بايدىبەك بابادان تارايتىن ۇلى ءجۇزدىڭ سۋان تايپاسىنىڭ، ودان بەرى توقارىستاننان تارايتىن مىرزامكەلدىنىڭ تۋماتايى ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەسى، ونىڭ ىشىندە بي سالپىقتىڭ ءومىرى مەن تۇلعالىق قاسيەتى ارقىلى ءوربىپ وتىرادى. مىرزامكەلدى باباسىنىڭ ءومىر جولىنىڭ «اقتابان شۇبىرىندى» جىلدارى التايعا قاراي تاۋ ساعالاپ كوشۋى، اتاجاۋ جوڭعاردان ازات ەتىلگەن اتامەكەنگە قايتا قونىستانۋ، كەنجەسى تۋماتايدىڭ ابىلاي حانمەن قارايلاس، زامانداس بولۋى جانە ەل-جۇرت ءۇشىن اتقا قونىپ، ەرلىكتىڭ ەرەن ۇلگىسىن كورسەتە وتىرىپ، قازاقتىڭ دارابوزى قابانباي باتىرمەن تىزە قوسىپ، جوڭعارلاردى تالقانداۋدا قايسارلىعىمەن جۇلدىزداي جارقىراپ، ماتاي تاۋىنىڭ باسىنا تۋ تىككەنى تاريحي شىندىقپەن جاناسىپ جاتىر.
مىنە، ۇرپاعىنا ۇران بولعان تۋماتايدىڭ شوبەرەسى سالپىق ءبيدى مۇقىم سۋان، البان، نايمان، جالايىردىڭ اپاحان (اپاحاڭ) اتاۋى دا تەگىن ەمەس-اۋ. اقىندىق تولعاۋلارى مەن نايماننىڭ قىزايى شونجارمەن، جالايىردىڭ ءاجىباي بولىسىنا، الباننىڭ الجانىنان تارايتىن قايرانباي بولىستاردى توسىلدىرعان ساليقالى سوزدەرى اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ، بۇكىل سۋانعا «بي سالپىق» اتاندى. ءوسىپ-ونىپ اكەسى ىلەشتەن ەنشىسىنە شارۋاعا ىڭعايلى كەلەتىن قۋ وزەنىنىڭ شىعىسى مەن قورعاس وزەنىنىڭ ىلەگە قۇيار تۇستاعى قۇيقالى القاپتى جانە جاركەنت ءوڭىرىنىڭ كوركى بەلجايلاۋداعى قويتاس، اياقساز، اقتاستى جانە باساتقاراعاي قويناۋىن الۋى ونىڭ قابىلەت-قارىمىنىڭ اۋقىمدى ەكەنىن ايقىنداپ-اق تۇر ەمەس پە؟!
تەگىنە تارتقان زەرەكتىگىنە باسىپ، ەنشىسىن العان سوڭ قاراپ جاتپاي اتاكاسىپ مال شارۋاشىلىعىنا دەمەۋ بولسىن دەگەن نيەتپەن ديقانشىلىققا دا بەت بۇرىپ، توعان قازدىرىپ، ەگىن ەگۋمەن اينالىسادى. ءالى كۇنگە دەيىن ەل اۋزىندا ساقتالعان «سالپىق وستەڭ»، «سالپىق توعان»، «سالپىق ارىق» اتتى جەر اتاۋلارى سول قاراكەتتەرىنىڭ وشپەس بەلگىسى.
شارۋانىڭ ىڭعايىنا قاراي ساۋدانى دا دوڭگەلەتىپ، ۇلكەن، كىشى تۇركىستاننىڭ اتاقتى باي ساۋداگەرلەرىمەن ارالاسىپ، قويتۇياق، تايتۇياق التىن، كۇمىستەرمەن ساۋدا جۇرگىزۋى، تاشكەن، سامارقانعا باراتىن كەرۋەندەردى باسقارۋى اتامىزدى تاعى ءبىر قىرىنان ايگىلەپ، «ساۋدا سالپىق» اتاندىرعان.
ارى-بەرى وتكەن كەرۋەن تاۋارلارى اينالىمىن راسىمدەيتىن، قاتىناس قاعازدارىنا باساتىن ءبىرى التىننان (1853 ج.) قىتايدىڭ كۇرە قالاسىندا، ەكىنشىسى – گاۋحارتاستان ورىسشا جازۋى بار ءبىزدىڭ لەپسىدە جاسالعان ەكى ءمورى بولعاندىعى ول كىسىنىڭ ساۋدا سالاسىنداعى وزىندىك ورنىن ايشىقتاپ تۇرۋىنىڭ بۇلتارتپاس دالەلى.
