جاڭا ايتىپ ءوتتىم عوي، ماتەريالدىق بايلىقتىڭ ءبىرىنشى ورىنعا شىعۋى سەبەپتى كوپ ادامداردىڭ تانىم-تۇسىنىگى وزگەردى. ويلاۋ دەڭگەيى دە باسقاشا بولىپ كەتتى. ويلاپ قاراشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ 800-دەن استام مۇشەسى بار، ال سول 800 ادامنىڭ 8ء-ى نەمەسە ونشاقتىسى عانا ەلدىك، ۇلتتىق مۇددە جولىندا كۇرەسىپ ءجۇر ەكەن. ءبىراق بارلىعىنىڭ ءتىلى سايرايدى دا، ىسكە كەلگەندە بۇعىپ قالادى. ولەڭدەرىندە وزدەرىن پاتريوت سياقتى ەتىپ كورسەتەدى دە، ومىردە باسقاشا تىرلىك ىستەيدى. سوندىقتان مەن ولاردىڭ شىعارماشىلىعىن وتىرىك دەپ ەسەپتەيمىن.
مىنە، وسى جاعدايعا بايلانىستى مەن جاڭا ۇستانىم جاريالادىم. ول مىناداي: كىم شىندىعىن جوعالتىپ السا، كىم اقتى – اق، قارانى – قارا دەپ ايتا الماسا، ياعني ءسوزى باسقا، ءىسى باسقا بولسا، ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەگە تەرەڭ تامىر جىبەرە الماسا، مەيلى، ءجۇز جەردەن ول ۇلكەن جازۋشى بولسىن، ۇلكەن اقىن بولسىن، ۇلكەن عالىم بولسىن، ول ادامنىڭ قۇنى – كوك تيىن.
كەڭەس وداعى تارقاعان تۇستاردا بارلىق نارسە جەكەشەلەندىرىلدى. ون-ون بەس قاباتتى ۇيلەردى ەكى-ۇش مىڭ تەڭگەگە ساتىپ العان ادامدار بولدى. ماعان دا بيلىكتەگىلەر: «قالاعان نارسەڭىزدى مەنشىكتەپ الىڭىز»، – دەگەن ۇسىنىس ايتقان. ماقۇل دەگەنىمدە ءبارى باسقاشا بولىپ كەتەر مە ەدى، ءبىراق: «قولىم تازا بولۋى كەرەك»، – دەپ الگى ۇسىنىستاردان باس تارتتىم. «وسى كەزگە دەيىن ەشكىمگە، ەشقانداي اقشاعا ساتىلعان ەمەسپىن. شىندىقتى ايتا الماسام، اقتى – اق، قارانى – قارا دەي الماسام، مەنىڭ اقىندىعىم كىمگە كەرەك؟ جالپى، ءوزىمنىڭ كىمگە كەرەگىم بار؟» – دەدىم. مىنە، سولاي!
ايتپاقشى، ولار مەنىڭ ءبىر «ۇلكەن» قىلمىسىمدى اشكەرە قىلدى عوي. ءقايبىر جىلى. سونداي ءبىر ۇلكەن پەندەشىلىك جىبەرىپپىن، ءتىپتى ونى ايتۋعا ۇيات. ەندى سەندەر قولقالاپ وتىرساڭدار، امال جوق، ايتايىن. ءبىز «حالىق رۋحى» دەگەن پارتيا قۇرماق بولعانبىز. مىنە، بيىل ون جىلعا جۋىقتادى، ءالى تىركەۋدەن وتپەي تۇر. سوندىقتان باسقا ءبىر پارتيامەن بىرلەسىپ اشۋعا مۇمكىندىك العانبىز، ءسويتىپ سايلاۋعا تۇسەر كەزدە مەنىڭ الگى «قىلمىسىمدى» تاۋىپ الىپتى. ياعني مەن 37 تەڭگە سالىق تولەمەپپىن. سوندا مەن الگى سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرىنە: «ەگەر مەن 37 تەڭگە ەمەس، 37 ميلليارد دوللار ۇرلاعان بولسام، بارلىقتارىڭىز ماعان ۇلكەن قۇرمەت كورسەتكەن بولار ەدىڭىزدەر. ويتكەنى قازىرگى كەزەڭدەگى ەڭ قۇرمەتتى ادامدار – ەڭ ۇلكەن ۇرىلار. ال ەندى سىزدەر شىنىندا دا وتە قىراعى ەكەنسىزدەر، وتە ۇلكەن قىلمىسكەردى ۇستادىڭىزدار. وسى باعىتتارىڭىزدى جالعاستىرا بەرىڭىزدەر»، – دەدىم.
