اعىمداعى جىلى الماتى قالاسىنداعى باسپالاردىڭ بىرىنەن اۋىلشارۋشىلىعى عىلىمدارىنىڭ اكادەميگى، بارايەۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ يەگەرى ايبىن تورەحانوۆتىڭ «كەمەڭگەر انا، كەنەن كەلىن» اتتى ءومىرباياندىق سيپاتتاعى اجەسى ماريامكۇل مەن اناسى ىرىسجانعا ارنالعان اجە مەن انانىڭ قازاق وتباسىنداعى ءرولى مەن بالا تاربيەسىندەگى ورنى، ۇلتتىق ادەت-عۇرىپ پەن سالت ءداستۇردىڭ كۇندەلىكتى ومىردەگى قولدانىسى مەن ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنداعى انالاردىڭ سىيلاستىعى، ىزگى قاسيەتتەرى بارىنشا قامتىلعان ەرەكشە  ءبىر جيناعى جارىققا شىقتى. 

جوعارىدا ايتقانىمىزداي كىتاپتىڭ العاشقى بەتى «اسىل اجە» ايدارىمەن عالىم اعامىزدىڭ ومىردەگى اياۋلى اجەسى بولعان، بۇكىل اۋلەت، اۋىل «اپا» دەپ ءقادىر تۇتقان، جان جۇرەگى مەيىرىم مەن شاپاعاتقا تولى، اينالاسىنا اقىلدىڭ نۇرىن شاشقان، ۇرپاعىنىڭ تىلەۋىن تىلەۋشى ماريامكۇل بولاتاي قاجى قىزىنىڭ انالىق اسىل قاسيەتتەرىنەن باستاۋ الادى.

اجەسىنىڭ ءاۋ باستاعى جاراتىلىسىنان كەلبەتى مەن جاندۇنيەسىنىڭ تاماشا ۇيلەسىمى جاراسقان ءارلى كىسى بولعاندىعى، سونىمەن قاتار تاربيەنىڭ دە تەكتىلىك تەگەۋرىنىنە بايلانىستى بولۋىمەن بىرگە، «جەتى اتاسىنان قاراكوك ۇزىلمەگەن وتباسىنا كەلىن بولىپ ءتۇسۋى» دە كوپ نارسەنى اڭعارتقانداي.

سەبەبى، بۇل اۋلەتتە سۋان تايپاسىنىڭ بىرلىگىنە، ابرويىنا سىزات تۇسىرمەگەن، ايماققا ايگىلى قوجبامبەت بيلەرمەن، ابسۇگىردەن شىققان شويناقتاي، ازاتتىقتىڭ الداسپانى بولعان اتىكەيدەي باتىرلارمەن سىرلاس تا، سىيلاس بولعان جانداردىڭ ۇرپاعى ەدى.

تاعى ءبىر ەرەكشەلىك، ماريامكۇل انامىز سۋاننىڭ توعارىستانىنان تارايتىن حانكەلدى مەن مىرزاكەلدى رۋلارىنىڭ جەتى اتادان اسقاننان كەيىنگى بايىرعا بابالاردان كەلە جاتقان ءداستۇر بويىنشا بوز بيەنىڭ قانىن اعىزىپ، ەكى رۋلى ەلدىڭ جاقسىلارىنا ساۋىن ايتتىرىپ، اعايىندىقتان الىستاپ قۇدا-جەكجاتتىققا قادام باسقاندىعىن ايگىلەيتىن، سۋاننىڭ اۋزى دۋالى ابىزدارىنان باتا الۋ راسىمىنەن باستالۋى دا ەرەكشە قۇبىلىس. مۇنداي باقىت العاش كەلىن بولىپ اق بوساعا اتتاعان كەز-كەلگەن قازاق كەلىنىنىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان تاريحي ءساتتىڭ ءبىرى ەكەندىگى داۋسىز.

