قازاق ەلى ءوزىنىڭ ازات عاسىرىنىڭ بەستەن ءبىرىن تولتىردى. بۇل مەرزىم ادام ومىرىمەن ەسەپتەگەندە دە، تاريحي تۇرعىدان الىپ قاراعاندا دا اسا كوپ ۋاقىت ەمەس. ءبىراق وسى ءبىر قىسقا مەرزىمگە قاراماستان، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جانە ساياسي قيىنشىلىقتاردى ەڭسەرە بىلگەن قازاق ەلى الەم مويىنداعان مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسىلدى. ەلىمىزدىڭ ساياسي ءومىرى جاڭارتىلىپ، تۇبەگەيلى وزگەرىستەر جاسالدى. مەملەكەتتىلىكتىڭ بارلىق ينستيتۋتتارى قۇرىلىپ، ەكونوميكامىز نارىقتىق جولعا ءتۇستى. مەملەكەتتىك شەكارامىز ايقىندالىپ، ەلدىڭ تۇتاستىعى، جەردىڭ بۇتىندىگى قامتاماسىز ەتىلدى.
اسىرەسە، ۇلت كوشباسشىسى، تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ كوشى-قون ساياساتىنىڭ ارقاسىندا الىس-جاقىن شەتەلدەردەن 1 ميلليونداي قانداسىمىز وتانعا ورالدى. بۇل قازاقستانعا قوسىلعان ادامي رەسۋرستار عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەلىمىزگە قۇيىلىپ جاتقان مادەني، عىلىمي-تەحنيكالىق جانە ەكونوميكالىق بايلىق بۇلاقتارى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى شەتتەن كەلگەن اعايىندار وتانعا قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىمەن قوسا، وزدەرى ءومىر سۇرگەن ەلدەردىڭ وزىق مادەنيەتتەرىن دە الىپ كەلۋدە. وزگەنى بىلاي قويىپ، ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنا قوسىلعان جوعارى بىلىكتى پەداگوگ عالىمداردىڭ ءوزى قانشاما! ءبىر عانا گۋمانيتارلىق ءبىلىم، عىلىم سالاسىندا تەر توگىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ءوزى بۇگىندە وتاندىق عىلىمداعى تولىپ جاتقان اقتاڭداقتاردى تولتىرۋدا. اسىرەسە، وتاندىق شىعىستانۋ، تاريح عىلىمىنا سيرەك ماماندىقتار يەلەرى كەلىپ قوسىلدى. ولار – شىعىستىڭ ەسكى قولجازبالارىن ءتۇپنۇسقادان تىكەلەي وقىپ، پايدالانا الاتىن تاريحشى-لينگۆيست ماماندار. بۇل سالاداعى عالىمداردى كەڭەستىك كەزەڭدە «سيرەك ماماندار» دەپ ەرەكشە باعالايتىن-دى. سونداي ەل مەرەيىن ءوسىرىپ، وتاندىق عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن قانداس-باۋىرلارىمىزدىڭ ءبىرى – بەلگىلى اقىن، اۋدارماشى، قازاقستاندىق قىتايتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور د.ءماسىمحان ۇلى.
بۇگىنگە دەيىن د.ءماسىمحان ۇلىنىڭ قالامىنان ادەبي شىعارمالارى، عىلىمي-زەرتتەۋلەرى، كوركەم اۋدارمالارى، وقۋلىقتارى مەن وقۋ قۇرالدارى بولىپ 30-عا جۋىق كىتاپتارى جارىق كوردى. 300-دەن استام عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى وتاندىق جانە شەتەلدىك جەتەكشى عىلىمي باسىلىمداردا جاريالاندى. سونداي-اق عالىم-ۇستازدىڭ الدىنان جۇزدەگەن قىتايتانۋشى ماماندار تۇلەپ ۇشتى. «ەلىم!» دەپ وتانعا ورالعان ءبىر عالىم ءۇشىن تەك وسى ايتقانداردىڭ ءوزى از جەتىستىك بولماسا كەرەك.
