بايگە تىگۋ، جارىس ىستەۋ ءبىزدىڭ قازاقتا دا بار. قازاقتا باي ادامدار يا قۋانىش نارسەگە توي ىستەپ ات شاپتىرادى، يا ولگەن ادامىنا اس بەرىپ ات شاپتىرادى. بايلىعىنا قاراي، ادامدىعىنا قاراي اس پەن تويدىڭ ۇلكەنى دە، كىشىسى دە بولادى. زورلىعى بايگەگە تىككەن مالىنان گورى، شاقىرعان ەلدەردىڭ سانىنان، سويىلعان مالىنان بايقالادى.
تويدان كوبىنە اس زور بولادى. اسقا سويىلعان مالدى، شاي-قانتىنا شىعاتىن پۇلدى، ىشىلەتىن قىمىزدى، تىگىلەتىن بايگەنى اقشاعا اۋدارىپ ەسەپتەگەندە، زور استارعا تالاي مىڭ جۇمسالادى.
سونىڭ ءبارى جۇرت جيىلىپ، بىر-ەكى كۇن ىشىپ-جەپ كەتۋ ءۇشىن ىستەلەدى. نە جۇرتقا ونان كەلەر پايدا جوق، نە اس بەرۋشىگە تيەر ساۋاپ جوق، قۇر دالاعا كەتكەن ءبىر مال بولادى دا قالادى. اقىلدىڭ اۋانىمەن ساناعاندا، استىڭ شىن ماعىناسى بوسقا مال شاشۋ بولىپ شىعادى. ات شاپتىرىپ، اس بەردى دەگەن بەس-ون جىلعا ات قالادى.
قازاق جومارتتىعىنىڭ ءتۇرى ءھام ونىڭ اقىرعى ءتيىمى – وسى.
ءبىلىمدى جۇرتتاردىڭ ءبىلىم جارىسىنا كەلسەك، ونىڭ ماعىناسى دا، كوزدەگەن ماقساتى دا باسقا. ول بىرنەشە ۇلىس ەل جيىلىپ، بىر-ەكى كۇن دۋىلداپ، ەت جەپ، قىمىز ءىشىپ كەتۋ ءۇشىن عانا جاسالمايدى، ءبۇتىن ۇلت يا ءدۇنياداعى ءبۇتىن جۇرت ءۇشىن ءھام كوپكە قالارلىق ءىس ءۇشىن ىستەلەدى.
ءدۇنياداعى كۇن كورىپ، تىرشىلىك ەتۋدىڭ اۋىرىن جەڭىلتۋ ءۇشىن، جەڭىلىن راقاتقا اينالدىرۋ ءۇشىن ىستەلەدى.
نەشە ءتۇرلى عىلىم، ونەر-بارى دە تىرشىلىكتىڭ اۋىرلىعىن ازايتۋ ءۇشىن، راقاتىن مولايتۋ ءۇشىن شىعارعان نارسەلەر. عىلىم، ونەر ارتىلعان سايىن ءدۇنيادا بەينەت كەمىمەكشى. وسىعان اقىلى جەتىپ، ەسى ەنگەن جۇرتتار عىلىم مەن ونەردى بىردەن-بىرگە اسىرۋعا تىرىسادى. اسىرۋ ءۇشىن ءارتۇرلى ىستەر ىستەيدى. سول ىستەردىڭ ءبىرى – ءبىلىم جارىسى.
ءبىلىم جارىسى دەگەنىمىز: باي ادام پالەن مىڭ اقشانى بايگەگە تىگەدى دە، ءمالىم ەتەدى: وسى اقشانى پالەندەي ءىس ىستەگەن كىسى الادى دەپ. مىسالى، پالەن اۋرۋعا ەم تاپقان يا پالەن عىلىمنان، ياكي ونەردەن جاڭا جول تاپقان، يا پالەن تۋراسىندا جازىپ، كىتاپ شىعارعان ادامدارعا بەرىلەدى دەيدى.