وسىنشاما باق-داۋلەتتى اياماي بەرگەن جاراتۋشى، قايعى مەن قاسىرەتتى دە جولداپ سىناپ وتىرعان. 1855 جىلعى قويان جىلى جۇتتا بار مالىنان جانە ونىڭ ارتىنان كەلگەن سۇزەك اۋرۋىنان بار بالا-شاعاسىنان ايىرىلىپ، ەل ىشىندە «قۋباس سالپىق» اتانادى. مۇنداي سۋىق حاباردى ەستىگەن اعايىن-تۋىس، كورشى جاتقان البان، جالايىر، ات توبەلىندەي تورەلەر مەن سۋاننىڭ يگى جاقسىلارى قايعىسىنا ورتاقتاسىپ، قولدان كەلگەن كومەكتەرىن كورسەتىپ دەمەۋشىلىك جاسايدى. سۋاننىڭ توبە ءبيى اقشا رۋىنان شىققان قوجبانبەت ءبيدىڭ كوڭىل ايتا كەلىپ: «... ە، اپاحاڭ! مالىڭ مەن بالا-شاعاڭنىڭ قىرىلىپ قالعانى اللانىڭ ءىسى بولار. ەگەر بۇل تاجال سەنى الىپ كەتسە، سەندەي اپاحاندى مىنا سۋان قايدان تابادى...» دەپ كۇيزەلە باسۋ ايتۋى زەردەلى جانعا كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك.
شىعارما يەسى ءوزىنىڭ كەيىپكەرىن ءبىرجاقتى داڭعازا ماقتانعا سالماي، كادىمگى كۇندە كورىپ جۇرگەن پەندە ەكەندىگىن، ونىڭ دا قاتەلىكتەرگە بوي ۇرعاندىعىن، سويتە تۇرا قانشاما كەدەرگى مەن قيىندىقتارعا مويىماي جەڭە بىلگەندىگىن، ءسوز قۇدىرەتىن پايدالانا وتىرىپ اسا شەبەرلىكپەن سومداعان.
بۇلاردىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزسەڭىز، كىتاپتىڭ «تەكتىلىك تەگەۋرىنى نەمەسە تەگىنە قاراي ۇرپاعى» اتتى ءبىرىنشى بولىمىندە سالپىق ىلەش ۇلىنىڭ بار عۇمىرىنداعى وسىناۋ قام-قارەكەتىنىڭ ءبارى دە قازاقى تانىم-تۇيسىكتەن تامىر تارتقاندىعىمەن بىرگە ىشكى رۋح پەن پاراسات-پايىمىنىڭ دا الەۋەتى جوعارى ەكەندىگىن ايقىن كورسەتىپ تۇر.
«باباقونىس – قۇت مەكەن» اتالاتىن ەكىنشى بولىمدە اسانقايعى بابامىز ايتقانداي جەرۇيىق جەتىسۋدىڭ شۇرايلى ولكەسى جاركەنت جەرىنىڭ تابيعاتى، تاۋلارى مەن وزەن-كولدەرى تىلگە جەڭىل تەڭەۋلەرمەن ناقىشىنا كەلتىرە ايشىقتالعان. قازاق ءۇشىن تۋعان جەردىڭ ساف تازا اۋاسىنان، تاۋدى جارىپ، تاستى اعىزعان اساۋ وزەنىنەن، كوك مايسا شالعىنىنان اسا قاسيەتتى جۇماق مەكەن جوق ەكەنىن، جۇرەگىڭمەن سەزىنىپ، ساناڭمەن تۇيسىنەسىڭ.
ال «سالپىق بابا ءداۋىرى» بولىمىندە ۇزەڭگىلەس بولعان ەل اعالارى، بيلىك تىزگىنىن قولدارىنا بەرىك ۇستاپ زامانىندا جۇرتىنىڭ ايبىنى بولعان – قوجبانبەت، قارامەندە، ءشانتى، سادى، تانا، داۋلەت، مالدىباي بيلەر، اتامەكەننىڭ قورعانى بولعان ارالباي، بولەك، ساتاي، باعاي، شويناق، ۇزىنمۇرت، ۇزاق، اتىكە، نۇرجەكە سەكىلدى جۇرتىنا اڭىز بولعان جاۋجۇرەك باتىرلار تۋرالى كوپتەگەن مالىمەتتەرگە قانىعىپ، ەلدىڭ، جەردىڭ تاريحىنا دەگەن ماقتانىشتان مارقايىپ، سۇيىسپەنشىلىك سەزىمگە بولەنەسىڭ.
كەلەسى «اتاسىن ۇمىتقان باتاسىز قالار» بولىمىندە اكەسى اقىن، ەتنوگراف ادەپحان تورەحان ۇلىنىڭ:
قادىرمەندى حالقىنا، سىيلى بولعان ەلىنە،
كوك كۇمبەزىن ورناتىپ ءوزى تۋعان جەرىنە.
دۇركىرەتىپ اس بەرگەن سالپىق بيگە جاقىباي
كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان بەلجايلاۋدىڭ بەلىندە، –
دەگەن ولەڭىنىڭ بەتاشار بولىپ باستالۋىنىڭ ءوزى، باباعا دەگەن قۇرمەتتىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇزىلمەي كەلە جاتقان اسىل قاسيەت ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟! وسىنداي ىزگى قاسيەتتى ءپىر تۇتقان بۇل اۋلەتكە كورگەن، وقىعان، ارالاسىپ سىيلاسقان ادامداردىڭ رياسىز العىس ايتارى ءسوزسىز. سەبەبى 2008 جىلى قولعا الىنىپ اكە مەن بالا اياعىنان تىك تۇرىپ، وزبەكستاننىڭ حورەزم وبلىسىنان الىنعان كۇيدىرىلگەن سارى كىرپىشتەن سالپىق بابانىڭ ەڭسەلى كەسەنەسىنىڭ قايتا جاڭارتىلۋى، باباعا، اتا-انا ارۋاعىنا ارناپ اس بەرىلۋى، عاسىرلار بويى جادىمىزعا سىڭگەن اتا سالتقا، ادەت-عۇرىپقا بەرىكتىكتىڭ، قوشەمەتتىڭ شىرقاۋ شىڭى ەكەندىگىن ەرىكسىز مويىندايسىز.
ەندىگى «ۇرپاققا جەتكەن ماڭگىلىك» ءبولىمى سالپىق ءبيدىڭ جەر داۋى، جەسىر داۋى دەگەندەي، قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان، ەل اراسىندا بولىپ تۇراتىن داۋ-دامايداعى ايتقان كەسىمدەرى. ماسەلەن: قىزايعا بارىپ قايتقان قىز داۋى، البان قايرانباي قاجىمەن ءسوز قاقتىعىسى، جالايىردىڭ ءاجىباي بولىسىنا قۇدا ءتۇسىپ بارۋى، تاعى باسقالار. سونىمەن قاتار كەلەشەككە رۋحاني ازىق بولار تاربيەلىك ماعىناسى تەرەڭ قاناتتى سوزدەرى مەن ۇرپاعىنا امانات ەتكەن وسيەت سوزدەرى ادەمى ورنەكتەي قيۋلاسىپ، تاسپاداي ورىلگەن.
ەل مەن جەر تاريحى ۇرپاق ساناسىندا قايتا جاڭعىرىپ، ماڭگىلىككە تاسقا باسىلدى دەگەن ءسوز. سونداي-اق رۋحانيات دارياسىنا مولدىرلىگى زەڭگىر كوكتەي، شاپاعاتى تالاي رۋحقا ەم بولارلىق تاعى ءبىر شيپالى بۇلاق كەلىپ قوسىلدى. زامانا قاتپارىندا شاڭ باسقان تۋعان جەر شەجىرەسىنىڭ تاعى ءبىر پاراعى ايقارا اشىلىپ، تىڭ دەرەكتەرمەن قوسا «ەلىم، جەرىم!» دەپ حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن پاراساتتى تۇلعا سالپىق ءبيدىڭ دە تاريحتاعى ورنى ايقىندالدى. قالامگەردىڭ كوپشىلىكە ارناعان وسىناۋ ەرەن ەڭبەگى، جۇرتشىلىق جۇرەگىنەن ورىن تاۋىپ، ءىلتيپاتىنا بولەنەتىنىنە بەك سەنىمدىمىن. وقىرمان قاۋىمعا جول تارتقان «بي سالپىق» كىتابىنا، ءسات ساپار!
قالي يبرايىمجانوۆ،
قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، تاريحشى
