بايقوڭىردان عارىشقا جونەلتىلىپ جاتقان «روسكوسموس» زىمىراندارى اسا ۋلى گەپتيلدى پايدالانادى. اتالعان جانارماي ءتۇرىن قولدانۋدان باتىس ەلدەرىنىڭ بارلىعى باس تارتقان. وركەنيەتتى ەلدەردە ۋلى گەپتيلگە تۇبەگەيلى تىيىم سالىنعان.
گەپتيلدىڭ كەسىرىنەن بايقوڭىر وڭىرىندەگى تۇرعىنداردىڭ كوپشىلىگى ونكولوگيالىق اۋرۋمەن الىسىپ، جاڭا تۋعان سابيلەردىڭ اقىل-ەسىندە اۋىتقۋلار بايقالىپ وتىر.
ماسكەۋ بولسا بايقوڭىر تابيعاتى مەن ايماق تۇرعىندارىن قاتەرلى دەرتكە ۇشىراتقان ارەكەتى ءۇشىن جاۋاپ بەرگىسى كەلمەيدى. كرەملدىڭ بۇعان وتەماقى تولەۋدەن جالتارىپ جۇرگەنىنە تالاي جىلدىڭ ءجۇزى بولدى.
قازاقستاننىڭ زاڭ شىعارۋ ورگاندارى رەسەيدى وسى شىعىنداردىڭ ورنىن تولتىرۋعا ماجبۇرلەيتىن زاڭ تەتىكتەرىن قاراستىرۋدا.
وداقتاسىمىز “بايقوڭىر” عارىش كەشەنىن 1994 جىلدان بەرى جالعا الىپ، قالاۋىنشا پايدالانىپ كەلەدى. بۇل ارادان اسكەري ءىس-قيمىل كەزىندەگى زىمىراندار دا ۇشىرىلادى.
12 مامىردا ءماجىلىس دەپۋتاتتارى رەسەيگە جالعا بەرىلگەن “بايقوڭىر” عارىش كەشەنىندەگى احۋالدى تالقىلاعان بولاتىن. حالىق قالاۋلىلارى گەپتيل جانارمايىن قولداناتىن زىمىرانداردىڭ ەكولوگيانى ۋلاپ جاتقانىن اشىق ايتىپ، تەز ارادا شارا قولدانۋدى تالاپ ەتكەن.
سوڭعى 20 جىلدا «روسكوسموس» «بايقوڭىر» عارىش كەشەنىنەن «پروتون-م» زىمىران تاسىعىشىن 110 رەت ۇشىرىپ، ونىڭ 11ء-ى اپاتقا ۇشىرادى.
“كرەمل بۇل ماسەلەنى ەلەپ-ەسكەرگىسى كەلمەيدى. ەلگە جانى اشىپ وتىرعان جوق. شىعىننىڭ ورنىن تولتىرۋدى ويلامايدى دا. بايقوڭىردىڭ ەكولوگيالىق احۋالى مۇشكىل. حالىق ۋمەن تىنىستاپ ءجۇر. قازاقستان بيلىگى قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماي، كرەملگە ماتەريالدىق شىعىندى تولەتۋدى ماجبۇرلەمەسە، جاعداي اۋىرلاعان ۇستىنە اۋىرلاي تۇسەدى”، – دەيدى ساراپشىلار.
قازاقستانداعى سوڭعى كەزدە “قىزىل كىتاپقا” ەنگەن كيىكتەردىڭ جاپپاي قىرىلىپ جاتقانى دا وسى گەپتيلدىڭ كەساپاتىنان بولىپ وتىر. 2015 جىلى دا «بايقوڭىردا» زىمىرانداردى ۇشىرۋدان كەيىن قازاق دالاسىندا كيىكتەر قىرىلىپ قالعان ەدى.
“روسكوسموس” زىمىرانداردى ۇشىرۋعا تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ تىنىسىن تارىلتىپ، توڭىرەگىن تۇگەل لاستايتىن ۋلىلىعى اسا جوعارى گەپتيلدى پايدالانىپ كەلەدى. گەپتيل جانارمايى ۋلىلىعى بويىنشا ءبىرىنشى ساناتتا تۇرادى ەكەن. باتىس ەلدەرىندە مۇنى پايدالانۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان.
تۋراسىن ايتقاندا رەسەيدىڭ ءبىر تال زىمىرانىنان قازاقستاننىڭ قورشاعان ورتاسىنا كەلەتىن زيان شاش-ەتەكتەن. ەلىمىزدىڭ اۋماعىنا ونداعان توننا گەپتيل توگىلىپ، توپىراقتى، سۋدى، اۋانى لاستاپ، جانۋارلار تۇگىلى ادامداردى اۋىر دەرتكە ۇشىراتىپ وتىر.
ءبىراق بۇل كرەملدى الاڭداتىپ وتىرماعان سىندى. وداقتاسىمىز وسى جىلى “بايقوڭىر” عارىش ايلاعىنان اۋزى-مۇرنىن گەپتيلگە تولتىرعان تاعى ءۇش زىمىران ۇشىرۋدى جوسپارلاپ قويعان.
وتەماقى تالاپ ەتۋ كەرەك
وسى ماسەلەگە بايلانىستى ماجىلىسمەندەر رەسەيدىڭ «بايقوڭىردى» پايدالانۋ قاعيدالارىن قاتاڭداتۋدى كوزدەيتىن زاڭ قابىلداماق. قۇجاتتا رەسەيدەن شىعىندى تالاپ ەتۋ شارتى، ياعني وتەماقى تولەۋ، ەكولوگياعا كەلتىرگەن ماتەريالدىق شىعىندار دا كورسەتىلەدى دەپ جاتىر.
قازاقستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى مارات سىزدىقوۆ ءماجىلىستىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا رەسەيدىڭ ەكولوگيالىق شىعىنداردى وتەۋدى ءسوز جۇزىندە ماقۇلداعانىمەن، ءىس جۇزىندە باسىن الا قاشىپ، بيۋروكراتيالىق قۋلىققا سالىپ وتىرعانىن ايتتى.
«2018 جىلى «بايقوڭىر» عارىش كەشەنىندە ورىن العان اپاتتان كەيىن كرەمل ەكولوگياعا كەلتىرگەن وراسان زياننىڭ ورنىن تولتىرمادى. قازاقستانعا كوك تيىن تولەگەن جوق. «سويۋز-فگ» عارىش زىمىران تاسىعىشى اپاتقا ۇشىراپ، 22 توننا زىمىران مايى وڭىردەگى تەرريتورياعا توگىلگەن بولاتىن» - دەدى ول.
2013 جىلى «پروتون-م» زىمىران تاسىعىشى اپاتقا ۇشىراعان كەزدە دە، «سويۋز-فگ» زىمىران تاسىعىشى قۇلاعاندا دا وتەماقى تولەنبەگەن. ول كەزدە دە زىمىراننان توگىلگەن 600 توننا گەپتيل تابيعاتتى لاستاپ، ەكولوگياعا تارالىپ كەتكەن بولاتىن. ونىڭ قۇرامىندا ازوت تەتراوكسيدى مەن كەروسين بولعان.
قازاقستاننىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە سۋ رەسۋرستارى مينيسترلىگى اپاتتىڭ شىعىنىن 13 ميلليارد تەڭگەگە باعالاعان. بۇل 86 ميلليون اقش دوللارىن قۇرايدى.
رەسەي ماتەريالدىق شىعىندى تولەۋدەن باس تارتىپ وتىر
پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ ءتوراعاسى نۇرلان نىعماتۋللين بايقوڭىرداعى قۇلاعان زىمىرانداردىڭ سالدارىنان زارداپ شەككەن تۇرعىندارعا ماتەريالدىق كومەك بەرىلەتىنىن اتاپ ءوتتى.
«كرەمل؟ ءبىزدىڭ ازاماتتار نە ءۇشىن مۇنداي بيۋروكراتيادان زارداپ شەگۋى كەرەك!» - دەدى ءماجىلىس ءتوراعاسى.
نىعماتۋلين ق ر سيفرلىق دامۋ، يننوۆاسيا جانە اەروعارىش ونەركاسىبى ءمينيسترى باعداد مۋسيننەن رەسەيدىڭ عارىش كەشەنىن پايدالانۋىنىڭ تارتىپتەرى بويىنشا جوبالىق قۇجاتتاردى ازىرلەۋدى تاپسىردى. وندا قويىلاتىن نەگىزگى تالاپتاردى دا اتاپ ءوتتى.
ءقاۋىپتى زىمىراندار
سentral.asia-news پورتالىنا پىكىر بىلدەرگەن قاراعاندى ەكولوگيالىق مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى دميتريي كالمىكوۆ ءقاۋىپتى زىمىرانداردىڭ قالدىقتارى الداعى ۋاقىتتا تۇرعىن ۇيلەرگە دە قۇلاۋى مۇمكىن دەپ توپشىلايدى.
«تەز ارادا قاۋىپسىزدىك شارالارىن ازىرلەپ، بايقوڭىر ماڭىنداعى حالىقتى ءقاۋىپسىز تەرريتوريالارعا كوشىرۋدىڭ ارەكەتىن قامداۋىمىز كەرەك. ويتپەگەن جاعدايدا بەيبىت تۇرعىندار زارداپ شەگىپ، قايعىلى جاعداي ورىن الۋى مۇمكىن»،- دەيدى كالمىكوۆ. ەكولوگ مامان ۋلى گەپتيلدىڭ تەك ءوز ورنىندا عانا ەمەس، ىرگەلەس وڭىرلەرگە تارالىپ، تۇرعىندار دەنساۋلىعىنا ءقاۋىپ توندىرەتىنىن اتاپ ءوتتى.