ال بايگە تىگىلدى. ەندى ات جارىسى بولسا، اركىم اتىن جاراتىپ، بايگەگە قوسار ەدى، ءبىلىم بايگەسى بولعان سوڭ، بىلىمدىلەر بايگەگە قوسىلادى. بايگەدەن دامەسى بار ءبىلىم جۇيرىكتەرى بىرىنەن-بىرى وزۋعا جۇيرىكتىگىن اياپ قالمايدى. تاپ دەگەندى تابۋعا ويلانادى، ىستە دەگەندى ىستەۋگە قارمانادى. اقىرىندا اركىم ىستەگەنىن، تاپقانىن سىنعا جىبەرەدى.
سىنشىلارى عىلىم ورداسىندا تۇرعان ءبىلىمدى عالىم ادامدار بولادى. بۇلار قاراپ، سىناپ، بايگە كەسەدى. ەۆروپادا، مىسالى، نوبەليەۆسكيي ءبىلىم جارىسى بار. بۇل جارىستا بايگەنى عىلىم اۋدانىندا يا ادەبيەت اۋدانىندا ەڭبەك ەتىپ، وزعان ادام يا سوعىسقا قارسى ءھام حالىق اراسىن جاقىنداستىرۋعا پىكىر جايعان ادامدار الماقشى.
جىلدا روجدەستۆو مەيرامىنىڭ الدىندا شۆەد جۇرتىنىڭ استاناسى ستوكگولم شاھارىندا ءبىلىم جارىسىنان وزعاندارعا بايگە اتالادى. وتكەن 1912ء-شى جىلى نوبەل بايگەلەرىن العان ادامدار: 1) ينجەنەر دالەن عىلىم حيكمەتىنەن كورسەتكەن ۇزدىك بىلىمىنە الدى، 2) پروفەسسور كاررەل دارىگەرلىكتەن كورسەتكەن ۇزدىك بىلىمىنە الدى، 3) نەمىس جۇرتىنىڭ اتاقتى دراما جازعىش جۇيرىگى گاۋپتمان ادەبيەت جۇزىندە ۇزدىك بىلىمىنە الدى، 4) ساباتيا ءھام 5)گرەنكەر فرانسۋز عۇلامالارى، عىلىم حيكمەتىنەن كورسەتكەن ۇزدىك بىلىمدەرىنە الدى.
وسىلاردىڭ ءھام باسقالاردىڭ جىلدا وزعاندا الاتىن بايگەلەرى شۆەدتىڭ نوبەل دەگەن ءبىر ينجەنەرىنىڭ ءبىلىم بايگەسىنە دەپ شىعارعان 18 ميلليون اقشاسى.
وسىنداي جۇرتقا پايدالى، ۇلگى الارلىق جاقسى ءىستى جۇرتتىڭ قۇلاعىنا سالىپ، ءبىزدىڭ ايتايىن دەپ وتىرعانىمىز مىناۋ: ءبىلىم جارىسىن ىستەۋ ءار جۇرتتىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس.
ىستەيىن دەسە، قازاقتىڭ دا قولىنان كەلەدى. ەۆروپاداي زور ىستەۋگە بولماسا، بويىمىزعا شاعىنداپ، «ساباسىنا قاراي پىسپەگى، مۇرتىنا قاراي ىسكەگى» دەگەندەي ەتىپ ىستەۋگە بولادى.
ەۆروپادا عىلىم، ونەر تولىق، قازاقتا ولاردىڭ جۇرناعى دا جوق. ولار اسقاننىڭ ۇستىنە اسىرۋ ءۇشىن ىستەپ وتىر، بىزدەر جۇرناعى بولۋ ءۇشىن ىستەۋ كەرەك.
مىڭ جىلقىسى بار بايلار ونىڭ ۇستىنە مال از دەگەندە، ءبىر اتى جوق جارلى مال از دەمەي، قاراپ وتىرۋى دۇرىس پا؟
عىلىم، ونەر تۋراسىندا ءبىزدىڭ جايىمىز دا سول جارلىنىڭ ءحالى سىقىلدى. عىلىمنىڭ جاڭا جولىن تابۋعا ىزدەمەك تۇگىل، تاپقان عىلىمعا قولىمىزدى جەتكىزەرلىك بىزدە ەش نارسە جوق.
