ەگەر ەرتە باستان ەتەك-جەڭىمىزدى جيناپ، وز-وزىمىزگە سەنىمدى بولساق، بۇگىنگى كۇنى وزگە ەمەس، قازاق مەملەكەتىندە قازاق ءتىلى ءسوز قوزعار ماسەلە بولماس ەدى. جىلدان جىلعا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋشىلارى ارتىپ كەلە جاتقانىمەن، ۇلتىمىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرىنا دەگەن الاڭدانۋشىلىعى دا ارتىپ كەلەدى. ويتكەنى، ءتىلىمىز ءالى دە بيلىكتىڭ مىنبەرىنە، عىلىمنىڭ تورىنە شىعىپ، مەمەلكەتتىك مەكەمەلەردىڭ ءىسىن جۇرگىزە الماي كەلە جاتىر. وعان نە كەدەرگى دەسەڭىز، قازانشىنىڭ قايدان قۇلاق شىعارسا دا ءوز ەركى دەگەندەي، ەل ءىسىن جۇرگىزىپ وتىرعان كىسىلەرگە كەلىپ تىرەلەدى. سول بۇگىنگى قازانشىلالار زاڭ شىعارۋا، زاڭدى وزگەرتۋگە قۇمار. وزدەرىنە سالساڭ، زاڭنىڭ ءبارىن ءوز قاجەتتەرىنە ساي جاساپ العىسى كەلەدى. قازاق بالاسىن قازاق ازاماتى جاساعىسى كەلمەي، قازاق جەرىن ساتقىسى كەلەدى. ەلىمنىڭ بايلىعىن قازاق ازاماتىنا ەمەس، اركىمگە ءبىر اتاسىنان قالعان مۇرا ەتكىسى كەلەدى. ءبىراق، قازاق تىلىنە جاسالعان قياناتتى كورگىسى كەلمەيدى.
اتا زاڭدى وزگەرتكىسى كەلەتىندەر اتا زاڭىمىزدىڭ 7-بابىنىڭ 2- تارماعىن بىلمەيتىن سياقتى. بىلسە دە سوڭعى كەزدە ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى. بىلگەن بولسا، وزگە ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن قازاق تىلىمەن قاتار قويعان «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiءن-وزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن باپتى الدەقاشان الىپ تاستاعان بولار ەدى عوي. ەشتەن كەش جاقسى دەگەن، ەستەرىندە جوق بولسا ەندى ەسىنە سالايىق. اتا زاڭعا وزگەرىستەر ەنەر بولسا، وسى باپتى دا الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتەيىك. ءدال وسى باپ الىنباي، قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسى كوگەرۋى مۇمكىن ەمەس. ءدال وسى باپ بادىرايىپ تۇرعان سوڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكە مەملەكەتتىك تىلدەن ءبىر اۋىز ءسوز بىلمەيتىن ادام كەلەدى. وسى باپ تۇرعاندىقتان ەلدەگى بۇكىل ءىس-قاعازدارى مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋگە اسىقپايدى.
قازاق ءتىلىنىڭ ەمشىسى ۋاقىت دەيدى. ۋاقىت وتە ءبارى ءوز ورىنىنا كەلەدى دەيدى. ول ۋاقىت سوندا قاي ۋاقىت؟ ورىس ءتىلىن ۇمىتىپ، ءبارىمىز اعىلشىن تىلىنە كوشكەن كەزدە مە؟ وتكەندە ءبىر جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ باسشىلىق قىزمەتتەرىندە ۇزاق جىلدان بەرى جۇرگەن كىسىنىڭ «89 جىلى 2 قازاق توبىن اشقاندا بوركىمىزدى اسپانعا لاقتىرعانبىز. ءقازىر ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ 92 پايىزى قازاق، قازاق توبىندا وقيتىندار 75 %. ءبارىن ۋاقىت ءوز رەتىندە سالدى» دەگەنىن ەستىدىم. ءبىراق، ول كىسى قازاق ءتىلدى مۇعالىمدەرى مەن ستۋدەنتتەرى كوبەيگەنىمەن، 25 جىلدا ءىس-قاعازدارىن قاي تىلدە جۇرگىزىپ كەلە جاتقاندارىن ويلامعان ەدى.
اتالعان باپقا بايلانىستى ايتار بولساق، دەپۋتاتتارىمىزدان باستاپ قاتارداعى كەيبىر ازاماتتارىمىزعا دەيىن «ءالى بۇنىڭ ۋاقىتى كەلگەن جوق» دەپ قۇتىلادى. 26 جىل ىشىندە قازاقتاردىڭ ەلىمىزدەگى ۇلەس سالماعى ەكى ەسەگە جۋىق وسكەنى بەلگىلى. سولتۇستىكتەگى بىر-ەكى وبلىستان باسقا وبلىستىڭ بارىندە قازاقتىڭ سانى 50 پايىزدان جوعارى. ەگەمەندىك جىلدارداعى 6،5 ميلليون قازاق ءقازىر 11 ميلليوننان اسىپ، جالپى حالىقتىڭ 70 پايىزىنان اسسا، 6 ميلليوننان 3 ميلليونعا دەيىن ازايعان ورىس حالقى 20 پايىزعا جەتەر جەتپەس، قالعان 10 پايىزى ازساندى ۇلت وكىلدەرى (باسىم بولگى تۇرىك تەكتەس ۇلتتار). ونىڭ ۇستىنە سول بۇكىل حالىق ءبىر اۋىزدان «ءبىر ەل - ءبىر تاعدىر» دەپ ۇراندايدى عوي. سوندىقتان، دا سولتۇستىك وبلىستارمەن ءوزىمىزدى ءوزىمىز قورقىتا بەرەتىن كەزدەن ءوتىپ كەتتىك دەۋىمىزگە تولىق نەگىز بار.
پرەزيدەنت بيلىعى جولداۋىندا «اتاپ ايتقاندا، ءۇش ءتىلدى وقۋعا كەزەڭ-كەزەڭمەن كوشۋ ماسەلەسى بويىنشا ۇسىنىستار ازىرلەنسىن. قازاق ءتىلىنىڭ باسىمدىعى ساقتالادى. ونىڭ ءارى قاراي دامۋىنا زور كوڭىل بولىنەدى. سونىمەن قاتار، بۇگىندە اعىلشىن ءتىلى – جاڭا تەحنولوگيا، جاڭا يندۋستريا، جاڭا ەكونوميكا ءتىلى. قازىرگى كەزدە 90% اقپارات اعىلشىن تىلىندە جاريالانادى. ءاربىر ەكى جىل سايىن ولاردىڭ كولەمى 2 ەسە ۇلعايىپ وتىرادى. اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرمەي، قازاقستان جالپى ۇلتتىق پروگرەسكە جەتە المايدى.» دەپ ادامي كاپيتالدى دامىتۋ باعىتى بويىنشا ايتىپ ءوتىپتى. مەنىڭ ويىمشا، جوعارىداعى اتالعان باپ تۇرعان كەزدە، قازاق ءتىلىنىڭ باسىمدىلىعى ساقتالا قويماسى انىق. ول باپ الىنىپ قانا قويماي، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى اتا زاڭدا ناقتى بەلگىلەنىپ، وزگە دە زاڭداردا باسىمدىلىق بەرىلمەسە، ورىس ءتىلىنىڭ ورىنىن اعىلشىن ءتىلى باسادى دەپ ويلايمىن.
پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ايتقانداي، اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرمەي زامانعا ىلەسۋىمىز دە مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان اعىلشان ءتىلىن مەڭگەرۋمەن بىرگە، ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالۋعا حاراكەت جاساۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن اتا زاڭنىڭ 7- بابىنىڭ 2- تارماعىن «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiءن-وزi باسقارۋ ورگاندارىندا ءىس-قاعازدارى قازاق تىلىندە جۇرەدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەر مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە مىندەتتى» دەپ وزگەرتۋدى ۇسىنامىن.
سونىمەن بىرگە، قازاق ءتىلىن ءبىلىم مەن عىلىم تىلىنە اينالدىرا ءبىلۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن:
- مەملەكەتتىك ءبىلىم گرانتىنا ۇمىتكەرلەر مىندەتتى تۇردە قازاق تىلىنەن ەمتيحان تاپسىرۋى شارت.
- عىلىمعا كەلەتىن ۇمىتكەرلەرگە دە، اتاپ ايتقاندا ماگيستراتۋرا مەن دوكتورانتۋرا دارەجەسىن الۋعا ۇمىتكەرلەر اعىلشىن ءتىلى مەن بىرگە مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق تىلىنەن ەمتيحان تاپسىرۋى كەرەك.
- عالىمدارىمىزعا شەتەلدىك باسىلىمدارعا عىلىمي ماقالا جازۋدى تالاپ ەتۋمەن بىرگە، جىلىندا بىرنەشە عىلىمي ماقالاسىن قازاق تىلىندە جازۋدى مىندەتتەۋ كەرەك.
مىنە، وسى اتالعان تالاپتاردى قويعان كەزدە عانا اركىمدى ءوزى ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە جەتەلەيمىز. ءبىز ءۇشىن ەشكىم قازاق ءتىلىن ۇيرەنبەيدى. ءوزى ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنسە، قازاق ءتىلىن دە ءوزى ءۇشىن ۇيرەنەتىندەي جاعداي تۋعىزاتىن ۋاقىت كەلدى. جانە بۇل تالاپ ءدال وسى كەزدەن باستالۋعا ءتيىس. ايتپەسە ورىس تىلىنەن قۇتىلعانمەن، اعىلشىن تىلىنە تۇتىلامىز.
تۇردىبەك قۇرمەتحان