كەلىن بولىپ تۇسكەن كەزدەن باستاپ-اق، تۋىستىق جۇيەنىڭ ءتۇپقازىعى وتباسى ەكەندەگەن بىردەن تۇسىنگەن ماريامكۇل انامىز ۇلدارىن نارعا بالاپ، قىزدارىن ارعا باۋلىپ وسىرگەن. ءوز قۇرساعىنان شىققان ۇرپاعىن تاربيەلەي وتىرىپ، قارعا تامىرلى قازاقتىڭ تۋىستىق جاعىنان دا بارلىق الىس-جاقىن اعايىن مەن قۇدا، جەكجاتتىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، ولاردىڭ دا زور ىلتيپاتپەن سىيلاستىعىنا ىقپال ەتكەن زەرەك جان.

كۇندەلىكتى ومىردە تازالىق پەن ۇقىپتىلىقتى ءپىر تۇتقان، كيىنۋ مانەرىندە – ەكى شىقشىتى زەرلى جىپپەن كومكەرىلگەن، كەۋدە تۇسى ۇلتتىق ويۋ-ورنەكپەن سىرىلعان كيمەشەك كيۋىنىڭ ءوزى كەلىندەرگە ونەگە. ەتەك-جەڭى زەرلەنگەن ءتۇرلى-تۇستى ماساتى كامزول مەن اياقتاعى جۇمساق ماسىمەن ءجۇرۋى ارقىلى قازاقى بولمىستى قاتاڭ ساقتاۋىنىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت ەمەس پە؟!.

دەمەك، ءجۇرىس-تۇرىسى، سويلەۋ مانەرى مەن ەڭبەكقورلىعى ءبىر بويىندا ۇيلەسىم تاۋىپ، تۇلا بويىمەن، ىس-ارەكەتىمەن قازاقىلىق بولمىستى اينالاسىنا پاش ەتىپ تۇراتىن اياۋلى انا. سونداي-اق، قيمىل-قوزعالىستاعى شيراقتىعى، وجەت مىنەزى مەن ويىن استارلاپ جەتكىزەر سىپايىلىعى مەن شەشەندىگى جانە شەشىم قابىلدارداعى باتىلدىعى، انشىلىك قاسيەتى ءوزىنىڭ كىندىگىنەن تاراعان بارلىق ۇرپاقتارىنا بەرىلگەندىگى دە قۋانتارلىق جاعداي.

اپامىزدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە قاسيەتى اعايىن اراسىنداعى رەنىشتى «جانىم قۇربان» دەپ، بارلىعىنىڭ وكپەسىن باسىپ، رەنىشىن تارقاتىپ، قياننان قيىستىرىپ ءبارىنىڭ باسىن ءبىر داستارقان باسىندا بىرىكتىرىپ، ءبىر قازاننان اس ىشكىزىپ كەز-كەلگەن داۋلى ماسەلەنى ۋشىقتىرماي سول مەزەتىندە اسقان ماملەگەرلىكپەن شەشە ءبىلۋى ەدى.

سونىمەن قاتار تاعدىردىڭ ءقايبىر قيىندىعى بولسا دا قاسقايىپ قارسى تۇرار وجەتتىگى، ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىنا بولجاۋ جاساپ كورەگەندىك تانىتا ءبىلۋى مەن ىزگىلىكتى جانىنا سەرىك ەتكەن اسىل قاسيەتتەرى قاشاندا ۇرپاق جادىندا. ول كىسىنىڭ بۇل باعىتتا قازاق حالقىنا ءتان – ءوزارا تۇسىنىستىك، قۋانىشتى ءبولىسۋ مەن قيىندىققا بىرىگىپ قارسى تۇرۋمەن قاتار،  اعايىن-تۋىستىق قاتىناستاعى ابىسىن-اجىننىڭ، كورشىلەردىڭ ىنتىماق-بىرلىگىنىڭ  اۋاداي قاجەتتىگىن دە تەرەڭ ءتۇسىنىپ اۋلەتتىڭ، اۋىلدىڭ بەرەكە-بىرلىگىنىڭ تىزگىنىن تەڭ ۇستاعان ابىز انا ەكەندىگى دە ايقىن سۋرەتتەلگەن.