ال جاقىندا عانا عالىم-ۇستازدىڭ تاڭدامالى زەرتتەۋلەرىنىڭ ءۇش تومدىعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ «ادەبيەتتىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزدى تۇرلەرىن باسىپ شىعارۋ» باعدارلاماسى بويىنشا «فوليانت» باسپاسىنان جارىق كوردى. ەڭبەكتى باسپاعا ۇسىنعان ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي كەڭەسى.
ءار تومى 35-37 باسپا تاباقتان، 600 بەتتەن تۇراتىن ءۇش تومدىق ىرگەلى زەرتتەۋلەردىڭ I تومى قىتايدا تۇراتىن قانداسىمىز، تاريحشى-عالىم، كورنەكتى جازۋشى، بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى س.ر.جانبولاتوۆتىڭ العى سوزىمەن باستالادى. بۇل تومعا قازاق حالقىنىڭ ۇلى جازۋشىسى م.اۋەزوۆ پەن جۇڭگو حالقىنىڭ كلاسسيك جازۋشىسى لۋ ءشۇن شىعارماشىلىعىن، XX عاسىر باسىنداعى قازاق جانە جۇڭگو ادەبيەتتەرىن، اتالعان ەكى ۇلى سۋرەتكەر شىعارمالارىنداعى ۇلتتىق ءداستۇر جاڭاشىلدىق تاقىرىبىن سالىستىرمالى ادەبيەتتانۋ عىلىمى تۇرعىسىنان زەرتتەگەن «مۇحتار اۋەزوۆ جانە لۋ ءشۇن» اتتى مونوگرافياسى، سونداي-اق قىتايداعى قازاقتاردىڭ XX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى ادەبيەتىن، ونىڭ ىشىندە پوەزياسىنداعى ۇلت-ازاتتىق يدەيانى ارنايى قاراستىرعان «جىر-جەبە» اتتى زەرتتەۋى ەنگىزىلگەن.
«مۇحتار اۋەزوۆ جانە لۋ ءشۇن» اتتى زەرتتەۋدە XX عاسىر باسىنداعى قازاق جانە جۇڭگو ەلدەرىنىڭ ادەبيەتىن، م.اۋەزوۆ پەن لۋ ءشۇن شىعارمالارىنداعى ۇلتتىق ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق ماسەلەلەرىن، XX عاسىر باسىنداعى ەكى ەلدىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، رۋحاني-مادەني، قال-احۋالىن سالىستىرا قاراستىرادى. ال «جىر-جەبە» اتتى مونوگرافياسىندا قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنە ۇلت-ازاتتىق يدەيانىڭ قاشان، قالاي تارالىپ، دامىعانىنا عىلىمي تالداۋ جاسايدى؛ ۇلت-ازاتتىق يدەياسىن جىرلاۋشى اقىنداردىڭ تاعدىر-تالايىن سول كەزدىڭ تاريحي-الەۋمەتتىك جاعدايىمەن بايلانىستىرا قاراستىرادى؛ ۇلت-ازاتتىق يدەياسىن جىرلاۋشى اقىنداردىڭ كوركەمدىك الەمىن عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەپ، سول ارقىلى ولاردىڭ تەك ساياسي ۇراننىڭ جەتەگىنە ەرمەي، قايتا ولاردىڭ ءارقايسىسى كوركەم ويدىڭ كوشەلى نۇسقاسىن جاساپ كەتكەندىگىن اشىپ بەرەدى. د.ءماسىمحان ۇلى تاريحي وتانىنا ورالعالى بەرى تۇراقتى تۇردە قازاقستان وقىرماندارى مەن زەرتتەۋشىلەرىنە قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى تۋرالى، قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى مەن دامۋ بەتالىسى جونىندە كوپتەگەن زەرتتەۋلەرىن ۇسىنىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىر جارقىن مىسالى رەتىندە، ونىڭ 1999 جىلى اكادەميك ر.نۇرعاليدىڭ جەتەكشىلىگىندە قورعاعان «جۇڭگو قازاقتارى پوەزياسىنداعى ۇلت-ازاتتىق يدەيا (1920-1950)» دەگەن تاقىرىپتاعى كانديداتتىق ديسسەرتاسياسىن اتاپ ايتۋىمىزعا بولادى. قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى ا.ءۇلىمجى ۇلى، ءا.نايمانبايەۆ، ك.مارالباي ۇلى، ت.جولدى ۇلى، د.شالعىنباي، ش.ءالعازى ۇلى، م.رازدان ۇلى قاتارلى اقىنداردىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارىن ارقاۋ ەتكەن زەرتتەۋلەرى «جىر-جەبە» دەگەن اتپەن ءى تومعا ەنگىزىلىپتى. وسىلايشا عالىم اتالعان زەرتتەۋىندە قىتايداعى ايگىلى قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىعى مەن ولار جاساعان تاريحي ءداۋىردى بۇگىن ازات سانامەن قاراستىرا وتىرىپ، ولاردى العاش رەت قازاقستاندىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ اينالىمىنا ەنگىزىپ وتىر.
