كىتاپتان باستالعان «جورىق»
تالانتتى جازۋشى (ءبىز بۇل جەردە «كلاسسيك» دەپ اتاۋىمىز كەرەك ەدى، جالپى وقىرمانمەن ساناسساق وسى باعادان اسا قويمايمىز) تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆپەن قۇستار تۋرالى اڭگىمەلەسىپ كورگىڭىز كەلە مە؟! ارينە، تالانتتى جازۋشىنىڭ بۇعان دەيىن ەش جەرگە سۇحبات بەرمەگەنىن ەسكەرسەك، اگاراكىم ونىمەن اڭگىمەلەسۋ «باقىتىنا» يە بولساڭىز، ادەبيەت تۋرالى پىكىرىنە قانباي تۇرىپ، ايدالاداعى قۇستاردا شارۋاڭىز بولماۋى مۇمكىن. ادەبيەت تۋرالى پىكىرى بىزگە بەيماعلۇم، ءبىراق تالانتتى جازۋشى قۇستار تۋرالى بىلاي دەگەن بولار ەدى:
«وسى جۇرت: «ءبىز وتىرعان مەكەندە قانداي قۇستار ءومىر سۇرەدى؟» – دەپ ءبىر ساتكە ويلانا ما ەكەن ءوزى؟ ءاي، ويلانبايدى-اۋ؟ ءاي، وڭشەڭ ويسىزدار-اۋ، وڭشەڭ تۇلا بويىن ۇيقى باسقان جايباسارلار-اۋ، سەندەر نەگە قۇستار تۋرالى ويلامايسىڭدار؟ نەمەنە، قۇستار ماقۇلىق ەمەس پە؟ ولار دا ءتىرى حايۋان-اۋ، كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا، ءمىنايى سەبەپپەن ولار دا الاقانىمىزداعى ءدانىمىزدى شاشىپ، ناننىڭ قيقىمى ءۇشىن الاقانىمىزدى، الدە ءسۇتتىڭ قايماعى مەن ايراننىڭ جۇعىنى جاعىلىپ قالعان بەتىمىزدى شۇقىپ كەتەر-اۋ دەپ ويلامايسىڭدار ما؟ تۇلا بويىن ۇيقى باسقان، ءاي، وڭشەڭ ءماڭباستار-اۋ، ءبىر ءسات كوزدەرىڭدى ۋقالاپ، ۇيقىلارىڭدى اشىپ، جان-جاقتارىڭا قاراساڭدارشى ءبىر. پىرىلداپ، شيقىلداپ، شىرىلداپ ۇشىپ جۇرگەن قانداي قۇستار ەكەن دەپ…»
كوكەمىز وسىلاي دەدى. ارينە، كەزدەسكەمىز جوق. كىتابىندا وسىلاي دەپتى. سونان سوڭ «ۇيقى باسقان تۇلا بويىمىزدى» دالاعا سۇيرەپ شىقتىق. ايتتى-ايتپادى، جازۋشىنىڭ كوپتەن كوپ شىعارمالارى يۋمورلىق («ءاجۋالىق» دەيمىز بە) جانردان تۇرسا دا، قۇستار تۋرالى ءبىز شىنىمەن ويلاي باستادىق. الگى دالاعا سۇيرەتىلىپ شىققانىمىز دا سودان. كىتاپتىڭ اتى – «اۋعاندىق قۇستار». اتتاس شىعارمانى وقىپ شىققاندا مۇنىڭ ويدان شىعارىلعان قۇستار ەمەس ەكەنىن تۇيسىندىك. قىزىقتىق. ىزدەنگىمىز كەلدى. نەگە اۋعاندىق قۇستار؟! شىعارمادا نەگە ولار بايدىڭ بالاسىنىڭ بەتىن تىرناپ كەتتى؟ نەگە ولار بايدىڭ ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىزىنىڭ ۇستىنە ساڭعىپ كەتتى؟ نەگە ولار بالكوندا اقشا ساناپ وتىرعان باي ەرلى-زايىپتىنىڭ 200 ەۋروسىن قاعىپ اكەتتى؟ اقىر اياعى، ولاردىڭ بايلاردا عانا نە جۇمىسى بار؟ كوركەم شىعارمادان تۋعان كوپىرتكى سۇراقتار ەمەس ەكەنىن باعامداپ العاندايمىز…