جۇرتقا عىلىم ۇيرەتۋمەن، كورۋمەن، بىلۋمەن جايىلادى. ءبىلىمنىڭ باس قۇرالى – كىتاپ. قازاق اراسىنا ءبىلىم جايىلۋىنا، اۋەلى، وقۋ ۇيرەنەتىن ورىندار سايلى بولۋ كەرەك، ەكىنشى، ءبىلىم تاراتاتىن كىتاپتار جاقسى بولارعا كەرەك ءھام حالىق اراسىنا كوپ جايىلارعا كەرەك. وسى ماقساتقا جەتۋگە زور سەبەپكەر بولاتىن ءىستىڭ ءبىرى – ءبىلىم جارىسى.
ءبىلىم جارىسىنىڭ باسقادان ارتىق ءبىر جەرى مىناۋ: بۇعان شىعارعان اقشا دالاعا كەتپەي، كوزدەگەن ماقساتقا تۋرا تيەدى.
ەگىن سالساڭ، شىقپاي قالىپ، بوسقا شىعىنداۋ ىقتيمال، مال جيساڭ، ءولىپ قالىپ، بوسقا شىعىنداۋ ىقتيمال، ءبىلىم بايگەسىنەن پايدا بولماسا، شىعىن بولمايدى. پايداسى بولارلىق ءىستى ىستەمەي، بايگەگە ەشكىم قول سوزبايدى. سولاي بولعان سوڭ، بۇعان شىعارعان اقشا بوسقا كەتۋگە ءتىپتى ورىن جوق.
ەۆروپا بايلارى مۇنداي ىسكە اقشاسىن باسى ءبۇتىن قيىپ، جومارتتىق ەتەدى. اقشاسىن پايدا قىلىپ، سونىمەن مالىن كوبەيتۋگە شىعارمايدى، اۋەلدەن-اق جۇرت ءۇشىن، كوپ ءۇشىن قايتپاس قايىر قۇربانىم دەپ شىعارادى.
ءبىزدىڭ قازاق بايلارىندا ەۆروپا بايلارىنداي مول بايلىق جوق، از بايلىقپەن حالىنشە جومارتتىق قىلاتىن بايلار قازاقتا از، جوقتىڭ قاسىندا. بىرەۋدىڭ مالى كوپ بولسا دا، ساڭىلاۋى جوق بولادى. جۇرت ىسىنە جانى اشىپ، جۇرت نامىسىنا قانى قىزاتىن قازاقتا ادامدار از بولادى.
سەبەبى جۇرت جۇمىسى دەگەن قازاقتىڭ ادەتىندە بولعان ەمەس. وزگە جۇرتتان وڭاشا ءجۇرىپ، قازاق باسقا حالىقتارمەن باسەكەلەسىپ، جارىسقا تۇسكەن جوق. سوندىقتان جۇرت جۇمىسى، ۇلت نامىسى دەگەن ءسوز قازاقتىڭ كوبىنە تۇسىنىكسىز نارسە.
وت باسىنا كەلەرلىك بالە بولماسا، جۇرت باسىنا كەلەرلىك بالەنى ويلاپ، ۋايىمدامايدى. قۋانىشى، قايعىسى وت باسىنان اسپايدى.
ۇلت نامىسى دەگەندى قازاقتىڭ كوبى ەكى اۋىلدىڭ، ەكى تاپتىڭ يا ەكى رۋدىڭ نامىسى دەپ ۇعادى.
باسقادان كەمشىلىك كورسە، نامىستانبايدى، كەكتەمەيدى، بىر-بىرىنەن كەمشىلىك كورسە كەگىن جىبەرمەيدى. اۋىلىن شاۋىپ، ادامدارىن ساباسا، جاۋىن مۇقاتىپ، ماقساتىنا جەتىپ بولعانى. حالىقتىڭ كوبى سونداي بولعان سوڭ، سول كوپتىڭ ىشىندەگى بايلار قايدا بارسىن؟ سوندىقتان قازاق بايلارى ءبىلىم بايگەسىنە اقشاسىن ەۆروپا بايلارىنداي باسى ءبۇتىن بەرە المايدى. ەۆروپاشا ىستە دەپ ايتۋعا اۋزىمىز بارا المايدى.