ەندىگى كەزەكتە ايبىن اعامىزدىڭ تۋعان اناسى ىرىسجان جاراسبەك قىزىنىڭ بويىنداعى اياۋلى انالارعا ءتان ىزگى قاسيەتتەرگە توقتالساق، وسى كىتاپتاعا «جاقۇت جان» اتتى ماقالانى الدىعا تارتامىز. بۇل جەردە انا بويىنداعى اسىل قاسيەتتەر – جەر-انا، تابيعات-انا ۇعىمىنداعى شەكسىز قۇدىرەتپەن ۇيلەسىمدى ۇشتاستىرىلعان. قازاق حالقىنا ءتان ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇردىڭ ءبىرى  «اناعا، قىز بالاعا» – دەگەن قۇرمەت پەن قاستەرلەۋدەن تۇراتىنى دا ايشىقتى جازىلعان. وعان دالەل رەتىندە ەرتەدەن ەل اۋزىندا اڭىز بولعان – ۇماي انا، تۇمار، زارينا پاتشايىمدار مەن ءۇيسىن زامانىنداعى دومالاق انالارمەن قاتار ەسىمدەرى ۇرانعا اينالىپ بۇكىل ءبىر  رۋدىڭ اتى بولعان باتىر انالارىمىز بەن قىزدارىمىزدىڭ بولعاندىعى تىلگە تيەك ەتىلگەن.

قانداي قوعام بولماسىن مەملەكەتتىڭ بولاشاعى جاس ۇرپاق بولاتىنى بارشاعا ايان، ال، سول جاستاردىڭ ومىرگە كەلۋى، تاربيەسى، وتباسىنىڭ  بەرەكەسىنىڭ بىردەن-بىر تىرەگى انا. مىنە، سول ءۇشىن دە قازاق قاۋىمى ءۇشىن «انا» دەگەن ءارقاشاندا قاستەرلى ۇعىم. دەمەك، كەز-كەلگەن وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى، كەلەشەگى مەن جۇرەگى – ول انا!

سەبەبى، مىناۋ جارىق دۇنيەدە بالاسىنا دەگەن انا ماحابباتىنان ارتىق قۇدىرەت جەر بەتىندە جوققا ءتان. دەمەك، سول مەيىرىم مەن شاپاعاتقا تولى انالىق ماحابباتتى جاندۇنيەسىمەن سەزىنىپ، بالالىق اقجۇرەكپەن تەبىرەنە وتىرىپ قاعازعا ءتۇسىرۋدىڭ ءوزى دە كوپشىلىككە بۇيىرماعان، دارالىققا ۇمتىلعان بىرەگەي تۇلعانىڭ عازيز جانىنىڭ راحاتى ەمەس پە؟!.

ولاي دەيتىنىم، كىشكەنە كىدىرىس جاساپ، وي تارازىسىنا سالىپ كورىڭىز. اعامىز، اجەسىنىڭ باۋىرىندا جۇرسە دە «اناسىنىڭ جاراتقاننان سۇرايتىن تىلەگى، ءاربىر ءىسىن، سويلەۋ مانەرى مەن بار جۇرەگىمەن ەلجىرەي قاراعان كوزقاراستارىن، اجەسىنىڭ كوزىن الا بەرە قۇشىرلانا ءسۇيىپ، بارىنشا ەركەلەتىپ، ءاربىر ءىسى مەن باسقان قادامىنا ءجۇزى جادىراپ، جان-تانىمەن شاتتانا قۋاناتىن ءازيز اناسىنىڭ...» اسىل بەينەسىن جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە ساقتاپ، جىلدار بويى جينالعان ساعىنىشتىڭ سارى تابى سىرتقا قاراي لىقسي قوزعالعاندا، جاناردى تۇمشالاعان ىستىق جاستى تەجەپ،  تولقي وتىرىپ قاعازعا ءتۇسىرۋى، وقىپ تۇسىنگەن، اناسىنىڭ اياۋلى الاقانىن ساعىنعان ادامنىڭ جاندۇنيەسىن تەبىرەنتپەي قويماس...

