البەتتە، سانكسيا سول ەلدىڭ قارجى سالاسىنىڭ اقساۋىنا دا تۇرتكى بولۋدا. ياعني، رۋبل السىرەدى. ال ونىڭ سالقىنى تەڭگەگە دە تييۋدە دەيدى ساراپشىلار.
سونداي-اق اقش پەن جۇڭگو اراسىنداعى ساۋدا «سوعىسى»، مۇناي باعاسىنىڭ ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر ءتۇسۋى سياقتى فاكتورلار تەڭگەنىڭ قۇلدىراۋىنىڭ ءبىر سەبەبى دەگەندى ايتادى.
وسى ماسەلە جونىندە بەلگىلى كاسىپكەر، «بايتاق بولاشاق» ەكولوگيالىق اليانسىنىڭ ءتوراعاسى، قوعام بەلسەندىسى ازاماتحان ءامىرتاي مىناداي وي ايتادى:
– قۇرمەتتى ازاماتحان مىرزا! ءقازىر تەڭگە قۇلاپ، دوللار باعامى قاتتى ءوسىپ بارادى. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى نە، قالاي ويلايسىز، نە ايتاسىز بۇعان؟
– ءبىز مىنانى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك: رەسەيگە قارسى سانكسيالار قويىلادى دەگەن ءسوزدىڭ ايتىلعانى سول ەدى، دوللار باعامى كوتەرىلىپ كەتتى. بۇل ناقتى ءبىر ەكونوميكالىق جاعدايدان بولىپ وتىر ما، الدە ءبىر ۇرەيدەن عانا پايدا بولعان يمپۋلس پا؟
ارينە، بۇل ۇرەيدەن پايدا بولعان يمپۋلس. ءبىراق دوللاردىڭ كوتەرىلگەنى بىرەۋگە ۇرەي بولسا، ەندى بىرەۋلەرگە پايدا اكەلۋى مۇمكىن. مىسالى، ۆاليۋتا ساۋداگەرلەرىنە دوللار وسكەنى مىقتى پايدا اكەلەدى.
ال ۆاليۋتا ساۋداگەرلەرى دەگەن كىم؟ بۇل بىرىنشىدەن، بانك قوجايىندارى، وليگارحتار جانە تاعى باسقالار. ولار تەڭگەگە تومەن كۋرسپەن دوللار الىپ، دوللار قىمباتتاعاندا قايتا وتكىزۋ ارقىلى پايداعا كەنەلەدى.
مۇنى ماتەماتيكالىق تۇردە وڭاي تۇسىنۋگە بولادى. سوندىقتان، جاعدايدى مەملەكەت تاراپىنان تۇسىندىرەتىن ۇلتتىق بانك قازىرگى جاعدايدى السىزدىك دەپ كورسەتۋدە. ناقتى باقىلاۋعا الماي وتىر. بايقاساڭىز، دوللار 319-دان بىردەن 365-كە دەيىن كوتەرىلدى. ودان كەيىن 355-كە قايتا ءتۇستى. سوسىن 372-گە باتىپ، قايتا ءتۇستى، 380-گە بارىپ تاعى ءتۇستى.
اقىرى 387-گە دەيىن ءوسىپ، سوسىن تاعى ءتۇستى… سەبەبى نە؟ ويتكەنى ۇلتتىق بانك دوللار باعامىن باقىلاماي وتىر. قاۋقارسىز دەپ ايتا المايمىن، باقىلاي الماي وتىر.
بىزدە ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر جەتكىلىكتى. ولاردىڭ ءبارىنىڭ ءوز قوجايىندارى، اكسيونەرلەرى بار. ولار – ءوز قاراجاتىن دوللاردا ۇستاپ وتىرعان ۇلكەن وليگارحتار. جەر استى بايلىعىن شەتەلگە ساتىپ وتىرعان، ءتۇرلى ينۆەستيسيانى شەتەلدەن اكەلىپ، جوبالار جاساپ وتىرعاندار. ولار ءۇشىن دوللار باعامىنىڭ وسكەنى وتە پايدالى. پايداعا كەنەلىپ وتىر.
ال ءبىزدىڭ ۇلتتىق بانكتىڭ باسشىلارى ولارعا ءوز ءسوزىن جۇرگىزە الماي وتىر. ەسىڭىزدە بولسا، كەزىندە مارچەنكو ۇلتتىق بانك ءتوراعاسى بولعان كەزدە وسى جايت باقىلاۋدا بولدى: ۇلتتىق بانك كوپتەگەن ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرمەن قاقتىعىسقا ۇشىراعان.
ال بۇگىنگى ۇلتتىق بانك ىشتەڭە ىستەي الماي وتىر. ونىڭ سەبەبى دە وتە كوپ، سونىڭ ءبىرى – ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ اكىمشىلىك رەسۋرستارى جوعارى بولعاندىقتان، ولار ءوز دەگەنىن ىستەتكىزىپ وتىر. ەكونوميكانىڭ كولەڭكەلى جاعى بار.