وسىنى ەسىمىزگە الىپ، ەۆروپا ۇلگىسىن قازاقتىڭ مۇشەسىنە لايىقتاپ، ارتىعىن مىنەپ، قازاق بايلارىنىڭ الدىنا سالامىز.
قازاق بايلارى ءبىلىم بايگەسىنە اقشاسىن باسى ءبۇتىن شىعارماسىن، وزىنە قايتاراتىن ەتىپ بايگەگە تىكسىن.
ونى بىلاي ەتۋگە بولادى: جوعارىدا ايتىلدى، ءبىلىم جارىسى قازاق اراسىنا ءبىلىم تاراتاتىن كىتاپتار شىعارۋعا بولسىن دەپ. ءبىلىم ءتۇرلى بولادى. ءبىلىمنىڭ ءار ءتۇرىن بىردەي جاقسى بىلەتىن ادامدار از بولادى. ءبىر ءتۇرىن جاقسى بىلەتىندەردىڭ تابىلۋى قيىن ەمەس. دوكتورلىق عىلىمىن وقىعاندار دەنساۋلىق جايىنان كەرەك كىتاپتار جازۋعا مۇمكىن نارسە؛ شارۋا جايىن وقىعاندار شارۋا جايىنان قازاققا كەرەك جاقسى كىتاپتار جازۋعا مۇمكىن نارسە؛ وقىتۋ جايىن جاقسى بىلەتىندەر مەكتەپ كىتاپتارىن جاقسىلاپ شىعارۋعا مۇمكىن نارسە؛ ادەبيەت اۋدانىندا جۇيرىكتەر حالىقتىڭ قىلىعىن، قۇلقىن تۇزەتۋگە كەرەگى بار جاقسى روماندار وعايري سونداي سوزدەر شىعارۋعا مۇمكىن نارسە.
وسىنداي كىتاپتارعا بايگە تىگىلسە، ول بايگە ناعىز جاقسى شىعارعان كىتاپتارعا بەرىلسە، تىگىلگەن بايگەگە قاراي بايگە بەرىلگەن كىتاپتى ءبىر يا ەكى رەت باي باستىرىپ، اقشاسىن ءوندىرىپ الاتىن بولسا، سونان كەيىنگى باستىرۋلارى جازۋشىنىڭ ءوز ەركىنە بەرىلسە، وسى شارتپەن ءبىلىم جارىسى ىستەلسە، اۋەلى، بايگە تىگۋگە جومارتتىق كوپ كەرەك بولماس ەدى: نەگە دەسەڭ، سىناۋدان ءوتىپ، جاقسى دەپ بايگە بەرىلگەن كىتاپ، وتپەي قالادى دەپ قاۋىپتەنۋگە ورىن جوق. ەكىنشى، جازۋشىعا دا قولايلى.
شىعارعان كىتابى جاقسى بولسا، ەڭبەگىنە ءتيىستى دايار اقشانى الىپ، ونان ءارى تاعى جاقسى كىتاپ شىعارۋعا كىرىسەر ەدى. ەڭبەگىنە اقىسى تاتىمدى بولعان سوڭ، ول ءوزىن سول جۇمىسقا الاڭسىز جەگەر ەدى. ءار جەردەن سونداي جازۋشىلار شىقسا، ءبىلىم جۇمىسىن ايداپ العا باستىرماي قويماس ەدى.
بايگە تىگۋشىگە دە، بايگە الۋشىعا دا تىنىشتى، جۇرتتىڭ ءبىلىم تۋراسىنداعى ىستەرىن العا سۇيرەتۋگە قولايلى ءھام ناعىز كەرەك جولدىڭ ءبىرى، ءبىزدىڭ ويىمىزشى، – وسى. بۇعان باسقالار ءھام بايلار، نە ايتاسىزدار؟
احمەت بايتۇرسىنوۆ،
«اق جول» جيناعىنان
دەرەككوز: "قالا مەن دالا" گازەتى
"قالا مەن دالا" گازەتىنە جازىلۋ ءجۇرىپ جاتىر.
گازەتتىڭ جازىلۋ يندەكسى: 64 607
انىقتاما ءۇشىن: 8 (707) 403 12 60
وتىرىك سويلەمەيتىن، وتكىر جازاتىن باسىلىمنىڭ وقىرمانى بولىڭىز!