سونان سوڭ «اپاما دا بارىپ قايتايىن، تايىمدى دا ۇيرەتىپ قايتايىن» دەگەندەي، اۋەلى ۇلتتىق كىتاپحاناعا تارتتىق. قولىمىزعا تۇسكەنى – جۋرناليست قاينار ولجايدىڭ «جەر مەن اسپان، اراسىنداعى داستان» كىتابى. ونىڭ ىشىنەن تاپقانىمىز – «سۇر تورعاي، نەتكەن سۇم تورعاي» ماقالاسى. قاينار اعام دا بۇل قۇس تۋرالى ءبىز سەكىلدى كىتاپتان وقىپتى. ناقتىراق، گازەتتەن. 2011 جىلدىڭ 16 تامىزى كۇنى «ەگەمەن قازاقستانعا» شىققان جازۋشى مارحابات بايعۇتتىڭ «كۇلەسىڭ، كەيدە كۇرسىنەسىڭ» دەگەن ماقالالار توپتاماسىنان بىلگەن ەكەن. ونىڭ ىشىندە «الاقانات. الاياق. الاپات» دەگەن ءبولىمى. راس، «اۋعاندىق قۇستار» كىتابىندا «الاقانات» ءسوزىن ءجيى قايتالايدى. «وزدەرى قونىپ وتىرعان كەزدە قوڭىرقايلاۋ كورىنەدى ەكەن دە، ۇشىپ، قاناتتارى جايىلعان ساتتە الاقاناتتانىپ كەتەدى ەكەن»، – دەيدى شىعارمادا. قاينار ولجايدىڭ ماقالاسىندا بۇل الاقانات الاياق قۇستىڭ ءوز ءۇيىنىڭ ماڭىندا كوپتىگى، باۋ-باقشاسىن تۇك قويماي قىرىپ-جويعانى، ودان قۇتىلار امال-ايلاسىنىڭ نەشە اتاسىن جاساعانى جايلى كۇيىنە جازادى. ال مارحابات بايعۇتتىڭ كىشكەنە عانا ماقالاسىنان ءىلىپ العانىمىز مىناۋ:
«مىنەكيىڭىز، شىلدەنىڭ سوڭىندا قۇس بازارى قىزىپ جاتاتۇعىن قۇلبايشوقىنىڭ باۋرايىن ارالاپ ءجۇرمىز. كيەلى سانالار كوكقۇس، قۇرقىلتاي، قارلىعاش، ءناۋرىزەك، كەپتەر اتاۋلىدان تۇك تە جوق. ءبارىنىڭ ۇيالارىن دا، ءۇيلەرىن دە، قۋىستارىن دا الاقانات، قوڭىرقوشقىل قۇس جايلاپ العان. الاقانات، الاياق، ايار قۇس. الاپات قۇبىلىس. بۇرىن بۇل وڭىردە، قالا بەردى قازاق جەرىندە جوق ەدى. الپىسىنشى جىلداردىڭ اياعىندا پايدا بولدى. قىرىق شاقتى جىلدىڭ ىشىندە قىرعىن كوبەيىپ كەتتى. قالالاردا دا، اۋىلداردا دا، باۋلارىڭىز بەن تاۋلارىڭىزدا دا تەك سول قۇس سايران سالادى. قاراتورعايدى، قارلىعاشتى، كوگەرءشىندى، ءناۋرىزەكتى ءتۇپ-تۇقيانىمەن قۇرتىپ ءبىتىردى. قايدا قاراساڭىز دا سول الاقانات. سول الاياق. قوڭىرقوشقىل، قاسكۇنەم قۇس، بەتپاق بالەكەت.
توقسانىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا تامان تىنىمباي نۇرماعامبەت ۇلى مەن جۇسىپبەك قورعاسبەك سىندى سۋرەتكەرلەرىمىز وسى قاسكوي قۇس تۋرالى كەرەمەت ءارى قورقىنىشتى كوركەم اڭگىمەلەر جازعان-تۇعىن. عالىمدار مەن ماماندار ارنايى زەرتتەپ-زەردەلەپ ءجۇر مە، جوق پا، بىزگە بەلگىسىز. ءبىراق، بار دۇنيەنى جىمىسقى، جىرتقىش جاراتىلىس باسىپ بارادى. جان-جاقتى، جوعارىلى-تومەنءدى جايلاپ العان. جۇسىپبەك پەن تىنىمباي جازعالى بەرگى كەزەڭدە بۇرىنعىدان دا بەتەر جەتىلىپ، وڭدەنە، وزگەرە تۇسكەن…»
اۋعاندىق قۇستار ما، اۋىپ جۇرگەن قۇستار ما؟
بۇل ەكى ماقالانى وقىپ بىتسەك دە ىزدەنىسىمىز مۇنىمەن بىتپەدى. قاينار ولجايدىڭ ماقالاسىنان «ماينانىڭ ءۇندىستاننان اۋا رايى ءسال دە بولسا سالقىن وڭتۇستىك قازاقستانعا دەيىن جەتۋى جەر بەتىنىڭ جىلىنۋ ۇدەرىسىمەن بايلانىستا بولۋى مۇمكىن…»
«بۇرىن اڭشىلار ماينانى اتپايتىن، ويتكەنى، ولەكسە جەپ، قوقىستان تاماق تاباتىندىقتان، ەتى ادال قۇس ەمەس. ەندى جاعداي وزگەردى. ماينانى قىرۋ ءۇشىن وزبەكستان ۇكىمەتى رەسەيدەن جارتى ميلليون پاترون ساتىپ الدى…»
«افگانكا» ىرعىن قىرعىنعا ۇشىرادى. بىرەر جىلدان كەيىن وزبەكتىڭ شيە، ءجۇزىمى قايتا جايقالدى. جوق جەردەن پالەگە ۇشىراعان سۇرتورعايدىڭ تۇقىمى بولسا، ەندى وزبەكستاننان ءوتىپ، قىرعىزستان مەن قازاقستاندى جايلاۋعا كوشتى…» دەگەن مالىمەتتەرى ارى قارايعى «جورىعىمىزعا» شىراق بولدى.
سونان سوڭ ەنسيكلوپەديا ءبولىمىن اقتاردىق. ول جاقتان تاپقان دەرەگىمىز مىناۋ:
«سارىجاعال قاراتورعاي – قاراتورعايلار تۇقىمداسىنا جاتاتىن باسقا تۋىس وكىلى. بۇل تۋىستىڭ لاتىنشا اتى Acridotheres، ياعني «شەگىرتكە جەگىش» دەپ اتالعانمەن، ول باسقا جاعىنان اتاعى شىعىپ وتىر – داۋىس پەن ءان ۇنىنە بارىپ تۇرعان ەلىكتەگىش جانە كەنەتتەن قونىس اۋدارعىش ءتۇردىڭ ناقتىلى مىسالى. وسىدان 100 جىل بۇرىن ول «اۋعان قاراتورعايى» دەپ اتالعان. بۇرىن بۇل قۇس ورتا ازيادا كەزدەسپەيتىن، العاش رەت ونى تەرمەز قالاسىنان كەزدەستىردى. كەلەسى 50 جىلدا ول بۇكىل وزبەكستاندى قونىستاندى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىندا 1959 جىلى پايدا بولدى، ءسويتىپ سوڭعى 40 جىلدا تيان-شان تاۋ بوكتەرى مەن ءشولدى ايماق – جەزقازعاننان اياگوز، الاكولگە دەيىنگى جەرلەردى قونىستاندى. بۇل قۇستىڭ پايدا بولۋى جانە سانىنىڭ تەز وسۋىنەن، كەي جەرلەردە كادىمگى قاراتورعاي جوعالىپ كەتتى. ول تىرشىلىككە بەيىمدى، ءارى ءىرى بۇل قۇسپەن باسەكەنى كوتەرە المادى. بۇل قۇستىڭ دىبىسقا ەلىكتەگىشتىك دارىنى بارى بۇرىننان ءمالىم. وزبەكستاندا ولاردى شايحانالاردا كەلۋشىلەردىڭ سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن ۇستاعان. قۇستار تەز 1-2 سويلەمدى جاتتاپ الىپ، ادامداردى شاقىراتىن بولعان. بىزدە تىرشىلىك ەتەتىن سارىجاعال قاراتورعاي وڭاي مۋزىكالىق شىعارمالاردى، كوبىنە ايگىلى اندەردىڭ اۋەنىن كەرەمەت دالدىكپەن ورىندايدى».
تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ شىعارماسىندا بۇل قۇستاردان حابارى بار كەيىپكەر (ۇشقىش – ا.ت) بىلاي دەگەن ەدى: «اۋەلدە ءبىر ءجۋرناليستىڭ اۋعانستاننان تەمىر تورعا سالىپ اكەلگەن ون ءتورت قۇسى كوبەيە-كوبەيە قالا اسپانىنداعى شوجە-تورعايلاردى، بوزتورعايلاردى تۇگەل قىرىپ جەپتى. كوگەرشىن مەن قارلىعاش اتاۋلىعا جاۋداي ءتيىپ، بەزدىرىپتى. قۇستاردى ايتاسىڭ، اۋعاندىق تورعايلار دالادا قۇرتتاپ قالعان قوي-ەشكى، ءولۋ حالىندە جاتقان جىلقى، سيىرلارىڭىزعا دا ىرىلىك كورسەتىپ، تالاپ جەپ كەتەتىن سەكىلدى».
ارينە، كوركەم شىعارما بولسا دا بۇل قۇستاردىڭ مىنەزىن ابدەن تانىپ العاندايسىز. سوسىن «بۇل شىنىمەن الگى ءجۋرناليستىڭ اكەلگەن ون ءتورت قۇسى (جەتەۋى ەركەك، جەتەۋى ۇرعاشى) بولدى ما ەكەن؟ راس بولسا، ولاردى نە ماقساتپەن اكەلدى» دەگەن ساۋال تاعى بار. ءبىر كەزدەرى الگىندەي قۇرمەتكە يە بولعان، ءشايحانالاردىڭ قىزمەتشىسى بوپ، كەلۋشىلەردىڭ نازارىن اۋدارعان بۇل قۇستاردىڭ باسىنا نە كۇن تۋدى؟ ءۇندىستاننان كەلدى مە، اۋعانستاننان كەلدى مە وزدەرى؟ جۇسىپبەك قورعاسبەكتىڭ دە وسى تۋرالى «ولمەيتىن قۇس» اڭگىمەسىن اداقتاپ شىققانبىز. جازۋشى بۇل قۇستاردى «ءۇندىس قۇسى» دەيدى. شىعارمانىڭ كوركەمدىك استارى بولەك اڭگىمە، بىزگە قۇس تۋرالى مالىمەت كەرەك: «سارالا قۇستار سودان قايتىپ كەلگەن جوق. ۇرمەت شالدىڭ ايتقان اڭگىمەسىنە دە ەشكىم سەنگەن جوق. ساردار دا اتاسىنىڭ ءسوزىن راسقا شىعاراتىنداي ەشتەڭە ايتقان جوق. تەك اۋىلدا بۇرىن كورمەگەن قىزىل قانات ءۇندى قۇستارىنىڭ قاپتاپ كەتكەنى راس بولاتىن. نە كەزىكسە سونى تالعاماي جايپاپ جۇتا بەرەتىن بۇل ءۇندى قۇستارىن وتىرسا دا، تۇرسا دا جۇرت كوپ اڭگىمەلەپ ءجۇردى…»
وزبەكستان بۇل قۇستارمەن مەملەكەت بوپ كۇرەسىپتى. قازاقستاندا قاينار ولجايدا عانا ەمەس، جارتى سوتىق جەرى بار اعايىننىڭ دا ءۇيىنىڭ الدىندا باقشاسى بار. ولارعا دا شاپپاي قويمايتىن قۇستارمەن ءبىزدىڭ ەل «سوعىسىپ» كوردى مە ەكەن؟
«تۇيەنىڭ تانىعانى جاپىراق» دەگەندەي، ءاۋ باستا قۇستار تۋرالى ويلانعاندا ەسەنعالي كوكەمىزدىڭ (راۋشانوۆ) «قۇستار – ءبىزدىڭ دوسىمىز» كىتابى ەسكە تۇسكەن. ءبىراق وي مەن قىردى بىردەي شارلاپ جۇرگەن بۇل الاقاناتتار كوكەمىزدىڭ كىتابىنىڭ ىشىندە جوق بوپ شىقتى. و جاققا اۋماپتى. ءسىرا، كوكەمنىڭ مىنەزى ول الاقاناتتاردى جۋىقتاتا قويماعان. «ءبىر بىلسە امانحان بىلەدى» دەپ كوكەمنىڭ ءوزى ايتقانداي، بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ءبىر بىلسە ورنيتولوگتاردىڭ (قۇس مامانى) ءوزى بىلەدى ەندى. ءسويتىپ الماتىداعى زوولوگيا ينستيتۋتىمەن بايلانىسقا شىقتىق.
قاتىگەز قۇستار ما، ءقادىرلى قۇستار ما؟
بارلىق ءمان-جايعا وسى جاقتان قانارمىز دەگەن ءۇمىتىمىز الدامادى. ق ر بجعم جانىنداعى «زوولوگيا ينستيتۋتىنىڭ» ورنيتولوگيا جانە گەرپەتولوگيا بولىمىنە قاراستى كىشى عىلىمي قىزمەتكەر زاريپوۆا سىرىمگۇل حايرۋللا قىزى مەن اعا عىلىمي قىزمەتكەر گاۆريلوۆ اندرەي ەدۋارد ۇلى ءبىزدىڭ سۇراقتارىمىزعا ەكى كۇن ىزدەنىپ بارىپ جاۋاپ قاتتى.
– اۋعان تورعايى جايىندا تولىق اقپارات بەرسەڭىزدەر. كوبىنە بۇلار قاي جاقتا تارالعان؟
– قاراپايىم تورعايدىڭ ءتۇرى قاراتورعاي تۇقىمداسىنا جاتادى. بۇل تورعاي شىعىس ازيا مەملەكەتتەرى، ونىڭ ىشىندە ءۇندىستان، بيرما، پاكىستان، اۋعانستان مەملەكەتتەرىندە كەڭىنەن تارالعان. حح عاسىردىڭ باسىندا اۋعانستان ارقىلى ءامۋداريا بويىمەن مۋرگاب، ودان بولەك زەراۆشان، سىرداريا سۋ قويمالارىنا جەتكەن. بۇل قاراتورعايدىڭ تارالۋى ءالى دە توقتاعان جوق. قازىرگى كەزدە ولار سامارقاندتا، تاشكەنتتە جانە قازاقستاننىڭ كەي ەلدى مەكەندەرىندە ءومىر سۇرەدى. كادىمگى قاراتورعاي وتىرىقشى قۇس، نەگىزىندە مادەني لاندشافتاردا ءومىر سۇرەدى. ولار يەسىز ۇيلەردە، مالدى اۋماقتاردا جانە سازدى جارلاردا، جىقپىلدى قۇزداردا جۇمىرتقالايدى. شاعىن ەلدى مەكەندەردىڭ شەت جاعىنان جانە مال جايىلىمدارىنان، وزەن-كولدەردەن ازىعىن جينايدى. ءتىپتى ولار جايىلىپ جۇرگەن مالداردىڭ ورتاسىندا دا جۇرەدى. ءۇي جانۋارلارىنىڭ جەمدەرىن جەيدى، كەيدە ءجۇزىم جانە شيە باقتارىنا قوناقتايتىنى دا بار. نەگىزىندە ولار كوبىنە جازىق مەكەندەردە جانە تاۋلاردىڭ ەتەگىندە ءومىر سۇرەدى، سوندا تۇراقتايدى. كەي كەزدە تاۋعا دا شىعىپ كەتەدى. ولار 3300 مەتر بيىكتىككە دەيىن شىعا الادى. ىلە الاتاۋىنىڭ ماڭىنداعى تاۋلاردا كەزدەسەدى.
اۋعاندىق تورعايلار جۇپتارى بولەكتەنىپ جۇمىرتقالايدى، ءبىراق بىر-بىرىنەن الىسقا كەتپەيدى ەكەن. ولار ءوز ۇياسىن قاڭىراعان ۇيلەردە، سازدى جارتاستاردىڭ تەسىگىنە، اعاشتاردىڭ قۋىسىنا جانە تاۋلاردىڭ جارتاستارىندا سالادى. 3-4 كۇننىڭ ىشىندە اتا-اناسى قۇرعاق ءشوپ پەن جاپىراقتاردان ۇيا سالادى، ۇستىنە وزدەرىنىڭ قاۋىرسىندارىن، بولماسا شاشتارىن جايادى. ولار مامىر ايىنىڭ ورتاسىنان ماۋسىم ايىنىڭ باسىنا دەيىن 3-6 جۇمىرتقا سالادى. 14-15 كۇن بويى اكەسى دە، شەشەسى دە سول جۇمىرتقانى باسادى. ودان سوڭ ەكەۋى دە بالاپاندارىن تاماقتاندىرادى. بالاپاندارى ماۋسىم ايىنىڭ ورتاسىنان شىلدە ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن قاۋىرسىندارى شىعىپ، قاناتتانىپ ۇلگەرەدى. ەڭ ۇزاعى قىركۇيەكتىڭ ورتاسىنا دەيىن قاناتتانادى. ولار ءبىر جازدا ءبىر رەت بالاپان باسادى. ءوزىنىڭ ءتولىن جوعالتىپ العان ساتتە عانا قايتا بالاپان باسادى.
– بۇل قۇستاردىڭ تۇقىمى قازاقستاندا قاشان جانە قاي وڭىردە تارالعان؟
– بۇل قۇستار تاشكەنتكە جاقىن جەرلەردە كەڭىنەن تارالعان. العاش بۇل تورعايدى ءبىزدىڭ ەلدە 1959 جىلى بايقاعان. ودان كەيىن 10 جىل ىشىندە تابيعي جولمەن وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ءبىراز بولىگىن مەكەندەپ الدى. ولاردىڭ تارالۋى تاشكەنت ارقىلى باتىس تيان-شاننىڭ بويىمەن سولتۇستىك-شىعىسقا جانە سىرداريا بويىمەن سولتۇستىك-باتىسقا جەتتى. ولاردىڭ ءبىزدىڭ ەلدە تۇراقتاعان ەكىنشى مەكەنى – الماتى قالاسى جانە ونىڭ اۋماعى. بۇل جەردە ولاردى ەشقانداي انىق ماقساتسىز «قازسسر اڭشىلىق شارۋاشىلىعى جانە قورىقتار باس باسقارماسىنىڭ» قالاۋىمەن جەرسىندىرگەن. 1962 جىلى زوورتالىق 200-گە تارتا قاراتورعايدى قابىلداعان. سول جىلدىڭ 24 ناۋرىزىندا ولاردى زووباق اۋماعىندا تاراتقان. العاشقى جىلدارى قاراتورعايلار قالانىڭ ىشىندە جۇمىرتقالاماعان. تەك جازدىڭ سوڭى، كۇزدىڭ باسىندا زووباقتىڭ ىشىندە كىشكەنتاي بالاپاندار كۇن وتكەن سايىن كوپ پايدا بولا باستاعان. ءتىپتى ولار قالانىڭ شەتىنە تارالىپ كەتكەن. ايتا كەتەرلىگى، زووباقتان قالا شەتىنە قاراتورعايلار تابيعي تۇردە جەتكەن. ودان شىعىسقا قاراي ءجۇرىپ، تيان-شان تاۋلارىنىڭ سولتۇستىك بولىگىنە دەيىن جەتكەن. ءدال ءقازىر قاراتورعاي وڭتۇستىك قازاقستان ايماعىندا، سىرداريا ەتەگىندە، بەتپاقدالا اۋماعىندا، جەزقازعاندا، اقادىر ستانسياسىندا جانە بالقاش كولىنىڭ سولتۇستىگىندە، سونىمەن قاتار اياگوزدە مەكەندەيدى.
– ولار تابيعاتقا قانشالىقتى دارەجەدە جانە قالاي زالالىن تيگىزەدى؟ نەمەسە ءبىز بىلمەيتىن قانداي پايداسى بار؟
– جالپى تابيعاتتا «پايدالى» جانە «زالالدى» جانۋارلار، قۇستار، جاندىكتەر بولمايدى. ويتكەنى، ەكوجۇيە دەگەن بار. ول دەگەنىمىز – وتە كۇردەلى جانە سونشالىق ۇيلەسىمدى مەحانيزم. بۇل جەردە ولاردىڭ اربىرەۋى ءوزىنىڭ تابيعي ورنىن الادى جانە ءاربىرىنىڭ جەكە اتقاراتىن قىزمەتى بار. تابيعاتتىڭ وزىندە جانۋارلاردىڭ (قۇستار، جاندىكتەر) تارالىمىن رەتتەپ وتىراتىن ءتارتىبى، جۇيەسى بار. سوندىقتان قاراتورعايدىڭ تابيعاتقا تيگىزەر زالالى تۋرالى تون ءپىشىپ ايتۋعا بولمايدى. قاراتورعايلار جايىلىمدار مەن شابىندىقتاردى وبىر شەگىرتكەلەر (سارانچا) مەن وزگە دە زيانكەس جاندىكتەردەن قورعايدى. ودان بولەك بۇلار مالدىڭ (ءتورت تۇلىكتىڭ قاي-قايسىنىڭ دا) ۇستىنە وتىرىپ، سولاردىڭ ۇستىندەگى كەنەلەردى تازارتادى. ارينە، ولار دا كىشكەنە زيانىن تيگىزەدى. مىسالى ولار جازدا دا، كۇزدە دە ءجۇزىم القاپتارىن، شيە باقتارىن جەيدى، قۇرتادى. ءبىراق تا قازاقستانداعى قاراتورعايلاردىڭ سانىنىڭ ازدىعىنان ايتارلىقتاي زالال تيگىزە قويمايدى. باقشا ونىمدەرىن بۇل قۇستاردان «باقشا قاراقشىلارى» ارقىلى ۇركىتىپ قورعاۋعا بولادى.
– 2013 جىلى وزبەك باق-ى ەل ۇكىمەتىنىڭ اۋعان تورعايلارىنا قارسى سوعىسى تابىسسىز بولدى دەپ مالىمدەدى. سول ەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگى جۇرگىزىلگەن شارالاردىڭ پايداسىزدىعىنان قاراتورعايلاردى اتۋدى توقتاتتى. ءبىزدىڭ ەلدە ولارمەن كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر ما؟ جالپى بۇلارعا قاتىستى پروبلەما بار ما؟
– ءدال قازىرگى كەزدە قازاقستاندا قاراپايىم قاراتورعايلارمەن كۇرەس جۇرگىزىلىپ جاتقان جوق. ويتكەنى ءبىزدىڭ ويىمىزشا ەلدە كۇرەس جۇرگىزەتىندەي ماسەلە تۇرعان جوق. اۋعاندىق قۇستاردىڭ سانى ءبىرقالىپتى ءوسۋ بايقالمايدى. سول سەبەپتى اۋىلشارۋاشىلىعىنا جانە باقشالارعا كەسىرىن تيگىزىپ جاتقان جوق. ۇلكەن شابۋىلدار بايقالمادى.
مىنە، وسى سۇراقتارعا جاۋاپ العان سوڭ عانا كوڭىل جاي تاپقانداي بولدى. جاي تاپتىرعان – الگى، ەكوجۇيە. تابيعاتتىڭ زاڭى! بۇل قۇستار تەك قانا زالالدى ەمەس ەكەن. الگى كەيىپكەر ايتقانداي مالدىڭ ۇستىنە قوناقتايتىنى – ونىڭ كەنەدەن تازارتقانى ەكەن. وي مەن قىردى بىردەي كەزسە، القاپتاردى شەكىرتكەدەن ساقتاعانى ەكەن… ءبىراق قاينار ولجاي اعامىز سەكىلدى قالا شەتىندەگى تۇرعىنداردىڭ باۋ-باقشاسىنا اۋعان تورعايلارىنىڭ زازالى كوپ ءتيىپ جۇرگەنى راس ەكەن، ءجيى ەستيمىن.
ءوزىن كورەر مە ەدى دەگەن قۇستاردى الىستان ىزدەمەي-اق كەزدەستىردىم. تىنىمباي كوكەمىز ايتقانداي، «كوزىمىزدى ۋقالاپ، ۇيقىمىزدى اشىپ» جان-جاعىمىزعا قارامايدى ەكەنبىز-اۋ. شىنىمەن قاپتاپ ءجۇر ەكەن. شىنىمەن الاقانات ەكەن. الاياقتىعىن قايدام. كەپتەرمەن بىرگە ءجۇر. ابدەن دوستاسىپ العان سەكىلدى. بۇل تورعايدى كورگەندە كادىمگى قاراتورعاي ەسكە ءتۇستى. مىناۋ اۋعاندىق قۇستار كەلگەلى قاراتورعاي ازايىپ كەتتى دەپ ەدى…
اسىلان تىلەگەن
«اق جەلكەن» جۋرنالى، №3