مىنە، انانىڭ بالاعا، بالانىڭ اناعا دەگەن ماڭگىلىك اسقاق ماحابباتىنىڭ شەكسىزدىگى.

بالالارىنا دەگەن مەيىرىمىن توگە ءجۇرىپ، جارىنا دا ادال بولىپ، بالاباقشاداعى قىزمەتىن دە ابىرويمەن اتقاردى. اجەسىنىڭ دە كوڭىلىن تاۋىپ، الىستان كەلۋشى اعايىندار مەن اۋىل اقساقالدارى، قىزمەتتەس ماماندارعا، كەلىمدى-كەتىمدى قوناقتارعا ارنالعان بەرەكەلى داستارحانىنان ءاردايىم قازاقتىڭ جەڭسىك اسى – قازى-قارتا، جەنت، ناۋات، ەت ۇزىلگەن ەمەس. جەكەلەگەن قوناقتاردىڭ اتتانارىندا اجەسىنىڭ ۇسىنار ارنايى سىباعاسى مەن تارتۋ-تارالعىسى جانە بار. ۇلتىمىزدىڭ قانىنا سىڭگەن جومارتتىق پەن قوناقجايلىلىق قاسيەت تە وسكەن اۋلەتتىڭ شىرايىن كەلتىرىپ، مارتەبەسىن اسىرعان.

ءيا، اقىن ادەپحان تورەحان ۇلىنىڭ جۇبايى بولعان اناسى ايەلگە ءتان يبالىقپەن جەكە باسىنان گورى كوپشىلىكتىڭ، اعايىننىڭ، بالا-شاعانىڭ دا   الدىندا ەرىنىڭ ابرويىن جوعارى ۇستاعاندىعى، ول كىسىنىڭ اقىلدىلىعى مەن كورگەندىگىنىڭ ايعاعى ىسپەتتى. كۇننىڭ قاي مەزگىلى بولسا دا ەرىمەن بىرگە كەلگەن، ونەر، اقىن، جازۋشىلاردىڭ بىرىنە دە قاباق شىتقان ەمەس، تورگە شىعارىپ تورەدەي كۇتىپ سىيلاعان، ىستىق ىقلاستارى مەن ىزگى باتالارىن العان مەيىرباندىعىن ايتسايشى.

مىسالى، ىرىسجان انامىزدىڭ اق پەيىلىمەن جايعان داستارحانىنان: حالىق ءارتىسى دانەش راقىشيەۆ، ءان تارلانى نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ، ايگىلى سازگەرلەر اسەت بەيسەۋوۆ، ەسكەندىر حاسانعالييەۆ، قالامگەر اقكول وتاربايەۆ، اقىندار – وتەجان نۇرعالييەۆ، ابەن داۋرەنبەكوۆ، قاسەنحان تالعاروۆ، جۇماتاي جاقىپبايەۆتارمەن قاتار، تاريح پەن ادەبيەتتىڭ ساڭلاعى اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ، پروفەسسور قويشىعارا سالعارين، ءسوز شەبەرى سابىر شۇكىروۆ،  اكادەميك انۋار بايجۇمانوۆ، قوعام قايراتكەرلەرى مىرزاحمەت مولداحمەتوۆ، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى بەكسۇلتان نۇرجەكە ۇلى، «تارلان» سىيلىعىنىڭ يەگەرى جۇسىپبەك قورعاسبەك، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، سۋرەتشى بايتۇرسىن ومىربەكوۆ سىندا قازاقتىڭ نەبىر مارقاسقا  وعالاندارى ءدام تاتىپ، ريزالىعىن بىلدىرگەن ەدى.