ال ەندى تاعى ءبىر «قىلمىسىمدى» ايتايىن، ەل بىلە ءجۇرسىن. جاڭا ايتىپ وتكەنىمدەي، مەن «جالىن» جۋرنالىن باسقارامىن عوي. ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ رەداكسياعا تەكسەرۋ كەلدى. الگىلەر ءار نارسەنى ءبىر شۇقىلاپ، تىرلىگىمىزدەن كەمشىلىك تاپپاعان سوڭ «سۋدى مولشەردەن ارتىق قولدانعان، كوپ ءىشىپ قويعان» دەگەن تۇجىرىمعا كەلىپتى. ءسويتىپ ماعان 287 مىڭ تەڭگە ايىپپۇل سالىپتى. سودان سالىق كوميتەتىنە شاقىرتتى، باردىم. ول جەردەگى ادامدار مەنى ابدەن ساندالتتى. بەيشارالاردىڭ تىرلىگىنە ابدەن اشۋلانىپ، شىعىپ بارا جاتىر ەدىم، ءبىر كىسى: «ويباي، مۇحا، ءسىز بە؟! مەن ءسىزدىڭ شىعارمالارىڭىزدى ءسۇيىپ وقيتىن وقىرماندارىڭىزدىڭ ءبىرىمىن»، – دەپ قۇشاقتاي الادى. «ءسىز كىمسىز؟» – دەپ ەدىم، ءوزىن وسى سالىق كوميتەتىنىڭ باسشىسىمىن دەپ تانىستىردى. قىسقاسى، نە كەرەك، بىزگە تەكسەرۋ جۇرگىزىلگەندە دەمالىستا بولعان ەكەن، بارلىق ءىستى ونىڭ ورىنباسارى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا ورىنداپتى. ياعني مينيسترلىكتەگىلەر شاحانوۆتىڭ رەداكسياسىنان ءبىر كىلتيپان تابىڭدار دەپ تاپسىرما بەرگەن ەكەن. مىنە، مەنىڭ وسىنداي «وتە اۋىر» ەكى «قىلمىسىم» تابىلدى.
ول كىسىنىڭ اتىن جامىلاتىندار دا بار ەكەن
– الەۋمەتتىك جەلىلەرگە كىرىپ تۇراسىز با؟
– «فەيسبۋككە» اندا-ساندا كىرەمىن، تاياۋدا بالالار ارنايى پاراقشا اشىپ بەردى. سوندا بايقاعانىم، مەنىڭ اتىمنان 52 ادام پاراقشا اشىپ قويىپتى. سولاردىڭ اراسىندا مەنىڭ اتىمنان بيلىكتى ماقتاپ جازعاندارى دا بار بوپ شىقتى. ياعني مەن مۇنى ەلدىڭ ىشىندە مەن تۋرالى ەكىۇداي پىكىر قالىپتاستىرۋ ءۇشىن جاسالعان شارا دەپ ەسەپتەيمىن. ەندى بىزدەر سولاردىڭ كىم ەكەنىن انىقتايىن دەپ جاتىرمىز.
– ەندى تۇرمىس-تىرشىلىك جاعىنا قايتا ويىسايىق. جىلدا ەلگە كەلگەندە اپكەڭىز – ىزەت اپانىڭ ۇيىنە تۇسەتىنىڭىزدى بىلەمىز. اپانىڭ قازىرگى جاعدايى قالاي؟
– ىزەت اپام بيىل 98 جاسقا كەلىپ وتىر. كەلەر جىلى جامبىلدى قۋىپ جەتەدى، قۇداي بۇيىرتسا! مەن ول كىسىگە: «كومانديروۆكاعا» اسىقپاڭىز، 127-گە كەلىپ كەتسەڭىز جاقسى بولار ەدى»، – دەپ ايتىپ وتىرامىن. بىلايشا جاعدايى جاقسى، ەستە ساقتاۋ قابىلەتى وتە جوعارى، كەيدە مەن ۇمىتىپ قالعان نارسەلەردى ەسىمە سالىپ وتىرادى. ال تۇرمىس جاعدايى جونىندە ايتسام، مەنىڭ قامقورلىعىمدا، ول كىسىنىڭ قىزىنا دا ءوزىم كومەكتەسىپ تۇرامىن.
– ۋاقىت ءبولىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن سىزگە ۇلكەن راحمەت! ءوزىڭىزدى ەرەكشە قادىرلەيتىن حالىقتىڭ اراسىندا ءاردايىم امان-ەسەن جۇرە بەرىڭىز!
سۇحباتتاسقاندار – دۇيسەن وراز.
ساپارايىم كەنجالييەۆا.