پروفەسسور دۇكەن ءماسىمحان ۇلى سوڭعى شيرەك عاسىر اۋقىمىندا ەلىمىزدەگى قىتايتانۋ عىلىمىن قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋدا وتە جەمىستى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. قىتايتانۋ – بۇگىنگى الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە كەڭىنەن قانات جايىپ، تەز ءوسىپ كەلە جاتقان ەلتانۋ عىلىمى. الايدا ونىڭ كوكەيكەستىلىگىن، ماقساتى مەن مىندەتىن ءار ەل سينولوگتارى وزىنشە سيپاتتايدى. ول، ارينە، ورىندى دا. سەبەبى، بۇل ماسەلەنى ءار ەل ءوزىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك الەۋەتى مەن مۇمكىندىگىن جانە سودان تۋىندايتىن ءوز مۇددەسى تۇرعىسىنان قاراستىرادى. ال قازاقستاندىق قىتايتانۋ عىلىمىنىڭ كوكەيكەستىلىگى، ماقساتى مەن مىندەتتەرى دە تەك ءوز ەلىمىزدىڭ مۇددەسى مەن الەۋەتىن باسشىلىققا الۋعا ءتيىس. وسى ۇستانىم بويىنشا وتاندىق قىتايتانۋ عىلىمىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى سالاسىندا تەر توگىپ جۇرگەن عالىمنىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرى مەن عىلىمي-تانىمدىق ەڭبەكتەرى تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ II تومىنا ەڭگىزىلىپتى. «تاڭدامالى» زەرتتەۋلەر جيناعىنىڭ II تومى ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ق ر اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى سەيىت قاسقاباسوۆتىڭ العى سوزىمەن اشىلادى. مۇنداعى ەڭبەكتەردى دە ەلىمىزدە ەندى-ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قىتايتانۋ عىلىمىنا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس دەپ ايتۋىمىزعا ابدەن بولادى.