ال "بايقوڭىر ەكو مونيتورينگ" ەكولوگيالىق قوعامدىق قورىنىڭ ءتوراعاسى مارات داۋلەتبايەۆتىڭ ايتۋىنشا رەسەي اتموسفەراعا ونداعان توننا گەپتيل قالدىقتارىن تاستاعانى ءوز الدىنا، قازاقستاننان جالعا الىنعان اۋماقتارعا ۋلى قالدىقتاردى كومىپ، جەرىمىزدىڭ استىن دا، ءۇستىن دە لاستاۋدا.
"بۇل اۋداندا ونكولوگيالىق اۋرۋلار مەن ءولىم-جىتىم كوپ. سونىڭ ىشىندە بالالار مەن جاڭا تۋعان نارەستەلەر اراسىندا فيزيولوگيالىق اۋىتقۋلار كوپتەپ تىركەلىپ جاتىر"، - دەپ اتاپ ءوتتى مارات داۋلەتبايەۆ.
ءماجىلىس دەپۋتاتى اسقاربەك ۇيسىمبايەۆ ەلىمىزدە “قىزىل كىتاپقا” ەنگەن كيىكتەردىڭ جاپپاي قىرىلۋى رەسەيدىڭ "بايقوڭىرداعى" اەروعارىشتىق قىزمەتىمەن تىكەلەي بايلانىستى دەپ وتىر.
2015 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا قازاقستاندا 132 مىڭنان استام كيىك قىرىلدى. 2014 جىلى بۇل جانۋارلاردىڭ قىرىلۋى 256 مىڭعا جەتتى.
"بۇل ناعىز قاسىرەت بولدى، كيىكتەر — حالقىمىز ءۇشىن كيەلى جانۋار"، — دەيدى ۇيسىمبايەۆ.
كەڭەستىك كەزدەن “مۇراعا” قالعان قورشاعان ورتانى جويۋ ءتاسىلى
رەسەيدىڭ ەكولوگياعا ەنجار قارايتىنى كەڭەس داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن قازاقستاندىقتارعا جاقسى بەلگىلى.
1949-1989 جىلدارى ماسكەۋ سەمەيدە تۇراتىن مىڭداعان، ون مىڭداعان تۇرعىننىڭ تالاپ-ارىزىنا قۇلاق اسپاي وسى ارالىقتا 460-قا جۋىق يادرولىق سىناق وتكىزدى.
جاپونيالىق-قازاقستاندىق بىرلەسكەن زەرتتەۋ ۇيىمى سەمەي ماڭىندا جەرگىلىكتى تۇرعىندار اراسىندا ءارتۇرلى ونكولوگيالىق اۋرۋلاردىڭ، تۋا بىتكەن پاتولوگيالىق اۋرۋلاردىڭ جانە جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىنىڭ وتە جوعارى دەڭگەيىن انىقتاعان بولاتىن.
بۇل اقپاراتتار EurasiaNetء-تىڭ 2016 جىلعى بايانداماسىندا حابارلاندى.
ءقازىر رەسەي اتوم ەلەكتر ستانسياسىن ساتىپ الۋ ءۇشىن قازاقستانعا قىسىم كورسەتىپ باعۋدا. رەسەيدىڭ اتوم ەلەكتر ستانسيالارى الەمدە ساپاسىز، سەنىمسىز دەپ تانىلعان. رەسەيدىڭ قازاقستانعا جاساپ وتىرعان ارەكەتتەرى كەزىندە ۋكراينانىڭ چەرنوبىلىندە ىسكە اسقان بولاتىن. سول ۋاقىتتا رەسەيدە ازىرلەنگەن رەاكتورداعى كەرنەۋدىڭ كۇشەيۋى مەن رادياسيانىڭ مولشەرىنىڭ ارتۋى 1986 جىلعى چەرنوبىل اپاتىنا اكەپ سوقتىرعانى قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندىقتاردى دا بەي-جاي قالدىرمايدى.
دارىگەرلەر ءولىم جاعدايلارىنىڭ بارلىعىن جارىلىسپەن تىكەلەي بايلانىستىردى. ءبىراق كەيىنگى جىلدارداعى اقپاراتتار بويىنشا مىڭداعان ادامدار ۋكراينادا، كورشىلەس رەسەي مەن بەلارۋستە رادياسيالىق زاقىمدانۋدان قايتىس بولدى دەگەن اقپاراتتار شىعىپ جاتىر. سوندىقتان بايقوڭىر ماسەلەسىندە تەز ارادا زاڭ شەڭبەرىندە شەشىم قابىلداۋ قاجەت-اق.
دايىنداعان، بەكبولات قارجان
ماقالا central.asia-news.com ماتەريالى نەگىزىندە ازىرلەندى