مىنە، قاراپايىم عانا قازاق انالارىنىڭ ونەر ادامدارى مەن جازۋشى، حالقىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن بىرەگەي تۇلعالارعا دەگەن جۇرەكجاردى ءىلتيپاتىنىڭ ءوزى قانداي باعا جەتپەس  ۇلىلىق. وسىندايدا، «ۇلىلىق – قاراپايىمدىلىقتا» دەگەن عيبراتتى ءسوز ءوزى-اق كوكەيگە ورالادى.

جوعارىدا ايتقان ماريامكۇل اجەمىزدەن باستالعان ءومىر كوشى – داۋلەتحان، اۋەلحان، ادەپحان، بازارحان، عاني سياقتى ۇلدارىنا جالعاستى. ولاردىڭ ومىرلىك سەرىكتەرى بولعان يبالى كەلىندەرگە ۇشتاسىپ، ەلگە تانىمال اقىن، ءانشى، عىلىم دوكتورلارى مەن لاۋازىمدى ازاماتتاردى دۇنيەگە كەلتىردى. ءبىر عاسىرعا جۋىق عۇمىر كەشىپ، ءبىر اۋلەتتىڭ قادىرمەندى اناسى بولعان اجەمىز ءوز كىندىگىنەن تاراعان 121-دەن استام ۇرپاققا ۇلگى، ونەگە بولىپ، ولاردىڭ جۇرەگىنەن ماڭگىلىك ورىن الدى.

مىنەكەي، عالىم اعامىز ايبىن تورەحانوۆ ءوزىنىڭ «كەمەڭگەر انا، كەنەن كەلىن» كىتابىندا اجەسى مەن اناسىنا دەگەن جۇرەكتەن شىققان ىزگى لەبىزى مەن ىشكى تولعانىسى ارقىلى بۇكىل قازاق انالارىنىڭ بولمىسىن پاش ەتكەنىن بايقايمىز. قازاقتىڭ ۇلان-عايىر دالاسىندا وسىنداي قاراپايىم وتباسىنان باستاپ جوعارى مەملەكەتتىك دارەجەگە دەيىنگى ارالىقتاعى ۇلتىمىزدىڭ ۇيىتقىسى بولىپ، بەرەكە-بىرلىگى مەن ابرويىن اسقاقتاتقان سۇڭعىلا انالارىمىز بارلىق زاماندا بولعان جانە بولا بەرەدى.

قازاق قوعامىنداعى ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ التىن كوپىرى بولعان رۋحاني جاندۇنيەسى باي، تەكتىلىگىمەن، سۇڭعىلالىعىمەن دارالانعان ابىز انالارىمىز تۋرالى توم-توم كىتاپ جازساق تا ەش ارتىقتىعى جوق. انانىڭ ۇرپاققا دەگەن شەكسىز ماحابباتى، مەيىرىمى، جارىنا دەگەن ادالدىعى، دوسقا دەگەن اق پەيىلى مەن اعايىنعا ارنالعان باۋىرمالدىعى ادامي قاسيەتتەردىڭ ەڭ ۇلىعى. انا تاقىرىبى – ول ماڭگىلىك تاقىرىپ. سوندىقتان دا اقىندارىمىز جىرلاعانداي «...سىيىنار ەم، انا دەگەن – تاڭىرگە!» دەگەن ولەڭ جولىمەن از-كەم تولعانىسىمىز ازىرگە وسىمەن ءتامام! وسىناۋ الەمدەگى بار تىرشىلىككە ءنار بەرۋشى، ءومىر سىيلاۋشى انالار ماحابباتىنا مىڭ تاعزىم..!..

قالي يبرايىمجانوۆ، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

جاركەنت قالاسى.