ەگەر ءبىز سول كولەڭكەلى ەكونوميكانى باقىلاماساق، ءبىزدىڭ تەڭگەمىزگە قاتتى اسەر بەرەدى. مىسالى، 2015 جىلعى ستاتيستيكا بويىنشا، رەسەيدە سىرتقا شىعاتىن قاراجاتتى ەسەپتەگەن كەزدە 400 ملرد دوللار دەگەن ەسەپ ايتىلعان.
ال ەندى قازاقستاننىڭ سىرتقا كەتەتىن قاراجاتى بۇدان 10 ەسە از دەسەك، بۇل 40 ملرد دوللار. 40 ملرد دوللاردى 365 كۇنگە بولەتىن بولساق، ەكونوميكانىڭ كولەڭكە جاعى كۇنىنە 100 ملن دوللارعا سۇرانىس تۋعىزىپ وتىر.
ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر قازاقستاندىق قور بيرجاسىنان دوللار ساتىپ الۋدا. وسىلايشا جالعان سۇرانىس تۋعىزۋدا. ۇلتتىق بانك: نارىق بۇگىن دوللاردىڭ ناقتى باعامىن ايتتى دەيدى. بۇل دا جالعان اقپارات. ەكونوميكانىڭ كولەڭكەلىنەن جاعىنان بولىپ وتىرعان.
بىزدە بۇگىندە قاراجات باقىلاۋ كوميتەتى بار، جەمقورلىققا قارسى ۇلتتىق اگەنتتىك بار، ءتۇرلى مەملەكەتتىك فيسكالدىق مەكەمەلەر بار. ولار نەگە وسى ماسەلەنى باقىلامايدى؟
ولار نەگە ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ، ۇلتتىق بانكتىڭ جۇمىسىن تەكسەرمەيدى؟ ال ەگەر قازاقستاندىق قور بيرجاسى تۋرالى ايتاتىن بولساق، ول بۇگىنگى كۇنى ۇلكەن ايىرباستاۋ پۋنكتى. كوشەدە قاپتاپ تۇرعان كادىمگى ايىرباس ورنى سياقتى. مەنىڭ ايتارىم، قازاقستاننىڭ قازىرگى ناقتى ەكونوميكاسى ەشقانداي دا داعدارىسقا ۇشىرايتىن جاعدايدا ەمەس. تەك وسى جالعان قاراجات اينالىمىنىڭ كەسىرىنەن ءبىز تەڭگەمىزدى السىرەتىپ وتىرمىز.
تەڭگە السىرەگەن سايىن ەكونوميكامىز تۇراقسىز بولادى
ال ەكونوميكا تۇراقسىز بولسا، بىردەن شاعىن جانە ورتا كاcىپكەرلىك قۇردىمعا كەتەدى. ويتكەنى ولاردىڭ اينالىمداعى اقشاسى تۇگەلدەي تەڭگەمەن، ولار ءوز بيزنەس-جوسپارلارىن تەك تەڭگەمەن عانا جاسايدى.
دوللاردىڭ ەرتەڭگى باعامىن بىلمەگەندىكتەن، ولار ەرتەڭگە جاۋاپ بەرە المايدى. ال شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتىڭ قۇردىمعا كەتكەنى دەگەن ءسوز – ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنا اسەرىن تيگىزەدى. مىسالى اۋىلدى جەرلەردى الايىق. اۋىلدا حالىقتىڭ كوبى وسى شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتىڭ ارقاسىندا كۇن كورەدى. مەملەكەت وسى ماسەلەگە كوڭىل ءبولۋى كەرەك.
– مەملەكەت قازىرگى جاعدايدا نە ىستەۋى كەرەك؟
شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك پەن ۇلكەن بيزنەس. ۇلكەن بيزنەس ارينە، وليگارحتاردىكى. كولەڭكەلى بيزنەس، ولار بۇگىن ەكونوميكانىڭ باقىلاۋشىلارى بولىپ وتىر. ولار مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋدە. ونى ناقتى كورىپ وتىرمىز. وسى جەردە شاعىن-ورتا كاسىپكەرلىك، كادىمگى حالىق قورعالماي وتىر. حالىقتىڭ وسىنداي سۇرانىسى مەملەكەت تاراپىنان قورعالسا، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى بۇل جاعدايدى ءوز باقىلاۋىنا الۋى كەرەك دەيمىز. ول وليگارحتاردىڭ كوبى بيلىكتە دە وتىرۋى مۇمكىن. وسىنى باقىلاۋ كەرەك.
كەشە عانا پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ اپپارات جەتەكشىلىگىنە اسەت يسەكەشيەۆ مىرزا كەلدى. كورەرمىز، نە بولاتىنىن. ءبىراق يسەكەشيەۆكە بىردەن ايتاتىن مىناداي ۇسىنىستارىمىز بار:
- بىرىنشىدەن، شەتەلدەن كەلەتىن تاۋارلارعا مەملەكەتتىك تولەمدى كوتەرۋ كەرەك، مىندەتتى تۇردە. وسىلايشا ءبىز ىشكى نارىقتاعى ءوندىرىس پەن كاسىپكەرلەردى قولدايمىز. ەگەر يسەكەشيەۆ وسى ءىستى اتقارا السا، بۇل ەل ءۇشىن ىستەلگەن ۇلكەن يگى ءىس بولادى.
- ەكىنشىدەن، ۇلتتىق بانك، بارلىق فيسكالدى ورگاندار، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر ەلدەگى كولەڭكەلى قاراجات اينالىمىن باقىلاۋعا الۋى كەرەك. سونداي-اق، قازاقستاندىق قور بيرجاسىن تۇسكەن دوللاردىڭ اينالىمىن باقىلاۋعا الۋ.
- ۇشىنشىدەن، مەملەكەت دوللاردى ءبىر باعامدا ۇستاۋى ءوزىنىڭ تەتىكتەرىن پايدالانۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز 1 دوللار = 350 تەڭگە باعامىن ەش قينالماي ۇستاي الادى.
- تورتىنشىدەن، ەكىنشى دەڭگەيلى بارلىق بانكتەردىڭ نەسيەلەرىن، اسىرەسە بيزنەستى نەسيەلەۋگە العان اقشاسىن تەكسەرۋ كەرەك. مەملەكەت تاراپىنان بەرىلگەن قاراجات قالاي جۇمسالۋدا؟ ءقازىر شاعىن كاسىپكەرلەر سول نەسيەنى بانكتەن تىكەلەي الا المايدى، ەكى ورتاداعى دەلدارداردىڭ كومەگىمەن ۇلكەن پايىزدارعا ارەڭ الۋدا. بۇل سۇمدىق قوي؟!
- بەسىنشىدەن، بىزگە تەز ارادا ۇلكەن مەملەكەتتىك باعدارلاما قاجەت. شەكارانى سولداتتارمەن قورعاۋ ءبىر بولەك، ءبىز ەكونوميكالىق شەكارامىزدى قورعاۋىمىز قاجەت. ەشقانداي مەملەكەت وزىندە بار تاۋاردى شەتەلدەن كىرگىزبەيدى. ولار قالاي بولسا دا سىرتتان كەلگەن تاۋاردى، ىسىرىپ، ەبىن تاۋىپ شىعارىپ تاستايدى.
ەكسپورتتىق الەۋەت تەك قانا شيكىزات تاۋارلارىندا بار. ال حالىق پايدالاناتىن ونىمدەردى ىشكى نارىق ءۇشىن ءوزىمىز قامتاماسىز ەتسەك، سول دا جەتەدى. ەكسپورت، سىرتقى نارىقتى ويلاۋدىڭ ەش قاجەتى جوق بىزگە.
مىسالى، قىرعىز ەلى. ولاردا ناعىز اشىق نارىق بار. ەكونوميكاسىنىڭ 90 پايىزىن شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك ۇستاپ تۇر. ولاردا دوللار باعامىن نارىق انىقتايدى. بىزدە ونداي جوق. بىزدەگى دوللار باعامى وليگارحتاردىڭ ارەكەتتەرىمەن قالىپتاسۋدا. سوندىقتان مەن تەڭگەنى ەركىن اينالىمعا جىبەرۋ دەگەنگە قارسىمىن.
مۇنىڭ ءبارى مەملەكەتتىڭ قولىندا. مەملەكەت ەندى-ەندى كاسىپكەرلىكپەن اينالىسا باستاعان حالىقتىڭ وبالىنا قالماۋى كەرەك. تەڭگەمىزدىڭ باعامىن ءبىرقالىپتى ۇستاپ تۇرۋعا، ەكونوميكامىزدىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە ەكونوميكالىق تەتىكتەردىڭ، قۇرالداردىڭ جەتكىلىكتى ەكەنىن تاعى دا قايتالاپ ايتقىم كەلەدى.
بىرەۋلەر ءبىزدى رەسەيمەن بايلانىستىرادى. مەنىڭ ولارعا قويار سۇراعىم بار: ءبىز وسى شيكىزاتتى قاي ەلگە ساتىپ وتىرمىز؟ باتىس ەلدەرى مەن قىتايعا ساتىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ بيۋدجەتىمىزدىڭ نەگىزگى بولىگى رەسەيمەن بايلانىستى ەمەس.
مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ ەمەس، رەسەيدىڭ ەكونوميكاسى بىزبەن بايلانىستى.
ويتكەنى قازاقستاندا رەسەيدىڭ تاۋارلارى تولىپ تۇر بارلىق دۇكەندەردە. رەسەي بار تاۋارىن قازاقستانعا ساتادى.
https://youtu.be/IpUeJx4psTs
دەرەككوز: kaz.365info.kz