ال عالىمنىڭ تاڭدامالى ەڭبەكتەرىنىڭ III تومىنا سوڭعى جىلداردا رەسپۋبليكامىزدىڭ ءىشى-سىرتىندا جارىق كورگەن زەرتتەۋ ماقالالارى توپتاستىرىلعان. مۇنداعى زەرتتەۋلەردىڭ دەنى ەجەلگى تۇركىلەر مەن قىتايلاردىڭ قارىم-قاتىناسى، ەجەلدەن كورشى ەكى حالىقتىڭ باعزى زامانداردان بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ جاتقان ۇزىنا تاريح بويىنداعى رۋحاني، مادەني بايلانىستارىنا ارنالعان ەڭبەكتەر. III توم قىتايدا تۇراتىن تاريحشى-عالىم، جازۋشى، قحر عىلىمىنا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر، قحر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى ج.مىرزاحانوۆتىڭ العىس سوزىمەن اشىلادى. اسىرەسە، وسى III تومدا «قازاق-قىتاي ەلدەرى مادەني-رۋحاني قارىم-قاتىناسىنىڭ باستاۋ كوزدەرى»، «جۇڭگو، جاپونيا، موڭعوليا ەلدەرىندەگى تۇركولوگيا عىلىمى»، «كونە جۇڭگو جازبالارىنداعى تۇركى اقىندارى»، ««وعىزناما» – ورتاق مۇرا». «ەجەلگى تۇركى ادەبيەتى تاريحىن داۋىرلەۋدىڭ باستى ۇستانىمدارى»، «ەجەلگى قازاق تاريحىنداعى جۇڭگو قىزدارى» اتتى ەڭبەكتەر قازاق تاريحىنداعى كوپتەگەن اقتانداقتاردىڭ ورنىن تولتىراتىن قۇندى دۇنيەلەر. بۇدان سىرت، دۇكەن ءماسىمحان ۇلىنىڭ باعزى زاماننان بۇگىنگە دەيىنگى قازاق-قىتاي قاتىناستارىنا، قىتايداعى قازاقتارعا قاتىستى وتاندىق جانە شەتەلدىك مەرزىمدى باسپا ءسوز بەتتەرىندە ىلگەرىندى-كەيىندى جاريالاعان ەڭبەكتەرىن دە وسى ءىىى تومنان وقۋعا بولادى. سونداي-اق «قازاقتىڭ ەرتەدەگى ساۋداسى»، «ەجەلگى ورتا ازيا ەلدەرى ادەبيەتىنىڭ قىتايدىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىنە اسەرى»، «جالعىز تال كورسەڭ قيماي ءجۇر»، «قىتايداعى قازاقتانۋ عىلىمىنىڭ دامۋ بەتالىسى»، «تامىرعا تاعزىم» قاتارلى ەڭبەكتەرىنىڭ اتتارىن اتاساق تا، عىلىمنىڭ اتالعان سالا بويىنشا قۇنى مەن وزەكتىلىگىن اڭعارۋعا بولادى. عالىم ءسوز بولىپ وتىرعان تومداعى ەڭبەكتەرىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شىعىسىنداعى الىپ كورشىسىمەن تاريحي-مادەني قاتىناسىنىڭ قىرى مەن سىرىن بايىپپەن تارازىلاپ، جۇڭگو تىلىندەگى تىڭ دايەك، تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، تۇركولوگيا عىلىمى مەن قىتايتانۋ سالاسىنا مۇلدە تىڭ كوزقاراستارىن ۇسىنادى.
قورىتىپ ايتقاندا، عالىم-ۇستاز، پروفەسسور د.ءماسىمحان ۇلىنىڭ بۇل ءۇش تومدىقتاعى زەرتتەۋلەرى قازاق ادەبيەتتانۋ، سالىستىرمالى ادەبيەتتانۋ، شىعىستانۋ، مادەنيەتتانۋ عىلىمى سالاسىنداعى ماماندارعا، جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى قازاق ادەبيەتى، شەتەل ادەبيەتى، ادەبيەتتانۋ، قىتايتانۋ، مادەنيەتتانۋ، ءدىنتانۋ سالاسىندا ىزدەنىپ جۇرگەن جاس عالىمدارعا ارنالعان. سونداي-اق ۇزىنا عاسىر بويىنداعى قازاق جانە جۇڭگو قوعامىن، ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىن، ەكى ەلدىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايىن، مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن بىلگىسى كەلەتىن جالپى وقىرمان ءۇشىن عىلىمي دا، تانىمدىق تا قۇنى جوعارى دۇنيەلەر.
د.ءماسىمحان ۇلىنىڭ ىزدەنىستەرى قازاق جانە جۇڭگو ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن كەلەشەكتە تيپولوگيالىق تۇرعىدان جان-جاقتى سارالاۋعا، ءسويتىپ تۇركىتانۋ مەن قىتايتانۋ سالاسىنداعى زەرتتەۋلەردىڭ ىرگەلى سيپاتىن ارتتىرۋعا ۇلەس قوساتىنى داۋسىز.
ش.ىبىرايەۆ،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور
