ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ دۇنيەجۇزىلىك قورشاعان ورتانى قورعاۋ كۇنىنە ارنالعان دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى. 1972 جىلى بۇۇ بەكىتكەن دۇنيەجۇزىلىك قورشاعان ورتانى قورعاۋ كۇنى – تابيعات ماسەلەلەرىنە الەم نازارىن اۋدارۋدىڭ ءبىر جولى. شارانى بۇۇ-نىڭ قازاقستانداعى اقپاراتتىق كەڭسەسىنىڭ قولداۋىمەن ۋنيۆەرسيتەتىمىزدەگى پان گي مۋن اتىنداعى تۇراقتى دامۋ ينستيتۋتى ۇيىمداستىرعان. فورۋمدا سويلەگەن سوزىندە قازۇۋ رەكتورى جانسەيىت تۇيمەبايەۆ كۇن وتكەن سايىن ەكولوگيانىڭ ناشارلاي ءتۇسۋى قازىرگى تاڭدا جاھاندىق ماسەلەگە اينالعانىن اتاپ ءوتتى. ادامزاتتىڭ تابيعاتقا قارسى جاسالعان ارەكەتتەرى ەكوجۇيەنىڭ بۇزىلۋىنا سەپ بولىپ، ورنى تولماس شىعىنعا ۇشىراتۋدا.
قازۇۋ جانىنداعى بيوسفەرا ەكولوگياسى لابوراتورياسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى «قالالارداعى اتموسفەرالىق اۋادا كەزدەسەتىن ورگانيكالىق لاستاعىشتاردىڭ شوعىرلانۋىن حروماتوگرافيالىق ادىستەرمەن مونيتورينگىلەۋدىڭ جارتىلاي اۆتوماتتى ستانسياسىن ازىرلەۋ» جوباسىن جۇزەگە اسىرادى. ونىڭ شەڭبەرىندە الماتىداعى بتەك (بەنزول، تولۋول، ەتيلبەنزول جانە كيسلول) سەكىلدى اۋانى لاستاۋشى زاتتاردىڭ دەڭگەيىن انىقتاۋ ماقساتىندا زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى. قالادا I توپتاعى كانسەروگەن سانالاتىن بەنزولدىڭ ورتاشا كونسەنتراسياسى 2016 جىلى 53 مكگ/م3 بولعان، ال سول جىلعى ەڭ جوعارى كونسەنتراسيا مولشەرى 237 مكگ/م3 دەڭگەيىندە. بۇل نيۋ-دەلي، كاير جانە ريم سياقتى قاتتى لاستانعان قالالاردىڭ دەرەكتەرىمەن سايكەس. دەمەك، وسى زاتتاردى ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستاۋ قاجەت.
دوكتور ناسيبا بايماتوۆا Ph.D. ديسسەرتاسياسى اياسىندا الماتى اۋاسىندا ءجيى كەزدەسەتىن 16-عا جۋىق پوليسيكلدى حوش ءيىستى كومىرسۋتەكتەر، قاتتى بولشەكتەردەگى اۋىر مەتالدار جانە بەيورگانيكالىق تۇزدار انىقتاعان بولاتىن. ناتيجەسىندە ۋىتتى قوسىلىستاردىڭ، اسىرەسە پوليسيكلدى حوش ءيىستى كومىرسۋتەكتەردىڭ جوعارى كونسەنتراسياسىن كورسەتتى. ال اۋاداعى بتەك مولشەرى ماكسيمالدى رۇقسات ەتىلگەن كونسەنتراسيا نورماسىنان اسپاعان. «ءبىر ەسكەرەتىن ماسەلە – بۇل نورمالار الدەقاشان ەسكىرگەن» دەيدى ماماندار. ويتكەنى ادام دەنساۋلىعىنا قانشالىقتى زيان كەلتىرىپ وتىرعانىن كورسەتۋگە قاۋقارسىز. بتەك ۋلى قوسىلىستارىمەن لاستانعان 20 قالانىڭ ىشىندە الماتى 8-ورىندا. ال بەنزولمەن لاستانۋ دەڭگەيى بويىنشا قالامىز ءۇشىنشى ورىندا تۇر. بۇل ارناۋلى ءادىسناما ارقىلى انىقتالعان دەرەكتەر.
قازۇۋ جانىنداعى فيزيكا جانە حيميالىق ادىستەردى زەرتتەۋ مەن تالداۋ ورتالىعىنا قاراستى بيوسفەرا ەكولوگياسى زەرتحاناسى وسى باعىتتا كوپتەگەن جوبالاردى جۇزەگە اسىردى. قازىرگى تاڭدا لابوراتوريا قىزمەتكەرلەرى «زاماناۋي اناليتيكالىق ادىستەر مەن مودەلدەۋ قۇرالدارىن پايدالانا وتىرىپ، نۇر-سۇلتان جانە الماتى قالالارىنداعى اۋا ساپاسىن جاقسارتۋ» بويىنشا عىلىمي-زەرتتەۋ باعدارلاماسىن ازىرلەگەن. جوبا شەڭبەرىندە ماماندار اتموسفەرالىق اۋانى تالداۋدىڭ ناقتى ادىستەرىن قولدانۋدى ۇسىنىپ وتىر. زەرتحانانىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى ناسيبا بايماتوۆانىڭ ايتۋىنشا، نۇر-سۇلتان مەن الماتى قالالارىنداعى اۋانى لاستاۋشى كوزدەردىڭ ۇلەسىن زەرتتەۋ ءۇشىن رم2.5 حيميالىق تالداۋى مەن رەسەپتورلىق مودەلى قولدانىلادى. PM2.5 تالداۋ ءۇشىن بەس ءتۇرلى فيلتر پايدالانىلادى: 1) مەتالدار، 2) بەيورگانيكالىق انيوندار مەن كاتيوندار، 3) پوليسيكلدى حوش ءيىستى كومىرسۋتەكتەر، 4) ورگانيكالىق جانە ەلەمەنتتىك كومىرتەگى (OC/EC) جانە 5) نيتراتتاردىڭ جوعالۋى. زەرتحانادا OC/EC اناليزاتورىن (باعدارلامانىڭ بولىگى رەتىندە ساتىپ الىنادى) پايدالانا وتىرىپ، تەرميالىق/وپتيكالىق ادىسپەن جۇرگىزىلەدى.
PMF (Positive matrix factorization – وڭ ماتريسالىق فاكتوريزاسيا) لاستانۋ كوزدەرىن انىقتاۋ ءۇشىن رەسەپتورلاردى مودەلدەۋ ءادىسى رەتىندە پايدالانىلادى. PMF – كوپاينىمالى فاكتورلىق تالداۋ ءادىسى. وندا تاپسىرمالاردى شەشۋ ءۇشىن ەڭ كىشى كۆادراتتار ءادىسى قولدانىلادى. قازۇۋ-عا قاراستى بيوسفەرا ەكولوگياسى زەرتحاناسىندا الماتى جانە نۇر-سۇلتان قالالارىنىڭ اۋا ۇلگىلەرىندەگى ورگانيكالىق لاستاۋشى زاتتاردىڭ ماسسالىق كونسەنتراسياسى انىقتالعان. «زەرتتەۋ تەرميالىق دەسوربسيامەن بىرگە ماسس-سپەكترومەتريالىق انىقتاۋمەن گاز حروماتوگرافياسىن قولدانۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى» دەيدى ماماندار.
سونداي-اق قازاقستاننىڭ اتالمىش قالالارىنداعى اۋا لاستاۋشى زاتتاردىڭ كونسەنتراسياسىنىڭ كەڭىستىكتەگى جانە ۋاقىتارالىق وزگەرىستەرى تالدانادى. جۇمىس بارىسىندا «قازگيدرومەت» جەرۇستى باقىلاۋ ستانسيالارىنىڭ ۇلتتىق جەلىسىنىڭ دەرەكتەرى نەمەسە www.airkaz.org ۆەب-سايتىنداعى دەرەكتەرى پايدالانىلادى.
– PMF مودەلدەۋ ناتيجەلەرى بويىنشا نۇر-سۇلتان جانە الماتى قالالارىنداعى PM2.5 بولشەكتەرىنىڭ لاستاۋشى كوزدەرىنىڭ ۇلەسى باعالانادى. سونداي-اق اۋاداعى ءارتۇرلى لاستاۋشى زاتتاردىڭ كونسەنتراسياسىنا باعالاۋ جۇرگىزىلەتىن بولادى. ءولىم-جىتىم، اۋرۋشاڭدىق جانە ەكونوميكالىق زالالدىڭ ماندەرى باعالانادى. لاستانۋ كوزدەرىن انىقتاۋ جانە اتموسفەرالىق اۋانى جاقسارتۋ باعدارلاماسى ودان ءارى قازاقستاننىڭ باسقا دا قاتتى لاستانعان قالالارى ءۇشىن قولدانىلۋى مۇمكىن. بۇل باعدارلامانىڭ ناتيجەلەرى جەكەلەگەن قالالار ءۇشىن اۋا ساپاسى باعدارلاماسى بويىنشا ءىس-شارالار جوسپارىن قۇرۋعا نەگىز بولا الادى، – دەيدى قازۇۋ جانىنداعى بيوسفەرا ەكولوگياسى زەرتحاناسىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى ناسيبا بايماتوۆا.
باعدارلاما ناتيجەلەرى ستراتەگيالىق جانە باعدارلامالىق قۇجاتتاردىڭ كەيبىر تارماقتارىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ماسەلەن، ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋدىڭ 2025 جىلعا دەيىنگى مەملەكەتتىك باعدارلاماسى بويىنشا «عىلىمنىڭ الەۋەتىن كۇشەيتۋ» تارماعى. ەكىنشىدەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «جاسىل ەكونوميكاعا» كوشۋ تۇجىرىمداماسى، ياعني 3.6ء-بولىم «اتموسفەرانىڭ لاستانۋىن ازايتۋ». ۇشىنشىدەن، «قازاقستان 2050» ستراتەگياسى، 4-تاراۋ «ۇلت دەنساۋلىعى – ءبىزدىڭ تابىستى بولاشاعىمىزدىڭ نەگىزى».
اۋانىڭ لاستانۋى، اسىرەسە قالالىق جەرلەردەگى اتموسفەراعا تارالىپ جاتقان زياندى قالدىقتار – ەڭ وتكىر ماسەلەنىڭ ءبىرى. بۇل ەكوجۇيەنىڭ بۇزىلۋىنا، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك تۇرعىدا زيان كەلتىرەدى. ەلىمىزدىڭ ءىرى قالالارىنداعى اۋانىڭ لاستانۋ دەڭگەيى تىم جوعارى. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ 2013 جىلعى زەرتتەۋلەرىندە ماماندار حالىقتىڭ اۋرۋشاڭدىعى مەن كەيبىر ەكونوميكالىق شىعىنداردىڭ ءتۇپ-تامىرىن وسى ماسەلەمەن بايلانىستىرعان. ال IQAir رەيتينگىندە 2019 جىلى قازاقستان لاستانۋ دەڭگەيىنىڭ ورتاشا جىلدىق كونسەنتراسياسى بويىنشا الەمدە 29-ورىندى يەلەندى. قىستا نۇر-سۇلتان قالاسى الەمنىڭ ەڭ لاستانعان قالالارىنىڭ وندىعىنا كىرەدى (IQAir، 2020).
ەلىمىزدەگى اۋا ساپاسىنىڭ دەڭگەيى باق-تا كەڭىنەن تالقىلانىپ كەلەدى، الايدا رەسەنزيالانعان زەرتتەۋلەردىڭ سانى شەكتەۋلى. اۋانىڭ لاستانۋ كوزدەرى ەلەكتر ستانسالارى مەن ۇيلەردە كومىر جاعۋ، اۋىر ونەركاسىپ، كولىك، توپىراق شاڭى، قۇرىلىس الاڭدارى، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە ت.ب. بولۋى مۇمكىن. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ قازاقستان قالالارى ءۇشىن وسى باعىتتاعى ارناۋلى زەرتتەۋلەرىن كوزىمىز شالمادى. دەسەك تە، ەلىمىزدەگى 13 مىڭ حالقى بار ءبىر عانا كۋرچاتوۆ قالاسى ءۇشىن زەرتتەۋ جۇرگىزىلگەن ەكەن.
اۋاداعى PM2.5 بولشەكتەرىنىڭ كوبەيۋى ادام دەنساۋلىعىنا جاعىمسىز اسەر ەتەدى. اتاپ ايتقاندا، بۇل كوپتەگەن جۇرەك-قانتامىر، وكپە اۋرۋلارىنا جانە سونىڭ سالدارىنان ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنىڭ تومەندەپ، ءتىپتى مەرزىمىنەن بۇرىن قايتىس بولۋعا سەبەپكەر بولۋى مۇمكىن. اسىرەسە بالالاردى وسى ماسەلەنىڭ زاردابىنان قۇتقارا المايتىنداي حالگە جەتتىك. ويتكەنى لاستانعان اۋا وكپەنىڭ جۇمىسىنا، ميدىڭ دامۋىنا تەرىس اسەر ەتىپ، اقىل-ويدىڭ دامۋىن تەجەيدى. ال ەگدە جاستاعى ادامداردا دەمەنسيا ءقاۋپى جوعارىلاي تۇسەدى.
وسى تۇستا «نەلىكتەن 2.5 مكم؟» دەگەن سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن. ويتكەنى كولەمى 2،5 ميكرومەتردەن از بارلىق بولشەكتەر مەن تامشىلار اۋادا قالىقتاپ جۇرەدى. ولار ورماندا دا، تەڭىزدە دە كەزدەسەدى. ءبىراق ەڭ ۇلكەن ءقاۋىپتى اۋماق – قالالىق جەر. بىرىنشىدەن، ادەتتە قالادا ولاردىڭ كونسەنتراسياسى جوعارى بولسا، ەكىنشىدەن، قالاداعى ۇساق ديسپەرستى اەروزولدىڭ (PM2.5) حيميالىق قۇرامى تابيعي ورتامەن سالىستىرعاندا ءقاۋىپتى. سونداي-اق اۋانى لاستاۋشى ۇلكەن بولشەكتەرگە قاراعاندا رم2.5 بولشەكتەرى ادام اعزاسىن بوگدە زاتتاردان قورعاۋشى بيولوگيالىق كەدەرگىلەردەن وڭاي ءوتىپ كەتەدى. وسىلايشا اعزانىڭ تولىققاندى جۇمىس جاساۋىنا ۇلكەن ءقاۋىپ توندىرەدى.
ءارتۇرلى قالالاردا PM2.5 اەروزولىنىڭ قۇرامى دا، جەكە بولشەكتەردىڭ پارامەترلەرى دە ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. ماسەلەن، قالالىق جەردە ەڭ كوپ كەزدەسەتىن كۇيە، اسفالت جانە اۆتوموبيل شينالارىنىڭ ەڭ كىشكەنتاي بولىكتەرى، مينەرالدى تۇزداردىڭ بولشەكتەرى (سۋلفاتتار، نيتراتتار)، اۋىر مەتالل قوسىلىستارى (نەگىزىنەن، وكسيدتەر).
CORE ەپيدەميولوگيالىق عىلىمي-زەرتتەۋ دەرەكتەرى بويىنشا الماتىلىقتاردىڭ 25،5 پايىزى برونح دەمىكپەسىمەن اۋىراتىنىن كورۋگە بولادى. قازۇۋ-دىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە قورشاعان ورتا عىلىمي-زەرتتەۋ لابوراتورياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى دەنيس ۆيننيكوۆتىڭ جاقىندا جۇرگىزگەن زەرتتەۋى الماتى قالاسىندا جوعارى مولشەردە كەزدەسەتىن PM2.5 بولشەكتەرىنىڭ قىسقى كەزەڭدە اشىق اۋادا جۇمىس ىستەيتىن ادامدارعا كەرى اسەرىنە عىلىمي دالەل بولىپ تابىلادى. ويتكەنى قالانىڭ ءارتۇرلى بولىكتەرىندەگى PM2.5 كونسەنتراسياسى 120 مكگ/م3-دەن 1500 مكگ/م3-گە دەيىن وزگەرىپ وتىرادى. بۇل ەلىمىزدە بەكىتىلگەن نورماتيۆتەردەن اسىپ تۇسەتىن كورسەتكىش.
قازىرگى زامانعى زەرتتەۋ ادىستەرى مەن مودەلدەۋ قۇرالدارىن پايدالانا وتىرىپ، نۇر-سۇلتان جانە الماتى قالالارى ءۇشىن اۋانىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ باعدارلاماسى ازىرلەنەتىن بولادى. باعدارلامادا تاڭدالعان قالالارداعى اۋانىڭ لاستانۋى بويىنشا قالىپتاسقان جاعدايدىڭ تالداۋى، الەمدىك وزىق تاجىريبەلەردىڭ تالداۋى جانە اۋا ساپاسىن جاقسارتۋ بويىنشا ۇسىنىستار دا قامتىلماق.
كاميلا دۇيسەن
